3 декабрь 1992 йилда БМТ томонидан таъсис этилган Халқаро ногиронлар куни сифатида нишонланади. Ўзбекистон Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни 2009 йилда имзолаган, бироқ шу йилнинг июни ойидагина уни ратификация қилди.
Ҳужжат ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва рағбатлантириш, уларга нисбатан камситишларга барҳам бериш, уларнинг меҳнат қилиш, соғлиқни сақлаш, таълим олиш, одил судловдан фойдаланиш, шахсий дахлсизлик, эксплуатация ва зўравонликдан озод бўлиш, ҳаракатланиш эркинлиги, индивидуал ҳаракатчанлик ва бошқа ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган.
Ўзбекистонда ногиронлар шаҳар муҳитида енгиб бўлмас тўсиқларга дуч келишмоқда. Бу тўсиқларнинг тажовузкорлиги уларни кўчалардан қочишга мажбур қилади ва уларни шаҳарнинг қулайлиги нуқтаи назаридан ўз эҳтиёжлари ҳақида гапириш имкониятидан деярли маҳрум қилади.
«Газета.uz» мухбири Евгений Сорочин кўзи ожиз ва заиф кўрувчи болалар учун 77-ихтисослаштирилган мактаб-интернатида дарс бераётган математика фани ўқитувчиси Николай Макаркин билан суҳбатлашди.
Таълим муассасаси Тошкент шаҳрининг энг мураккаб чорраҳаларидан бири — Паркент кўчасида, Мирзо Улуғбек кўчаси билан кесишган чорраҳадан 100 метр узоқликда жойлашган.
Николай Макаркиннинг айтишича, мактаб-интернатга энг яқин жойлашган пиёдалар ўтиш жойи 69-сонли умумтаълим мактабига кираверишда жойлашган, бироқ бу ер светофор билан тартибга солинмайди. Шу боис ҳатто кўрадиган пиёдалар ҳам бу «зебра»дан камдан-кам фойдаланадилар, кўзи ожизлар эса ҳеч қачон фойдаланмайди, улар чорраҳагача боришга мажбурлар.
Николай Макаркин.
Чорраҳага етиб бориш ҳам осон иш эмас. Пиёдалар йўлагини яшил ҳудуддан ажратиб турувчи бордюрлар кўзи ожиз одамлар учун муҳим мўлжал ҳисобланади. Айниқса, тактиль плиткалари бўлмаса. Бироқ бордюрлар кўпинча пиёдалар ўтиш жойига етиб бормасдан узилиб қолган.
«Яъни, мен бу ўтиш жойининг ўзи қаерда эканини қандайдир тарзда топиб олишим керак. Бордюримиз тугаганга ўхшайди. Хўш, демак, бироз олдинда, — дейди Николай таёқча билан ерни текшириб. — Ва бу ерда мен [пиёдалар ўтиш жойини] қаердан топишни аниқлайман.»
Николай Макаркинга бу жойлар таниш. У бир неча йиллардан бери ҳар куни шу ерда бўлади. Бироқ бу жойларга биринчи марта келган ёки ҳали танишаётган одамлар саросимага тушиб қолишлари аниқ.
«Балки ["зебра"] шу бу ерда ёки чапроққа суриш керак эди, тўғрими? Тушунарсиз, — дейди Николай.
Тактил плиткалар йўқлиги сабабли мактаб ўқувчилари ва уларнинг ота-оналари пиёдалар ўтиш жойи қаердан бошланиши ва тўхтаб, светофорнинг керакли сигналини кутиш кераклигини аниқлай олмайдилар.
«Ўтиш жойлари бор ерда оёқ остида қандайдир қовурғасифат сирт бўлиши керак… Сиртнинг текстурасига қараб кўзи ожиз одам тушуниб олади: ҳа, бу ерда пиёдалар ўтиш жойи бор, бу ердан ўтиш мумкин. Бу ер йўлнинг исталган бир қисми эмаслигини. Қаердадир шу атрофда светофор борлигини», — дейди у.
Кўпинча ўткинчилар ва кўрадиган ҳамкасблари Николай Макаркинга йўлни кесиб ўтишда ёрдам беришади. Аммо 30 фоиз ҳолларда у мустақил равшда йўлни кесиб ўтади. Светофорнинг овозли тартибга солинмаганлиги кўзи ожиз одамнинг йўлидаги яна бир тўсиқдир. Овозли сигналли светофорлар пиёдаларга қачон юриш ва қачон тўхташ кераклиги ҳақида хабар беради. Бундан ташқари, бундай қурилма бордюрлар ёки тактиль плиталари ўрнига ёки улар билан бирга пиёдалар ўтиш жойи учун мўлжал бўлиб хизмат қилиши мумкин.
