Иқлим ўзгариши иссиқлик тўлқинларининг интенсивлиги ва частотасини оширмоқда, бу эса ўз навбатида, ҳаво сифати, инсон саломатлиги ва атроф-муҳитга жиддий таъсир кўрсатмоқда. Бу ҳақда Жаҳон метеорология ташкилоти (ЖМТ) янги ҳисоботида айтилади.
Мутахассислар юқори ҳарорат натижасида юзага келадиган ҳаво ифлосланиши таъсири кўпинча эътибордан четда қолади, лекин у ҳам худди ўшандай ҳалокатли.
«Иссиқлик тўлқинлари ҳаво сифатини ёмонлаштиради, инсон саломатлигига, экотизимларга, қишлоқ хўжалигига ва, албатта, кундалик ҳаётимизга таъсир қилади. Иқлим ўзгариши ва ҳаво сифатини алоҳида кўриб чиқиш мумкин эмас. Бу аёвсиз доирани бузиш учун бу муаммоларни биргаликда ҳал қилиш керак», деди ЖМТ бош котиби Петтери Таалас.
Аввалроқ Copernicus Европа Иттифоқининг иқлим ўзгариши бўйича хизмати 2023 йил ёзи рекорд даражадаги энг иссиқ бўлганини маълум қилганди. Июль ва август ойлари саноатдан олдинги даражадан 1,5 даражага иссиқроқ бўлди, бу иқлим ўзгаришининг энг ҳалокатли таъсиридан қочишнинг асосий кўрсаткичидир.
Айрим ҳудудларда бундай об-ҳаво ўрмон ёнғинлари сабабларидан бирига айланган. Бу йил ёзда Канада, Гавайи ва Ўрта ер денгизи минтақасида йирик ўрмон ёнғинлари кузатилди.
«Иссиқлик тўлқинлари ва ўрмон ёнғинлари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Ўрмон ёнғинлари тутуни нафақат ҳаво сифати ва соғлиғига таъсир қиладиган, балки ўсимликлар, экотизимлар ва экинларга зарар етказадиган кимёвий моддалар аралашмасини ўз ичига олади, бу эса карбонат ангидрид чиқиндиларининг кўпайишига олиб келади ва шунинг учун атмосферада иссиқхона газлари кўпаяди», — деди ЖМТ тадқиқотчиси Лорензо Лабрадор.
2023 йил июнь ойи бошида Канададаги ўрмон ёнғинлари тутуни Нью-Йоркни (АҚШ) қамраб олди. Сурат: Twitter/NYCMayor.
Шаҳар иссиқлик ороллари
Шаҳар ҳудудлари кўпинча баландлиги 100 метр ёки ундан кўп бўлган бинолар ва инфратузилмалардан иборат бўлиб, бу қишлоқ жойларига нисбатан шамол ва ҳарорат режимига таъсир қилади. Ушбу таъсир одатда «шаҳар иссиқлик ороли» деб аталади. Шундай қилиб, кечаси шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги ҳарорат фарқи 9 даражагача етиши мумкин.
Юқори ҳароратга таъсир шаҳар аҳолисининг касалланиши ва ўлимлар сонини ошириши мумкин, айниқса иссиқлик тўлқинлари вақтида ва тунда.
ЖМТ экспертларининг таъкидлашича, шаҳарларда яшил ҳудудларни яратиш атрофдаги иқлим мувозанатига ҳисса қўшади ва бу аҳоли фаровонлиги учун зарурдир. Ушбу яшил ороллар карбонат ангидридни ўзлаштириш ва ҳавони совутиш орқали ҳаво сифатини яхшилашга ёрдам беради.
Иссиқлик ҳаво сифатига қандай таъсир қилади?
Анъанавий ифлослантирувчи моддаларга озон каби қисқа муддатли реактив газлар, шунингдек заррачалар, атмосферадаги кўплаб майда заррачалар (одатда аэрозоллар деб аталади) киради. Ҳар икки турдаги ифлослантирувчи моддалар инсон саломатлигига зарарли таъсир кўрсатади ва атмосферанинг совиши ёки исишига олиб келадиган мураккаб хусусиятларга эга.
Ҳаво сифати, ўз навбатида, атмосфера чўкиши (ҳавони ифлослантирувчи моддаларнинг атмосферадан Ер юзасига тушиши жараёни) орқали экотизим саломатлигига таъсир қилади, шу билан ҳаво сифатини иқлим билан боғлайди. Азот, олтингугурт ва озоннинг чўкиши табиий экотизимлар томонидан тақдим этиладиган тоза сув, биологик хилма-хиллик ва углерод сақлаш каби хизматларга салбий таъсир кўрсатиши ҳамдақишлоқ хўжалиги тизимларида ҳосилдорликка ҳам таъсир қилиши мумкин.
Иссиқ тўлқинлар пайтида кўп кун давом этадиган ҳаддан ташқари иссиқлик ёнғин тарқалиши учун қулай муҳит яратиши мумкин. Улар бошлангандан сўнг, улар қуруқ, ёнувчан ўсимликларга дуч келганда тез ўсади. Бундай ҳолатлар аерозол эмиссиясининг ошишига олиб келиши мумкин. Юқори ҳарорат ва катта миқдордаги аэрозолларнинг комбинацияси аҳолининг катта қисми учун хавфли соғлиқ учун хавф туғдиради.
Мисол тариқасида ҳисобот муаллифлари 2022 йилда содир бўлган иккита воқеани келтиришмоқда: АҚШ ғарбий қисмидаги жазирама тўлқинлар ва бутун Европа бўйлаб чўл чангининг кириб келиши билан кечган жазирама тўлқинлар натижасида юзага келган ёнғинлар.
Ўтган июль ойида Европанинг кўп қисмини қамраб олган ҳаддан ташқари иссиқлик тўлқини вақтида ҳаво Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан белгиланган хавфсиз озон даражасидан ошиб кетди. АҚШдаги ёнғинлар табиий экотизимларга азот бирикмаларининг сезиларли даражада тарқалишига олиб келди, бу биологик хилма-хиллик, ичимлик суви тозалиги ва ҳаво сифатига салбий таъсир кўрсатди.
