Kolonka. Byurokratiyadan biznesga qarab: O‘zbekistonda litsenziyalash tizimini isloh qilish

Muallif haqida. Giorgi Sxakaya — boshqaruv konsaltingi sohasida 17 yillik ish tajribasiga ega xalqaro konsultant. 8 yildan oshiqroq Gruziyaning iqtisodiyot vaziri o‘rinbosari, adliya vaziri o‘rinbosari, daromadlar xizmati bosh direktori/moliya vaziri o‘rinbosari, Tbilisi hokimi o‘rinbosari va boshqa yuqori rahbarlik lavozimlarida faoliyat olib borib, mamlakatdagi dastlabki institutsional va huquqiy islohotlarni o‘tkazishda rahbarlik qilgan. 2012-yildan, davlat xizmatidan ketganidan so‘ng, 10 yildan oshiqroq vaqt davomida xalqaro maslahatchi va guruh rahbari sifatida Giorgi Jahon banki, XVF, USAID va boshqa tan olingan donorlik loyihalari doirasida 18 mamlakatda yirik tartibga solish va institutsional islohotlar ustida ishlagan. U menejment sohasida fan nomzodi bo‘lib, iqtisodiyot va moliya magistri darajasiga ega (2005−2007). 2011−2012-yillarda Stenford oliy biznes maktabini Ijroiya boshqaruvi dasturi bo‘yicha tamomlagan.

Litsenziyalash sohasida islohot kamdan-kam hollarda ihotalangan holda sodir bo‘ladi. Ko‘pincha biznesni litsenziyalash tizimini takomillashtirish mamlakatning biznes va investitsiya muhitini yaxshilashga qaratilgan islohotlar dasturining faqat bittasi hisoblanadi. Murakkab, takrorlanadigan, ko‘p vaqt talab qiladigan, qimmat va ko‘p bosqichli taomillar va jarayonlar biznesga og‘ir yuk bo‘lib tushadi, bu esa ko‘plab mamlakatlarda biznes yuritish uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi. Shu sababli o‘z mamlakatlarida ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga harakat qilayotgan hukumatlar litsenziyalash tizimini modernizatsiya qilishni o‘z islohotlarining markaziga qo‘yishadi.

Litsenziyalash sohasida islohot litsenziyalar sonini mumkin bo‘lgan minimal darajaga tushirishga, faqat zarur litsenziyalarni saqlab qolgan holda litsenziyalash qamrovini (litsenziyani talab qiladigan korxonalar ulushini) kamaytirishga, litsenziyalash tartib-qoidalari bilan bir qatorda ko‘plab talablarni soddalashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak, bu esa tizimlashtirilgan va soddalashtirilgan litsenziyalash rejimiga olib keladi.

O‘zbekistonda umumiy hisobda litsenziya va ruxsatnomalar berish bilan bog‘liq jami 260 dan ortiq davlat xizmati mavjud bo‘lib, ularning aksariyati oflayn rejimda taqdim etilgan va 6 oygacha davom etgan. Byurokratik yuklama va korrupsiya xavfini kamaytirish maqsadida BMTTD va YeI Adliya vazirligi bilan hamkorlikda “O‘zbekistonning qishloq joylarida davlat xizmatlarini ko‘rsatishni takomillashtirish va boshqaruv darajasini oshirish” qo‘shma loyihasi doirasida hukumatga “Litsenziya” axborot tizimi — onlayn litsenziyalash platformasini yaratish orqali litsenziyalash tizimini raqamlashtirishda ko‘maklashdi. 2021-yilda portal ishga tushirilgandan beri 310 mingdan ortiq arizalar onlayn tarzda ko‘rib chiqilib, murojaatchilarning milliardlab mablag‘lari va 750 mingdan ortiq qog‘oz varaqlari tejaldi.

Yaxshi litsenziyalash taomili odatda litsenziyalash tizimini me’yoriy-huquqiy bazadagi doimiy va asossiz o‘zgarishlardan himoya qiluvchi asosiy qonunlarga asoslanadi, bu esa, o‘z navbatida, biznes uchun shaffoflik, barqarorlik va bashorat qilishni ta’minlaydi.

