«Метаборлиқ» тушунчаси сўнгги вақтларда энг кўп муҳокама қилинадиган мавзуга айланди. Айниқса бу ҳолат Facebook ўзининг номини Меtа`га ўзгартирганидан кейин авж олди. Аммо «метаверс», «метаборлиқ» ўзи нима эканлигини биламизми? Уни қандай келажак кутмоқда? «Газета.uz» РБКда эълон қилинган мақоланинг таржимасини тақдим этади.
«50 кишидан метаборлиқ нима эканлигини сўраб кўринг, сиз 50 хил жавоб оласиз», — деб ёзади Guardian газетаси. Аммо метаборлиқ ҳақида қандай фикр билдирсангиз ҳам, сиз қандайдир даражада ҳақ ва қандайдир даражада ноҳақ бўласиз. Нега?
РБКда эълон қилинган мақолада «Метаборлиқ» сўзини бизга бироз танишроқ бўлган «кибермакон» сўзига алмаштириб, тасаввур қилиш таклиф этилади. Хаёлингизга келган исталган фикр, тасаввур метаборлиқ тушунчасига ҳам мос келади. 1970-йилларда турмуш тарзимизга интернет кириб келиши арафасида инсонлар қандай фикрлашган бўлишса, келажакда нима содир бўлишини тасаввур қила олишмаган бўлишса, ҳозир ҳам метаборлиқ тушунчаси билан ҳам шунга ўхшаш ҳодиса рўй бермоқда.
«Келажакда метаборлиқда яшаймиз» ёки вақтимизнинг кўп қисмини у ерда ўтказамиз каби фикрларни эшитган бўлсангиз керак. Ҳозир барчамиз шунга ўхшаш хаёлларни бошимиздан ўтказмоқдамиз. Аммо метаборлиқ ҳозир ўзи мавжудми? Метаборлиқ мавжуд эмас.
Facebook`да ҳам, бошқа ўнлаб компанияларда ҳам метаборлиқ йўқ. Ҳаттоки Facebook раҳбари Марк Цукерберг ва Epic Games (Fortnite ўйинини яратган компания) раҳбари Тим Суини ҳам катта бир метаборлиқнинг фақат бир қисмини яратишаётганини айтишган. Метаборлиқни қуришга битта компаниянинг кучи камлик қилади. Интернетни биттагина сайт ёки компания шакллантирмаганку, демак «Facebook метаборлиқни яратмоқда» дейиш, «Google интернетни яратган» дегандек бир гап.
Мавжуд бўлмаган нарсаларни изоҳлаш қийин бўлгани учун метаборлиқ нима эканлигини тушуниб олиш мақсадида Facebook маркетологлари томонидан берилган (мавжуд изоҳлар ичида, эҳтимол, энг тушунарлиси) изоҳга мурожаат қиламиз:
«Метаборлиқ — сиз билан бир хил жисмоний маконда бўлмаган инсонлар билан биргаликда ўрганиш ва кашф қилишингиз мумкин бўлган виртуал маконлар йиғиндиси».
Мета, метаборлиқ… Бу тушунча қаердан келиб қолди?
Кенг жамоатчилик метаборлиқ ҳақида фақат Facebook компаниясининг ребрендингидан кейин гапиришни бошлаганига қарамасдан, «metaverse» атамаси бундан деярли ўттиз йил олдин пайдо бўлган. Уни биринчи бўлиб 1992 йилда ёзувчи-фантаст Нил Стивенсон ўзининг «Қор кўчкиси» («Snow Crash») номли киберпанк жанридаги романида қўллаган. У бу атамани асардаги одамларнинг ўз аватарлари ёрдамида бир-бири билан мулоқот қиладиган виртуал маконини тасвирлаш учун қўллаган. Бу худди ҳозир бизга маълум барча онлайн-ўйинлар тавсифига ўхшайди, аммо XXI асрда метаборлиқ бир нечта мезонларга жавоб бериши керак:
- метаборлиқ VR (виртуал воқелик) ёки AR (тўлдирилган воқелик — ҳақиқий воқеликнинг қандайдир қўшимча элементлар билан тўлдирилиши) дегани эмас, VR/AR шунчаки восита бўла олади;
- у ҳаётнинг турли соҳаларини қамраб олиши керак (нафақат ўйинлар, балки таълим, иш, мулоқот);
- у тўлақонли иқтисодиётга эга бўлиши лозим;
- ноодатий даражадаги ўзаро мувофиқлик бўлиши, яъни бирорта жисмни метаборлиқдаги бошқа жойга кўчириш имконияти бўлиши керак;
- битта раҳбарнинг йўқлиги, кўпчилик иштирокчилар томонидан марказлашмаган тарзда бошқариш имконияти.
