Бир муддат аввал «Газета.uz» йирик вазирлик ва идораларнинг хизмат автомашиналари паркини таҳлил қилиб, мамлакатнинг юқори мартабали амалдорлари қандай автомобиллардан фойдаланиши бўйича мақола эълон қилинди. Ушбу материал кўплаб интернет-ресурсларда кенг тарқалди ва муҳокама қилинди.
Менда тарихчи сифатида машиналар ҳудудимизга кириб келгандан кейинги вақтда амалдорлар автомобилларда юришганми, шундай бўлса, улар қандай автомобиллар бўлган, деган савол туғилди. Албатта, бу саволларга архив ҳужжатлари орқали жавоб топиш мумкин. Ўзбекистон Миллий архивида Туркистон АССР Ҳалқ комиссарлари советининг Р-25 сонли фонди 1-рўйхат, 819-йиғмажилдда бундан 100 йил олдин ҳукумат ва умуман давлат бошқарув органлари автопарки қандай кўринишда бўлганини тасаввур қилишимиз учун керакли маълумотлар келтириб ўтилган.
Ушбу йиғмажилддан 1922 йилнинг апрель-июль ойларига оид ҳужжатлар қаторида, тахминан июнь ойига оид (ҳужжатлар хронологик кетма-кетликда жойлашган бўлиб, бундан олдинги ва кейинги ҳужжатлар июнь ойига тегишли) Туркистон Халқ хўжалиги марказий Кенгаши қошидаги Автобошқарманинг енгил автомобилларни ташкилотлар бўйича тақсимоти рўйхати ўрин олган.
Рўйхатда санаб ўтилган автомобиллари сони 55 та бўлиб, ҳар бирининг двигатель рақами, от кучи ва ўша вақтдаги ҳолати кўрсатилган. Автомобилларнинг 2 таси капитал таъмирлашда, 1 таси ўрта даражадаги таъмирлашда бўлса, қолган барчаси ишчи ҳолатда бўлган.
Солиштириш учун, 1918 йилда автомобилларнинг сони 35 та бўлган ва уларнинг 13 таси капитал таъмирга муҳтож бўлган эди (Р-17-фонд, 1-рўйхат, 175-йиғмажилд, 160-бет). Демак, Совет Туркистони ҳукумати 4 йил давомида 20 дан ортиқ автомобиль сотиб олган, бунда эски машиналарни чиқариб ташлаш ҳисобига аслида бундан ҳам кўпроқ автомобиль сотиб олинган, деб тахмин қилиш мумкин.
Туркистон ҳукумати автопаркидаги энг оммабоп автомобиль Ford автокомпаниясининг ўз даврида Tin Lizzie («Тунука Лиззи») номи билан машҳур «Model T» автомобили бўлган. Кейинги ўринларни Renault ва Opel (4 тадан), Talbot, Peugeot va Napier (3 тадан) компаниялари томонидан ишлаб чиқарилган автомобиль моделлари эгаллаган.
Қуйида Туркистон АССР ҳукумати таркибидаги ташкилотлар ва давлат бошқарув органлари автопарки билан танишиш мумкин.
Изоҳ: Рўйхатда автомобиль номи ва от кучи кўрсатилган бўлиб, автомобиль моделларини аниқлашда рўйхатда кўрсатилган автомобилнинг от кучи кўрсаткичидан фойдаланилди. Расмлар шу ўлчамли автомобилларни қидириш орқали интернетдан олинди.
Туркистон АССР Марказий Ижроия Қўмитаси (МИҚ, давлат ҳокимиятининг олий органи)
МИҚ автопаркида 6 та автомобиль бўлиб, энг қиммати Delaunay-Belleville (Франция) компанияси томонидан 1913 йилдан бошлаб ишлаб чиқарилган, 40/50 HP номи билан танилган ҳашаматли Type O6 модели эди. Автомобиль одатда 40−50 от кучига эга мотор билан чиқарилган, МИҚ автопаркидаги моделнинг қуввати эса 60 от кучига тенг бўлган. Бу автомобиль, катта эҳтимол билан, МИҚ раиси (ўша вақтда Абдулла Раҳимбоев)га хизмат қилган. XX аср бошида дунёда энг обрўли автомобиллардан бири ҳисобланган, Delaunay-Belleville'дан автомобиллари ҳукумат раҳбарлари, қироллар (хусусан, Россия императори Николай II), генераллар фойдаланган.