Qonun litsenziyalanishi kerak bo‘lgan faoliyat turlarini belgilaydi, litsenziya olish mezonlarini aniqlaydi va korrupsiyaning oldini olish va litsenziyalash tizimini soddalashtirishning quyidagi asosiy tamoyillarini joriy etadi:

• mamlakatdagi barcha amaldagi litsenziyalarning to‘liq ro‘yxatini kiritish;
• litsenziyalarni oddiy xabar berish tartib-qoidalariga va axborot turidagi aktlarga aylantirish;
• litsenziyalash organlarining xulq-atvori va tashkiliy madaniyatini o‘zgartiradigan va ularga xizmat ko‘rsatish usullarini tubdan isloh qiladigan, ularni ko‘proq xizmatga yo‘naltirilgan tashkilotga aylantiradigan majburiy “Yagona oyna” tamoyilini joriy etish;
• “Sukut rozilikni anglatadi” kabi majburiy tamoyilning joriy etilishi nafaqat arizalar, balki qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda arizalarni ko‘rib chiqish va litsenziyalar va ruxsatnomalarni berish uchun qat’iy muddatlar hamda batafsil tartiblarni belgilashga imkon beradi va shu bilan davlat organlarini har doim huquqiy majburiyatlar va o‘rnatilgan muddatlarga rioya qiluvchi samarali va mas’uliyatli tashkilotga aylantiradi;
• litsenziyalashni tartibga solishda tavakkalchilikka asoslangan yondashuvni joriy etish;
• o‘z qadriyatlari va boshqalarni isbotlash maqsadida qoidalarni saqlab qolishni xohlovchi davlat organlariga isbot etish yuklamasini qo‘yish.

Har bir biznes-litsenziyasi reinjiniringidan so‘ng oxirgi qadam sifatida biznesni litsenziyalash uchun elektron ilovalar va to‘lov tizimlarining to‘liq joriy etilishiga ko‘maklashish kerak.

Nima uchun tadbirkorlik faoliyatini litsenziyalash tizimini isloh qilish zarur?

Ishbilarmonlik muhitini isloh qilish, shu jumladan, litsenziyalash islohoti, odatda, biznes va investitsiya muhitini kengaytirishga, biznesni boshlash va yuritish jarayonida shaffoflik va hisobdorlikni oshirishga, ruxsatnomalar va litsenziyalar sonini minimal darajaga tushirishga va litsenziyani qamrovini kamaytirishga qaratilgan bo‘lishi kerak.

Islohot, shuningdek, litsenziyalash berish tartib-qoidalari bilan bir qatorda ko‘plab talablarni ratsionalizatsiya qilish va soddalashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak hamda barcha tashabbuslar natijasida islohot yuqori darajadagi byurokratiya va ba’zan korrupsiyaga olib keladigan murakkab, ko‘p vaqt talab qiladigan va qimmat tizimni oqilona va samarali me’yoriy-huquqiy bazaga keltirilgan tizimli va soddalashtirilgan litsenziyalash rejimiga aylantirilishi zaruriyatini ko‘rsatishi kerak.

Shuni ta’kidlash kerakki, tadbirkorlik faoliyatini litsenziyalash tizimini isloh qilish doirasida litsenziyalar va barcha turdagi ruxsat beruvchi hujjatlarni berish, oldindan avtorizatsiya qilish, oldindan kelishish, akkreditatsiya, sertifikatlash, oldindan deklaratsiya qilish, xabar berish, ro‘yxatdan o‘tkazish yoki davlat reyestrida ro‘yxatga olish va boshqa shu kabi turli xil litsenziyalar qamrab olinadi.