«Пиёда учун қандай чироқ ёқилганлигини қандай тушуниш мумкин? Биз ҳаракатланувчи машиналарнинг шовқинига эътибор қаратишимиз керак. Агар улар тўхтаса, шовқин камроқ бўлади ва машиналар чап томонда.
Бироқ Николай Макаркин ҳам бир неча йил аввал ушбу чорраҳада автомобилларга светофорнинг «қизил» чироғида ўнгга бурилишга рухсат берилганини ҳисобга олиб, бу усулни хавфли деб атади. Йўлнинг қатнов қисмининг ҳаддан ташқари кенглиги туфайли ҳайдовчилар кўпинча пиёдаларни сезмайдилар ёки қўйиб юборишни хоҳламайдилар.
«Пиёда учун қайси чироқ ёнганини қандай билиш мумкин? Ҳаракатланувчи машиналарнинг шовқинига эътибор қаратишимизга тўғри келади. Агар улар тўхтаса, шовқин камаяди ва машиналар чап томонда бўлади.
Бироқ Николай Макаркин ҳам бир неча йил аввал ушбу чорраҳада автомобилларга светофорнинг «қизил» чироғида ўнгга бурилишга рухсат берилганини ҳисобга олиб, бу усулнинг хавфли эканини айтди. Йўлнинг қатнов қисми ҳаддан ташқари кенг бўлгани туфайли ҳайдовчилар кўпинча пиёдаларни сезмайдилар ёки ўтказиб юборишни хоҳламайдилар.
«Қоидаларга кўра, улар мени, пиёдани ўтказиб юборишлари шарт. Лекин улар мени ҳақиқатан ҳам ўтказиб юборишларига, ҳозир кимнингдир ғилдираги остига босмаслигимга умид қилиш, барибир қандайдир таваккалчиликдир, — дейди Николай Макаркин. — Ўйлайманки, сиз ҳам менинг ўрнимда бўлганингизда бунга ишонч ҳосил қилмас эдингиз».
Унинг сўзларига кўра, янги қоидалар ва тобора кўпайиб бораётган тирбандликлар кўзи ожиз одамларнинг ҳаётини қийинлаштирди. Аммо агар тирбандликлардан қочиш қийин бўлса, ўнгга бурилиш — яққол хатодир.
«Улар бу ерда кўзи ожизлар кўп юришини ва бу ерда ушбу ўнгга қайрилиш қоидасига рухсат бериш нотўғри эканини ҳисобга олишни хоҳламайдилар. Билмайман, бунинг машиналар ҳаракатига қанчалар тўсқинлик қилар экан, бу машиналар ҳаракатини қай даражада қийинлаштирар экан. Бироқ биз, кўрмайдиганлар учун бу улкан муаммони туғдиради… Қачон йўлни хотиржам кесиб ўта олишим мутлақо тушунарсиз».
Ҳатто ўнгга қайриладиган ҳайдовчилар пиёдаларни ўтказиб юборган тақдирда ҳам, Николай Макаркин ва кўр пиёдалар светофор чироғи бир ёниб-ўчадиган вақт ичида йўлни кесиб ўтишга улгурмайдилар.
«Мен ҳатто ўртада, [тактил] плиткалар билан жиҳозланмаган хавфсизлик оролчада тўхташим керак», — дейди Николай Макаркин.
Унинг сўзларига кўра, кўзи ожиз одам йўлни бир неча марта кесиб ўтар экан, йўлнинг ўртасигача қанча қадам босишини ҳисоблаши мумкин, аммо бу ҳам хавфли.
«Балки мен шошаётганимда қадамлар каттароқ бўлар. Эҳтимол, мен чалғирман, нимадир мени чалғитар. Кимдир қўнғироқ қилади. Атрофдаги шовқин туфайли мен шунчаки қўрқиб кетишим мумкин, бу мени чалғитади».
Николай ҳақиқатан ҳам светофор чироғи ёниб-ўчишида йўлни кесиб ўтишга улгурмади.
«Мен мана бу нарса (йўналишларни ажратувчи бордюр — таҳр.) олдидан унга тегмасдан ўтиб кетишим мумкин… Мен завфсизлик оролчасидаманми ёки йўқ — адашишим мумкин. Олдимдан ҳам, орқамдан ҳам машиналар ўтади ва мен у ерда қанчалар омадли тура олдим — била олмайман».
