Сўнгги йилларда криптоактивлар ва санъат соҳасида NFT атамаси пайдо бўлди. Ушбу атамани, эҳтимол, криптовалюталар соҳасидан йироқ бўлган инсонлар ҳам эшитган бўлса керак. Шундай бўлса-да, кўпчилик NFT нима эканлиги ва унинг қандай пайдо бўлгани ҳақида билишмайди. «Газета.uz» ушбу мақолада NFT ҳақида сиз билишингиз керак бўлган энг муҳим маълумотларни тўплаган.
NFT ўзи нима?
«NFT» атамаси инглиз тилидан олинган аббревиатура бўлиб «Non Fungible Token», яъни «алмаштирилмайдиган токен» деган маънони анлатади. NFT ягона нусхада мавжуд бўлади. NFT — криптовалюта эмас.
Батафсилроқ тушунтирадиган бўлсак, NFT кўринишидаги токенлар бўлинмайди ва ўзига хос виртуал бирлик ҳисобланади. Уларни сотиб олиш, сотиш, совға қилиш ёки йўқ қилиш мумкин. Яъни NFT ўзига хослигига қараб, маълум бир қийматга эга.
NFT-токенлар ўзида исталган ахборотни сақлаши мумкин, яъни бу расм, gif-анимация, видео, аудио ёки бошқа шу каби элементлар, жумладан, спортга алоқадор карточкалар, виртуал ўйинлардаги турли хил элементлар кўринишида бўлади. Токен ўзида муаллиф ҳамда унга эгалик қилувчи ҳақида маълумотни сақлайди. Блокчейнда токеннинг яратилишидан бошлаб, охирги сотилиши ёки йўқ қилинишигача бўлган тарих қайд этилади.
Токен — бу баъзи активлардаги рақамли балансни ифодалаш учун мўлжалланган криптовалюта бўлмаган ҳисоб бирлиги. Бошқача қилиб айтганда, рақамли дунёда «қимматли қоғозлар ўрнини босувчи» восита ҳисобланади.
Бирон-бир криптовалютани, айтайлик Биткойнни қисмларга, яъни сатошиларга ажратиб бўлса, NFT токенни қисмларга ажратиб бўлмайди ва у тўлиқлигича маълум қийматга тенг бўлади. Мисол учун, агар оддий бир валютани, масалан сўмни биз ўз қийматига тенг бошқа бир валюта билан алмаштира оламиз, лекин бирор рассом чизган суратни тасаввур қилинг, уни қисмларга ажратиб бўлмайди — NFT ҳам худди шундай, бундай токенлар ҳам ижод маҳсули.
NFT рақамли ҳамёнларда (crypto wallet), айнан ким унга эгалик қилса шу инсоннинг ҳамёнида сақланади. Муаллифда эса фақат муаллифлик ҳуқуқи қолади. NFT токеннинг асллигини ва унинг эгасини токеннинг кодидан билиб олиш мумкин. Бошқа фойдаланувчилар эса унинг нусхасини кўчириб олишлари мумкин, аммо нусхаси ҳеч қандай қийматга эга бўлмайди, токенни фақат ҳақиқий эгаси сотиши мумкин.
NFT нима учун керак?
Биринчи навбатда одамлар бунда пул ишлаб олиш имкониятини кўришмоқда. Шунингдек, NFT-токенларни сотиб олиш орқали одамлар ўзлари ёқтирган, ҳурмат қилган ижодкорни молиявий томондан қўллаб-қувватлаш имконига эга бўлишади. Шу билан бир қаторда, фойдаланувчилар улардан кўпинча ижтимоий тармоқларда асосий сурат (аватарка) ўрнида фойдаланишади.
NFT-токенлар виртуал ўйинларда ҳам мавжуд бўлиб, улар ўйиндаги қурол, қаҳрамон ёки образ кўринишида сотилади.
Шунингдек, мисол учун, сиз машҳур суратнинг рақамлаштирилган версиясининг виртуал майдондаги тўлақонли эгаси ёки ҳаммуаллифи бўлишингиз ҳам мумкин. Битим тузилганидан сўнг, токенда расмга эгалик қилиш ҳуқуқи қўлга киритилади, ушбу маълумот эса барча фойдаланувчиларга кўринади. Шунинг учун ушбу рақамли сертификат санъат асарига эгалик қилиш ҳуқуқи маълум бир шахсга берилганлигини кўрсатиб туради.
Ҳаммаси қандай бошланган?
NFT устида илк тажрибалар 2013−2014 йилларда бошланган бўлса-да (Bitcoin блокчейн тизимида), маълумотларга кўра бундай турдаги токенларни ҳозиргидек йўл билан сотиш ва эгалик қилиш имконини берадиган смарт-контрактлар (Ethereum блокчейн тизимида) 2017 йилда яратилган.
NFT соҳасида биринчи бўлиб фаолият юрита бошлаган платформа Пепе номли қурбақа тасвирланган мемларни ўз ичига олган Rare Pepe Directory лойиҳаси бўлди. Улардан кейин эса 2017 йилда NFT криптопанклар пайдо бўлган. Гарчи ушбу турдаги токенларни чиқарган NFT CryptoPunks лойиҳасини бу соҳага биринчи бўлиб кириб келишганини таъкидлашса-да, TJ нашрининг маълумотларига кўра, улар Rare Pepe`дан кейин пайдо бўлишган.