Охирги пайтларда метаборлиқ ғоясини турли фильмларда қўллашмоқда — мисол учун, шундай олам намунасини «Ready Player One» («Биринчи ўйинчи тайёрлансин»), «Free Guy» («Асосий қаҳрамон») номли фильмларда кўриш мумкин.
Биз ҳозир метаборлиқ остонасида турибмиз — одамлар биткоинларни айирбошламоқда, кўпчилик иштирокида ўйналадиган ўйинларни ўйнамоқда, санъат асарларини NFT шаклида сотиб олишмоқда. Метаборлиққа хос хусусиятларни «multiplayer» ўйинларда ҳам кўришимиз мумкин — мисол учун Fortnite ўйинига нафақат унда ўйнаш учун, балки хонанда Трэвис Скотт ёки Ариана Гранденинг концертини тинглаш учун ҳам кириш мумкин. Nvidia компанияси 3D-маконда лойиҳалар устида биргаликда ишлаш имконини берадиган Omniverse номли платформасини ишга туширди. Axie Infinity блокчейн-ўйинида эса сиз ўйиндаги мавжудотларни ўстириш ва сотиш орқали пул ишлаб олиш имкониятига эгасиз. Ҳозирда бу ўйинни ҳар куни миллионлаб одамлар ўйнайди.
Аммо буларнинг барчасини битта оламга бирлаштиришга ҳали анча бор.
Фото: Трэвис Скоттнинг Fortnite`даги концертидан.
Facebook VR ва AR ускуналарни монополлаштиришга, кейин эса метамаконни тўлдиришга ҳаракат қилаяпти. Аммо компания Oculus VR`ни 2014 йилда сотиб олган бўлса, шу пайтгача сезиларли натижа кўрсата олмади.
Apple ҳам ўз чипларини ва VR-гарнитураларини оммага тақдим этишга тайёргарлик кўрмоқда. Шунингдек, Microsoft ҳам ўз метаборлиғини яратишни мақсад қилган ва бунинг учун ўйинлар яратувчи Activision Blizzard студиясини сотиб олди.
Фото: Oculus VR-ускунасини кийган Марк Цукерберг / Bloomberg
New York Times нашрининг ёзишича, «Метаборлиқ Марк Цукерберг учун қутқарувчи эшикдир». Таъкидланишича, сўнгги пайтларда Facebook атрофида бўлаётган можаролардан сўнг, бу улар учун ўз «имиджини» сақлаб қолишнинг янги йўлидир. Бундан ташқари ижтимоий тармоқдаги аудиториянинг тобора қариб бораётганлигини ҳисобга олсак, метаборлиқ ғояси орқали компания ёш авлод вакилларини жалб қилиши мумкин.