ёнидан ўтиб ўтган бўлардим, унинг ёнидан ўтсам ҳам бўларди… Хавфсиз оролда бўлганми ёки йўқми, адашган бўлардим. Менинг машиналарим орқада, машиналарим олдинда ва мен буни қилаётганда қанчалик яхши туришимни билмайман.
Николай Макаркиннинг қўшимча қилишича, ушбу чорраҳада Кичик ҳалқа йўлидан автомобиллар оқими бирданига уч йўналишда: ўнг, чап ва тўғри йўналишда ҳаракатланиши мумкин. Агар у Шифокорлар малакасини ошириш институтидан Эрон элчихонасигача бўлган йўлни кесиб ўтмоқчи бўлса, у светофорнинг бир циклида йўлнинг ярмини кесиб ўтиб, тўхтайди. Агар чапга кетаётганларга юришга рухсат бўлса, Николай бу ҳақда ҳеч қачон билолмайди.
«Мен амалда бу қоидаларни бузаман. Ҳатто бу ҳақда билмаган ҳолда… Мен улар юриши керакми ёки менми — буни ҳеч қанақасига эшитиб аниқлай олмайман».
Тўсиқлар қатнов қисмини кесиб ўтгандан кейин ҳам тугамайди, дейди Николай Макаркин. Кўзи ожиз ва заиф кўрувчилар одатда жамоат транспортидан фойдаланадилар. Шифокорлар малакасини ошириш институти томонида автобус бекатига борадиган тузукроқ пиёдалар йўлакчаси йўқ. Николай бир томони автотранспортнинг зич оқими, бошқа томонда эса чиқиндиларга тўла, ёғингарчилик вақтида эса сув тўлиб оқадиган ариқ ўтган йўл четидан юришга мажбур бўлади.
Бироқ, энг қўрқинчлиси, кўпинча светофор ва автобус бекати ўртасига машина қўйиб кетишади. Николай ҳайдовчилар машинасини ариққа тақаб қўйиб кетганлари учун уларни айланиб ўтиш мақсадида йўлнинг қатнов қисмига чиқишга мажбур бўлади.
Бекатгача бўлган масофада пиёдалар йўлаги ҳам ноқулай, дея қўшимча қилади Николай. Тротуал бўйлаб бекатга бориш учун зинапоялардан кўтарилиш, сўнгра чапга бурилиб, пиёдалар йўлакчаси бўйлаб тўхташ жойига тахминан 30 метр юриш керак.
Автотураргоҳга етиб боргандан кейин унга тушиши керак бўлади. У тротуардан 15 см пастда жойлашган.
Ундан кейин эса Николай «парковка» четига етиб олиш учун бир зина кўтарилиши, сўнгра бекатга тушиши керак бўлади.
«Мен [светофордан кейин] қаергадир тепароққа кўтарилсам, кейин қаергадир чапга қайрилсам, бекатга тушиб олишим жуда қийин бўлади. Мен шунчаки унга етиб бордими ёки йўқ — била олмай қоламан».
Николай Макаркин шунингдек, гарчи кўзи ожиз ва кўзи ожиз болалар учун мактаб-интернат юз метр нарида жойлашган бўлса-да чорраҳада 7.15 «Кўзи ожиз пиёдалар» белгиси йўқлигини таъкидлади. Ўқувчилар ва уларнинг ота-оналари чорраҳадан кўпинча эрталаб ва тушлик пайтида, бу ерда транспорт кўп бўлганда фойдаланадилар.
Бундай муҳит кўрадиган одамларнинг хаёлига келмайди. Аммо ҳар бир нотекислик кўзи ожизлар учун қанчалар катта тўсиқ экани ҳақида нима дейиш мумкин.
Эслатиб ўтамиз, шаҳарсозлик нормалари ва қоидаларига мувофиқ (ШНК 2.07.02−07 «Ногиронлар ва ҳаракатчанлиги чекланган одамларнинг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда яшаш муҳитини лойиҳалаш»), кўриш қобилияти заиф ва кўр одамларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун светофорлар синхрон овозли сигналларга эга бўлган махсус қурилмалар билан жиҳозланган бўлиши керак.
«Газета.uz» Тошкент ҳокимлигига, маъмурият тилга олинган вазиятни тузатишдан манфаатдор бўлса, маслаҳатчи ва мутахассисларни танлашда ёрдам беришга тайёр.