Фото: Қурбақа Пепе тасвирланган мемлар / Vice.com
2018 йилда Rare Digital Art Festival аукционида Гомер Симпсон кўринишидаги пепе-мем 38 минг долларга сотилган. Аммо кўпчилик илк ҳақиқий NFT токен сифатида криптопанкларни тан олишган. Ушбу токенлар 24×24 ўлчамига эга 10 мингта ўзига хос, бир-биридан фарқ қиладиган персонажлар тасвирларидан иборат.
Фото: Криптопанклар / larvalabs.com
Энг қизиғи, дастлаб криптопанкларни крипто-ҳамёнида Ethereum криптовалютаси бўлган ҳар бир фойдаланувчи бепул қўлга киритишлари мумкин бўлган. Хоҳловчилар унчалик кўп бўлмаган, аммо кейинчалик криптопанклар ҳақида Mashable нашри ёзгач — ҳаммаси ўзгарди. Бирданига криптопанкларни қўлга кирита бошлашди ва Ethereum эвазига сотиш авжига чиқди. Аста-секин персонажларнинг (яъни токен мақомига эга криптопанк-қаҳрамонлар) нархи кўтарила бошлади, бундай токенлар 10 Ethereum қийматигача (ўша пайтда 3 минг долларга тенг), кейинчалик эса камида 35 минг долларга тенг қийматга тенг баҳолана бошлади. 2020−2021 йилларга келиб криптопанкларни бу нархдан арзонроққа сотиб олиб бўлмасди. Персонаж қанчалик ноёб ҳисобланса, у шунчалик қиммат бўлади.
Криптопанкларни турли мақсадларга кўра сотиб олишарди: кимдир ижтимоий тармоқларда «аватаркасини» ўзига ўхшаш персонаж тасвирига алмаштириш учун сотиб олса, яна кимдир бироз вақт кутиб янада қимматроққа сотиш учун харид қилишарди.
Токен турлари жуда тез фурсатларда кўпая бошлади. 2017 йилда Dapper Labs компанияси CryptoKitties (криптомушуклар) криптоплатформасини йўлга қўйди. Бу турдаги токенлар NFT оламидаги энг машҳур токенлар ҳисобланишади. Ушбу турдаги NFT-токенлар ўйин ичидаги мушуклар кўринишида бўлиб, уларни қўлга киритган фойдаланувчи иккита мушукни чатиштириши ва уларнинг авлодини сотиб фойда кўриши мумкин. Мушук-персонажларнинг модификацияси қанчалик ноёб бўлса, улар шунчалик қиммат ҳисобланади. Мисол учун, ноёб криптомушукларнинг нархи 500 ETH (Ethereum), яъни мақола ёзилаётган пайтда салкам 1 млн 64 минг доллар туради.
Аслида бу каби мисолларнинг кўпини келтириш мумкин, аммо NFT-токен сифатида сотилган объектлар орасида Beeple номи остида ижод қилувчи рассом Майк Винкельманнинг муваффақияти алоҳида ўринга эга. Beeple 14 йил давомида ҳар куни биттадан расм яратиб келган. Натижада у барча расмларини қўшиб, «EVERYDAYS: THE FIRST 5000 DAYS» номли NFT-токенини яратади. Ушбу токен эса 2021 йил март ойида Christie’s аукционида 69,3 млн АҚШ долларига сотилди!
Фото: Christie’s Images / Beeple
NFT-токен кўринишида нафақат суратлар ёки мемлар, шунингдек, мусиқалар ҳам сотилган. 3LAU номи остида ижод қилувчи диджей ўз альбомини NFT-токен кўринишида сотган илк мусиқачи бўлди. У ўз альбомини чекланган тиражда сотиб, $11,6 млн ишлаб олишга муваффавақ бўлди.
Қисқа қилиб айтганда, NFT-токенлар…
- Биткоин ёки бошқа криптовалюта турларидан фарқли ўлароқ, ҳар бир NFT-токен ўзига хос хусусиятга эга;
- NFT-токенлар қайсидир маънода самолет билетларига ўхшайди — кўринишидан ҳаммаси бир-бирига ўхшаш, аммо борадиган жойи ва жой рақами бир-биридан фарқ қилади;
- NFT-токенлар санъат предметларининг ҳамда коллекция қилиш мумкин бўлган санъат намуналарининг рақамли кўринишларини яратиш учун жуда мос келади;
- Токенлар махсус айрибошлаш майдонлардаги иккиламчи бозорда сотилиши ва сотиб олиниши мумкин.
Рақамли (digital) объектларни йиғиш аслида жисмоний кўринишга эга расмларни, ҳайкалтарошлик ва мусиқий асарларни коллекция қилиш билан бир хил. Ҳа, кимдир бу асарнинг нусхасига эгалик қилиши мумкин, лекин асл нусхаси сизда бўлади — NFT-токен эса бунинг исботи.