The Washington Post нашрининг фикрига кўра, Facebook тобора кучайиб бораётган монополияга қарши сиёсат таъқибидан қочиш мақсадида ҳам шундай йўл тутган — чунки, VR ва AR соҳасида ҳуқуқий майдоннинг ўзи йўқ ва яқин орада пайдо бўлмайди ҳам. Энг асосийси — ёрқин келажак қуриш ғояси остида аслида маълумотларни ҳимоя қилиш тарафдорига айланиб қолган Apple ва Google компанияларининг соясидан чиқиш мақсади ётади. Агар фойдаланувчилар VR-гарнитураларидан фойдаланишга ўргатиб қўйилса, нафақат маълумотларни сотишни давом эттириш, балки рақобатчиларга иловалар дўкони учун комиссиялар тўлашдан ҳам қутулиш мумкин. «Шунинг учун ҳам компаниянинг янги стратегияга ўтиши 2018 йиллардан бери компанияни тинч қўймаётган муаммолардан чиқиб олиш учун энг қулай йўл бўлиши мумкин», — дея хулоса қилади The Washington Post.
Видео: Meta Horizon платформаси тақдимотидан.
Бундан келажакда нима кутиш мумкин?
Маълумотларга кўра, ҳозирда метамаконлардаги фойдаланувчилар сони бир неча юз мингдан ошмайди. Буни ўзига энг кўп фойдаланувчини жалб эта олган Decentraland платформасига ташриф буюришлар сонидан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкин.
Лекин 5−10 йилдан кейин ҳаммаси қандай тус олиши мумкин? Gartner прогнозига кўра, 2026 йилга келиб 25% одамлар кунига камида 1 соат вақтини метаборлиқда ўтказадиган бўлишади. Эҳтимол бу вақтга келиб асосий эътибор ахлоқий дилеммаларга қаратилар, чунки ҳозирнинг ўзида ҳам Facebook Horizon платформасида ва онлайн-ўйинларда фойдаланувчилар безорилик ва зўравонликнинг виртуал кўринишига дуч келишмоқда. Аммо ҳозирги босқичда кўпчиликни бунинг монетизацияси ўйлантираётган бўлса ажаб эмас.
Энди қурилаётган борлиққа биринчи бўлиб мода брендлари ўз эътиборини қаратишди — Ralph Lauren, Nike, Prada, Gucci, Adidas ва бошқалар ўз маҳсулотларини виртуаллаштира бошлашди. Morgan Stanley прогнозларига кўра, 2030 йилга келиб умумий люкс-предметларнинг 10% бозори айнан метаборлиққа тўғри келиши кутилмоқда.
Ҳозирда мода брендлари асосан Roblox, Zepeto, Pokemon Go ёки Sandbox ўйин-платформаларида ўз майдонини, предметларини яратишмоқда. Мода брендлари бу соҳага бир ўйин сифатида қарашади, масалан битта кўйлакни сотиш учун уни ҳар доим қайтадан тикишга тўғри келса, метаборлиқда уни шунчаки нусхалашади. Шунингдек, ҳозиргача Coca-Cola, Samsung, Sotheby’s, Atari каби катта компаниялар ҳам ўзининг метаборлиққа кириб келишаётганини эълон қилишган. Аммо технологик нашрлар метаборлиқ ғоясидан чинакамига хавфсирашмоқда.
Мисол учун, TechCrunch нашри «метаборлиқни тартибга келтириш» ғоясини илгари сурди. Таъкидланишича, метаборлиқнинг тавсия қилиш алгоритмлари жонлана бошлагач, виртуал воқеликда фойдаланувчилар реклама берувчиларнинг ўлжасига айланиб қолиши, бирор хизмат ёки предметни сотиб олиш учун йўналтирилиши хавфи бор.
TechCrunch ёзишича, «хавф шундаки, виртуал воқеликда ҳақиқий инсонни сунъий идрокдан фарқлаш қийин бўлади, ва у ерда бизга жуда нозик, самарали усулда таъсир ўтказишлари мумкин». Таъкидланишича, ҳозирда ҳамма Цукербергни олқишлаётган бир пайтда, орадан ўн йил ўтгач, корпорациялар яна бизни маркетологлар ихтиёрига топширишади. Бу дегани, агар сиз маҳсулот учун пул тўламасангиз — демак маҳсулот сизсиз. «Метаборлиқ юзага келгач, фойдаланувчилар ҳозиргидан-да кўпроқ ҳимоясиз бўлиб қолишади», — дея хулоса қилган TechCrunch нашри.