Бундан ташқари, МИҚ автопаркда яна бир француз автогиганти — Peugeot’нинг 1914 йилда ишлаб чиқарила бошланган, қуввати 60 от кучига эга бўлган элит автомобили, Napier (Буюк Британия) компаниясининг 1902 йилдан бошлаб ишлаб чиқарилган 30HP русумли (2 та), Chandler (АҚШ) компаниясининг 1916 йилда ишлаб чиқарила бошланган 22 от кучига эга Model 6 (2 та) автомашиналари ҳам бўлган.
Туркистон АССР Халқ Комиссарлари Совети (республика ҳукумати)
Ҳозирги Вазирлар Маҳкамасининг муқобили ҳисобланган Туркистон АССР Халқ Комиссарлари Совети (ХКС)нинг раиси Қайғусиз Отабоевга ўз даври учун катта — 65 от кучига эга бўлган Locomobile 40 Runabout автомобили хизмат кўрсатган (машина АҚШнинг Durant Motors компанияси томонидан 1908 йилдан бошлаб ишлаб чиқарилган). У ўша даврда жаҳон бозорида 4750 доллардан сотилган. Биз кўриб чиқаётган рўйхатда ХКС ихтиёрида яна бошқа автомобиллар бор-йўқлиги кўрсатилмаган. Эҳтимол, бу вазирлик ва ташкилотларнинг автопарклари ҳақида алоҳида ахборот берилгани билан боғлиқдир.
Халқ Хўжалиги Марказий Кенгаши
Минтақанинг саноат ва иқтисодий қурилишига масъул бўлган ушбу тузилма ихтиёрида 4 та машина бўлиб, улар орасида алоҳида эътиборга молиги ўз даврининг машҳур автомобиль ишлаб чиқарувчиларидан бири ҳисобланган Turcat-Mery (Франция)нинг маҳсулоти эди: унинг машиналарини император Николай II ҳам сотиб олган, Лениннинг большевиклар ҳукумати раҳбари сифатидаги илк автомобили ҳам Turcat-Mery эди.
ТуркАССР Халқ Хўжалиги Марказий Кенгаши раиси Марьясинга хизмат қилган Turcat-Mery'нинг MJ Boulogne Roadster модели 1913 йилдан ишлаб чиқарила бошлаган бўлиб, қуввати 50 от кучидан ортиқ эди. Бундан ташқари, кенгаш ихтиёрида Oakland (ҳозирги Pontiac, АҚШ)нинг 1912 йилдан ишлаб чиқарила бошлаган Model 30 Touring, 1901 йилда ишлаб чиқариш бошланган Adler Vis-à-Vis ҳамда Jeffery автоуловлари ҳам бўлган.
Ташқи савдо халқ комиссарлиги (вазирлиги)
Lancia Theta 35 HP, 1913−1919 йиллар оралиғида ишлаб чиқарилган. Фото: Wikimedia
Ушбу вазирлик ихтиёридаги ягона автомобиль Италиянинг Lancia компанияси томонидан 1919 йилгача ишлаб чиқарилган Theta-35 HP модели эди. Lancia Европада биринчи бўлиб айнан Theta моделларини электр чироқлар ва электр юргизиш стандарт комплектацияси билан серияли ишлаб чиқаришни йўлга қўйган эди.
Адлия халқ комиссарлиги
Ўша вақтдаги адлия вазири Дўстмуҳаммад Устабоев учун АҚШнинг машҳур Studebaker компанияси томонидан ишлаб чиқарилган AA-35 модели хизмат қилган. Ушбу автомобиль 1913 йилдан ишлаб чиқарила бошланган бўлиб, Европанинг деярли барча автокомпаниялари уруш учун машина ишлаб чиқаришга ўтган вақтда енгил автомобиллар бозорини эгаллаган эди.
