Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси 2022 йил апрелида «Дори воситалари ва тиббий буюмларни мажбурий рақамли маркировкалаш тизимини жорий этиш тўғрисида»ги қарорни қабул қилди. Ҳужжатда дори воситалари (субстанциялар бундан мустасно) ва тиббий буюмларни гуруҳларга бўлинишини назарга тутган ҳолда идентификация воситалари орқали мажбурий рақамли маркировкалаш тизимини 2022−2025 йиллар давомида босқичма-босқич жорий этиш кўзда тутилган.
Савдога чиқарилишининг олди олинган қалбаки дорилар. Фото: ДХХ матбуот хизмати
Дори воситаларини маркировкалаш тизими препаратларнинг ишлаб чиқарувчидан то харидоргача бўлган бутун ҳаракати кузатувда бўлишини назарда тутади. У муомалада бўлган дори воситаларининг сифатини самарали назорат қилиш ва қалбаки дорилар билан курашиш учун ҳам зарур. Маркировкалаш маҳсулот қадоғига уникал кодни тушириш ёрдамида амалга оширилади. Бу код препаратни идентификация қилиш ва унинг ишлаб чиқариш босқичидан то муомаладан чиқиб кетгунга қадар бўлган йўлини кузатиш имконини беради.
Қоида бўйича, қадоғида маркировкаси йўқ дорини сотиш имконсиз бўлиши керак. Махсус код сканерланганидан кейингина тизим автоматик равишда маҳсулот ҳақида ахборот киритилган чекни шакллантиради. Агар қадоқда маркировка бўлмаса, бу харидни онлайн-кассадан ўтказиб бўлмайди.
Ўзбекистонда препаратлар контрабандаси ҳамда дориларни расмий ишлаб чиқарувчилар ва дистрибьюторларни айланиб ўтган ҳолда мамлакат ҳудудига олиб киришга қарши курашиш мақсадида 2022 йилдан дори воситаларини маркировкалаш тизими жорий этила бошлади. Тизимни татбиқ этишдан кўзланган яна бир мақсад — қалбаки дорилар савдосининг олдини олиш. Ҳозирда тизимга барча гуруҳдаги дори воситалари киритилган. Лойиҳанинг икки йиллик реализацияси якунларидан келиб чиқиб айтиш мумкинки, давлат дориларни маркировкалаш тизимини ривожлантиришда давом этяпти.
Шу билан бирга, ҳар қандай янги лойиҳани, боз устига, маркировка каби комплекс лойиҳаларни татбиқ этишда техник, ташкилий ва молиявий масалаларни ўз ичига олган қийинчиликлар юзага келиши, бу нарса эса лойиҳанинг ўз вақтида ишга тушишига таъсир қилиши мумкинлигини ҳам эътироф этмоқ жоиз. Рақамли маркировкалаш тизими жорий этилган бошқа мамлакатларда ҳам ўз вақтида шу каби муаммолар юзага келганини қайд этиш ўринлидир. Ва уларнинг бари ҳал этилган.
Ўзбекистон учун мўлжалланган дори воситаларини маркировкалаш бўйича AstraZeneca компанияси тажрибасига тўхталадиган бўлсак, биз назорат қилувчи орган ва миллий тизим оператори ҳисобланган CRPT Turon билан яқин ҳамкорликда ишлаяпмиз, давлат дори воситаларини маркировкалаш бўйича илгари сураётган барча талабларни бажаряпмиз. Компания маркировкалашни жорий этиш учун, халқаро стандартларга мувофиқ сифат талабларини қўйган ҳолда, ҳамкорнинг қувватларида штрих-код тушириш имкониятларини излай бошлади.
Маркировкалаш масаласида ташкилий жиҳатлардан ташқарий технологик ўзига хосликлар ҳам бор: масалан, компьютер тизимларимизга рақамли маркировка билан ишлаш учун шахсий кабинетларни ўрнатиш. Бу биз учун Ўзбекистон бозоридаги янги амалиёт бўлгани боис, ҳар қадамда юзага келадиган хилма-хил саволлар юзасидан регулятор билан маслаҳатлашиб ишлаяпмиз. Бу ҳам вақт олади.