Rioya qilinish zarur bo‘lgan litsenziyalash tizimining asosiy maqsadi shundan iborat bo‘lishi kerakki, qoidalar amal qiladigan xususiy korxona tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatga xos bo‘lgan potensial xavflarning ro‘yobga chiqishining oldini olish bo‘lishi kerak. Shunday qilib, biznesni litsenziyalashning zamonaviy va hayotiy tizimi hukumat tomonidan amalga oshiriladigan qonuniy tartibga solish maqsadlariga erishish va jamoatchilikni potensial xavflarning ro‘yobga chiqishidan himoya qilishga xizmat qilishi kerak.

Shunday qilib, biznesni litsenziyalashning zamonaviy va hayotiy tizimi hukumat tomonidan amalga oshiriladigan qonuniy tartibga solish maqsadlariga erishish va jamoatchilikni potensial xavflarning ro‘yobga chiqishidan himoya qilishga xizmat qilishi kerak.

Ammo litsenziyalash taomilining qonuniyligini qanday o‘lchash mumkin? Juda oddiy usul bor — quyidagi savollar ro‘yxatidan foydalanib, siz oldingizga qo‘yilgan savollarga osongina javob topishingiz mumkin:

• U yoki bu litsenziya nima uchun kerak?
• Bundan jamoatchilik farovonligi, inson hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilishda foydalaniladimi?
• Bu jamoat xavfsizligini himoya qilish uchun muhimmi?
• Bu atrof-muhitni himoya qilish va ifloslanishning oldini olish uchun muhimmi?
• Bu milliy xavfsizlikni himoya qilish uchun muhimmi?
• Bu tugaydigan resurslar, jumladan, tabiiy resurslarning taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadimi?
• Bu eng yaxshi tartibga solish variantimi yoki iqtisodiy jihatdan samaraliroq va ushbu xavflarning oldini olishga qaratilgan boshqa tartibga solish variantlari bormi?
• Tekshirish organini xabardor qilish va rejali hamda rejadan tashqari tekshiruvlarni o‘tkazish litsenziyalash vositasi kabi samarali va ishchan bo‘ladimi?
• Hujjatli tekshiruvlar, jismoniy tekshiruvlar, namuna olish, laboratoriya tahlillari, bozorni monitoring va nazorat qilish kabi turli xil rasmiy nazorat turlari litsenziyalash vositalariga qaraganda arzonroq variant bo‘ladimi?
• To‘liq yoki qisman tartibga solish yoki o‘z-o‘zini boshqarish sxemalariga o‘tish samarali javob va yanada amaliy yechim bo‘ladimi?
• Yuqorida aytib o‘tilgan tartibga soluvchi modellarni qo‘llash biznes xatti-harakatlariga qanday ta’sir qiladi — umumiy muvofiqlik, shuningdek, xavfsizlik darajasi yaxshilanadimi yoki yomonlashadi?

Litsenziyalash tizimi to‘g‘ri ishlab chiqilmagan bo‘lsa, bu mamlakatda biznesni yuritish uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi. Murakkab, takrorlanuvchi, uzoq, qimmat va ko‘p bosqichli protseduralar va jarayonlar biznes hamjamiyati uchun muvofiqlik nuqtai nazaridan og‘ir yuk bo‘lib qoladi va agar ularga rioya qilinsa, bunga biznes uchun katta xarajatlar evaziga erishiladi, ayniqsa KO‘B (kichik va o‘rta biznes), chunki bu iqtisodiyotning korporativ tuzilmasida aksariyat ko‘pchilikni ifodalaydi.

Haddan tashqari tartibga solish va byurokratiya tufayli korxonalarning foydasi va daromadlari qisqarmoqda, bandlik va ish o‘rinlarini yaratish esa pasaymoqda, bu esa, o‘z navbatida, hosildorlik va farovonlik darajasini kamaytiradi va norasmiy va yashirin iqtisodiyotning o‘sishiga va qulay korrupsiya muhiti yaratilishiga olib keladi. Ammo bu, eng avvalo, sog‘liqni saqlash va inson hayoti, jamoat va milliy xavfsizlik va atrof-muhit hisobidan amalga oshiriladi, ya’ni noto‘g‘ri ishlab chiqilgan litsenziyalash tizimi nafaqat qonuniy tartibga solish maqsadlariga xizmat qilmaydi, balki yuqorida sanab o‘tilgan qadriyatlar va milliy manfaatlarga tahdid soladi.