Ички ишлар халқ комиссарлиги
Ички ишлар халқ комиссари Абулай Сергазиевнинг хизмат машинаси ҳукумат раиси Қайғусиз Отабоевники билан бир хил — Locomobile 40 Runabout эди. Автомобиль ҳашаматли ва тезкорлиги сабаб қиммат турдаги уловлардан ҳисобланган.
Соғлиқни сақлаш халқ комиссарлиги
Ушбу комиссарлик учун ажратилган автомобиль бироз камтарроқ — Phenomenon авто ишлаб чиқарувчисининг 1910 йилдан бошлаб ишлаб чиқарилган уч ғилдиракли, 8 от кучига эга Phänomobil 4/6 PS модели эди. Бундан ташқари, комиссарлик ихтиёрида тез ёрдам хизмати учун Peugeot компаниясининг 30 от кучига эга автомобили ҳам бўлган.
Туркистон Фавқулодда комиссияси
Қора ном билан эсланадиган «чекист»лар ташкилоти — Аксилинқилоб ва саботажга қарши кураш бўйича фавқулодда комиссия («ЧеКа») автопаркида 25 от кучига эга Opel 20/24PS (Германия), қуввати 18 от кучига тенг Darracq 18hp Double-Phaeton (Франция) ва двигателида 24 от кучини жамлаган Talbot 24 PH (Англия) автомобиллари бўлган.
Ушбу учала автомобиль ўртача даражадаги машиналар туркумига киради, бироқ, умуман олганда, оддий одамларда шу ҳам йўқ эди. «ЧеКа»нинг Тошкент шаҳар бўлими ихтиёрида Renault’нинг ишлаб чиқарилиши 1912 йилда бошланган, 40 от кучига эга 40CV DT модели бор эди.
Бошқалар
ТуркАССР молия комиссари Роберт Карклинга Белгиянинг Minerva автокомпанияси флагмани ҳисобланган Minerva Type Z ажратилган. Ушбу автомобиль анчагина шоҳона, қуввати 35 от кучидан ортиқ эди.
Minerva type Z 38 HP, 1911 йилги модель. Фото: Bonhams
Туркистон Компартияси Марказий қўмитаси ихтиёрида Talbot 24 PH, Ҳарбий саноат бошқармасида 1910 йилдан чиқарила бошланган Adler, Ҳарбий кооперацияда 1909 йилда чиқарилган Opel 6/12 PS, Сув хўжалиги бошқармасида 1902 йилда чиққан Napier, шакар заводида 1899 йилда чиққан, 5 от кучига эга Mercedes-Benz 8HP Rennwagen, Чимён нефть заводида Ford Model T «Tin Lizzie» уловлари бўлган.
Шунингдек, вилоятлар бошқарув органларига ҳам машиналар ажратилган эди. Жумладан, Самарқанд ва Фарғона вилоят Ижроия қўмитаси учун бир хил — 1911 йилдан чиқарилган, 32 от кучига эга бўлган Delage Type X (Франция) уловлари ажратилган. Бошқа кўплаб давлат идора ва ташкилотлари ихтиёрида ҳам автомобиллар бор эди.
Delage Type X, 1911 йилги модель. Фото: auto.vercity.ru
Бундан ташқари, Автобошқарма паркида яна 17 та автомобиль сақланган бўлиб, улар меҳмонларни кутиб олиш, ташкилотларга керак бўлганда фойдаланиш ва бошқа мақсадларда ишлатилган. Ушбу автомобилларнинг 6 таси Ford Tin Lizzie, 2 таси Renault 40CV DT эди, шунингдек, Peugeot, Studebaker, Darracq, «Саабин», SCAT, Talbot, Fiat, Lorraine-Dietrich, Laurin & Klement компанияларининг биттадан машинаси бор эди.
Шундай қилиб, 100 йил аввал ҳам ҳукумат автопарки ўз даврининг замонавий ва ҳашаматли автоуловлари билан тўлдирилган, уларни сақлаб туриш учун эса катта харажатлар қилинган. Бу вақтда эса Туркистонда очарчилик оқибатлари ҳали нари кетмаган, аҳолининг аксарият қисмига очлик таҳдид солиб турарди.