Дори воситалари ҳаракатини кузатиш бўйича бундай мураккаб тизимни жорий этиш вақтида қийинчиликлардан қочиб қутилиб бўлмайди, деб ўйлайман. Бу соҳа ва назорат қилувчи органлар учун маълум бир даражада стресс, дориларнинг бозорга чиқишига ҳам таъсир қилади. Аммо бу вақтинчалик ҳолат. Тахминимча, препаратларни маркировкалашнинг барча жараёнларини йўлга қўйиб олиш учун — ишлаб чиқарувчилар бир неча бор маҳсулот олиб кириб, янги жараёнларни бир неча бор синаб кўргунича — Ўзбекистонга яна бир неча ой керак бўлиши мумкин.
Айни вақтда, дориларни маркировкалаш фуқароларни хавфли маҳсулотдан ҳимоя қилиш чораси сифатида жуда муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирнинг ўзидаёқ маркировкаланган дори воситаларига берилган чеклар сони 800 баробар ошганини кўриб турибмиз. Маркировка препаратнинг оригинал (ҳақиқий)лигини тасдиқлайди, тўғри ишлаб чиқарилиб, қонуний олиб кирилганини — демак, истеъмолчи учун ҳам хавфсиз эканини билдиради.
Аммо биргина маркировкалашнинг ўзи бозорни тўла шаффоф қилиб қўймайди. Бунинг учун давлат томонидан комплекс иш олиб борилиши, хусусан, қонунчилик ҳар қандай сертификатланмаган ва сифатсиз дориларнинг олиб кирилиши нуқтаи назаридан қатъийлаштирилиши лозим. Масалан, ҳозир Ўзбекистон қонунчилигида «параллел импорт» масаласи тартибга солинмаган. Бу ҳуқуқ эгасининг рухсатисиз бошқа мамлакатлардан дори олиб кириш эҳтимоли сақланиб қолаётганини англатади. Препаратлар божхонани айланиб ўтиб, сертификатланмай, совуқлик занжирига риоя этилмай олиб кириляпти ва сифат назорати талаблари бузилгани ҳолда дорихона пештахталарига қўйиляпти, бу эса харидорлар саломатлигига жиддий хавф келтириб чиқаради. Дорихоналарнинг бундай препаратларни сотганлик учун жавобгарлиги ҳам тартибга солинмаган. Буларнинг бари тўлиқ хавфсиз ва шаффоф дори бозорини шакллантиришга халал беряпти.
Токи қонунчиликдаги барча ҳуқуқий туйнуклар ёпилмас экан, рақамли маркировкалаш жорий этилганидан кейин ҳам мамлакатда дори воситалари контрафакти ва контрабандаси давом этаверади. Шу муносабат билан Ўзбекистонда дори воситалари ва уларнинг мамлакатга олиб кирилишига доир бутун ҳуқуқий майдон такомиллаштирилиши лозим.
Шундан сўнггина рақамли маркировкалаш тўла самарали ишлай бошлайди ҳамда харидорларни сифатсиз ва фавқулодда хавфли дорилардан муҳофаза қилиб, ҳар бир таблетканинг ҳаракатини кузатиш имконини беради.
Алексей Тетерюк — сиёсий фанлар номзоди, MBA, Россия сиёсий фанлар ассоциацияси аъзоси, AstraZeneca халқаро биофармацевтика компаниясининг Россия ва Евросиёдаги бозорларга кириш ва давлат органлари билан ишлаш бўйича менежери.
Алексей Тетерюк — сиёсий фанлар номзоди, MBA, Россия сиёсий фанлар ассоциацияси аъзоси, AstraZeneca халқаро биофармацевтика компаниясининг Россия ва Евросиёдаги бозорларга кириш ва давлат органлари билан ишлаш бўйича менежери.Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назарини ифодаламаслиги мумкин.