Lekin, birinchi navbatda, bu aholi salomatligi va inson hayoti, jamoat va milliy xavfsizlik hamda atrof-muhitga zarar keltiradi, ya’ni noto’g’ri ishlab chiqilgan litsenziyalash tizimi nafaqat qonuniy tartibga solish maqsadlariga xizmat qila olmaydi, balki yuqorida qayd etilgan qadriyatlarni ham xavf ostiga qo'yadi. va milliy manfaatlar.

Islohotlarni ishlab chiqish va amalga oshirish (bosqichma-bosqich yondashuv)

1. Davlat organlari tomonidan berilgan har bir mavjud litsenziya inventarizatsiya, tahlil qilish va o‘rganish.
2. Har bir mavjud ruxsat etuvchi hujjatning biznes hamjamiyati, ayniqsa KO‘Bga, tartibga soluvchi ta’sirini baholash.
3. Har bir ruxsat etuvchi hujjatni berish bilan bog‘liq barcha jarayonlar va tartiblarni o‘rganish.
4. Har bir litsenziyani bekor qilish yoki boshqa tartibga solish mexanizmiga o‘tkazish bilan bog‘liq turli xil ssenariy va xavflarni baholash.
5. Litsenziya beruvchi organlarning institutsional imkoniyatlarini, shu jumladan, mavjud AKT vositalarini va raqamlashtirish darajasini o‘rganish.
6. O‘z-o‘zini tartibga solish tegishli va samaraliroq mexanizm deb hisoblanganda, tadbirkorlik faoliyatining har bir turini rasmiy tartibga solishni biznes hamjamiyatining birlashmalari va tashkilotlari qo‘liga o‘tkazish imkoniyatlarini baholash.
7. Litsenziyalar shartlari ustidan nazorat funksiyalarini mustaqil uchinchi tomon tashkilotlariga topshirishning maqsadga muvofiqligini baholash.
8. Qonuniy maqsadlarga xizmat qilmaydigan yoki inson hayoti yoki sog‘lig‘i, atrof-muhit, mulk va boshqalar uchun xavflarning oldini olmaydigan litsenziyalarni bekor qilish yoki o‘zgartirish.
9. Ilg‘or tajribalar asosida hamda mamlakatning xususiyati va voqeligini hisobga olgan holda litsenziyalash va ruxsat berilishi kerak bo‘lgan boshqa faoliyat turlari uchun me’yoriy-huquqiy bazani ishlab chiqish.
10. Iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik xatar darajasiga muvofiq litsenziyalar va ruxsatnomalarni olish uchun tegishli nazorat tizimini va muvofiq tartiblarni aniqlash.
11. Korrupsiyaning oldini olish va litsenziyalash/ruxsat berish tizimini optimallashtirish uchun bir qator innovatsion mexanizmlar va asosiy tamoyillarni amalga oshirish orqali tegishli qonunchilik bazasini ishlab chiqish.
12. Raqamlashtirish va onlayn/raqamli xizmatlarga aylantirish.

Litsenziyalash asoslari to‘g‘risidani yuqori darajadagi qonun

To‘g‘ri ishlab chiqilgan va uzluksiz ishlaydigan litsenziyalash tizimlari odatda yuqori darajadagi huquqiy hujjatlarga, masalan, biznesni litsenziyalash rejimi uchun tamoyillarni belgilaydigan hadli qonunlarga tayanadi. Bunday muhim huquqiy hujjatlar hokimiyatning barcha tarmoqlari o‘rtasidagi umummilliy konsensusning yaxshi namunasidir, ayniqsa, ular ijro etuvchi hokimiyat tomonidan ishlab chiqilgan va tashabbus ko‘rsatilan va mamlakat qonun chiqaruvchi hokimiyati tomonidan tasdiqlangan.

Normativ-huquqiy baza tasvirining to‘g‘ri ishlab chiqilgan to‘liq versiyasini ishlab chiqish uchun jumboqning mos keluvchi qismlarini topish juda muhimdir — siyosat, qonunchilik, litsenziyalash, ruxsatnomalar, avtorizatsiya, sertifikatlash, ro‘yxatdan o‘tkazish, tekshirish va h.k. Alohida ravishda, ushbu tartibga solish choralarining hech biri xavfsizlik va himoyaning asosiy maqsadiga erishish uchun yetarli emas, ammo turli xil tartibga solish vositalarining barcha qismlarining o‘zaro ta’siri va integratsiyasi mamlakatda xavfsizlikni ta’minlaydi.

Shuningdek, litsenziyalar va ruxsatnomalarni berishga yondashuvlarni optimallashtirish orqali sezilarli yutuqlarga erishigan boshqa mamlakatlarning litsenziyalash sohasidagi ilg‘or tajribalarini ko‘rib chiqish joiz. Xalqaro tajribani o‘rganish bizga ilg‘or tajribalarni qo‘llash va boshqa mamlakatlar tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolarni takrorlamaslik imkonini beradi.

Xalqaro ilg‘or tajribaga muvofiq, xavfsizlikni ta’minlash maqsadiga erishish uchun hukumatlar qo‘l ostidagi turli xil tartibga solish vositalaridan foydalanishlari kerak, masalan:

• siyosatning ustuvor yo‘nalishlari eng yuqori iyerarxiya qonunida aniq va qat’iy belgilangan bo‘lishi kerak, barcha qoidalar va tartibga solish mexanizmlariga xatarga yo‘naltirilgan tamoyillarni majburiy qo‘llash — xatarli emas, tartibga solinmagan;
• barcha majburiy talablar ommaga e’lon qilinishi hamda barcha korxonalar va jamoatchilik uchun oson va ochiq bo‘lishi kerak — nashr etilmagan, kuchga kirmagan;
• litsenziyalash to‘g‘risidagi asosiy qonun fundamental tamoyillarni belgilab berishi kerak: sukut-rozilik; bitta oyna; raqamli litsenziyalash;
• asosiy qonun barcha ruxsat etuvchi hujjatlarning to‘liq ro‘yxatini, ularning turlari va ko‘lamini taqdim etishi kerak — bu hadli qonunga kiritilmagan, mavjud emas;
• asosiy qonun barcha tekshirish organlari va ularning faoliyat sohalarining to‘liq ro‘yxatini ko‘zda tutishi kerak — qonun doirasida emas, mavjud emas;
• o‘z-o‘zini tartibga solish va o‘z vaqtida hisobot berishni rag‘batlantirish kerak.

Salbiy ishbilarmonlik muhiti — hokimiyat va jamiyat uchun “yo‘qotish” ssenariysi, chunki aholi ko‘proq ish joylarini yo‘qotadi, daromad, foyda, mahsuldorlik va boylik kamayadi, natijada hokimiyat ko‘proq soliq, daromad va boylikni yo‘qotadi, lekin birinchi navbatda ular jamoatchilik ishonchini yo‘qotadi. To‘g‘ri ishlaydigan va tavakkalchilikka asoslangan litsenziyalash tizimi uchun asosiy tamoyillarni belgilab, yuqori darajadagi hadli qonunda aks ettirilgan yaxshi ishlab chiqilgan litsenziyalash tizimi uchun mustahkam poydevor yaratish orqali bunday o‘zaro manfaatsiz modeldan qochish kerak.

Umuman olganda, islohotchi rahbariyatning yuqori siyosiy darajadagi va mamlakatning birinchi raqamli shaxslari timsolida jamlanishi — bu muhim ahamiyatga ega va davlat sektorining har qanday sohasida muvaffaqiyatli islohotlar sari sezilarli taraqqiyotni ta’minlaydi. Shuning uchun O‘zbekistonda yuqori lavozimli amaldorlar tegishli vazirlik yoki davlat idoralarida litsenziyalash islohotlarini qo‘llab-quvvatlashi muhimdir.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazari bilan mos kelmasligi mumkin.