3 dekabr 1992 yilda BMT tomonidan ta’sis etilgan Xalqaro nogironlar kuni sifatida nishonlanadi. O‘zbekiston Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyani 2009 yilda imzolagan, biroq shu yilning iyuni oyidagina uni ratifikatsiya qildi.
Hujjat nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlarini himoya qilish va rag‘batlantirish, ularga nisbatan kamsitishlarga barham berish, ularning mehnat qilish, sog‘liqni saqlash, ta’lim olish, odil sudlovdan foydalanish, shaxsiy daxlsizlik, ekspluatatsiya va zo‘ravonlikdan ozod bo‘lish, harakatlanish erkinligi, individual harakatchanlik va boshqa huquqlarini ta’minlashga qaratilgan.
O‘zbekistonda nogironlar shahar muhitida yengib bo‘lmas to‘siqlarga duch kelishmoqda. Bu to‘siqlarning tajovuzkorligi ularni ko‘chalardan qochishga majbur qiladi va ularni shaharning qulayligi nuqtai nazaridan o‘z ehtiyojlari haqida gapirish imkoniyatidan deyarli mahrum qiladi.
«Gazeta.uz» muxbiri Yevgeniy Sorochin ko‘zi ojiz va zaif ko‘ruvchi bolalar uchun 77-ixtisoslashtirilgan maktab-internatida dars berayotgan matematika fani o‘qituvchisi Nikolay Makarkin bilan suhbatlashdi.
Ta’lim muassasasi Toshkent shahrining eng murakkab chorrahalaridan biri — Parkent ko‘chasida, Mirzo Ulug‘bek ko‘chasi bilan kesishgan chorrahadan 100 metr uzoqlikda joylashgan.
Nikolay Makarkinning aytishicha, maktab-internatga eng yaqin joylashgan piyodalar o‘tish joyi 69-sonli umumta’lim maktabiga kiraverishda joylashgan, biroq bu yer svetofor bilan tartibga solinmaydi. Shu bois hatto ko‘radigan piyodalar ham bu «zebra»dan kamdan-kam foydalanadilar, ko‘zi ojizlar esa hech qachon foydalanmaydi, ular chorrahagacha borishga majburlar.
Nikolay Makarkin.
Chorrahaga yetib borish ham oson ish emas. Piyodalar yo‘lagini yashil hududdan ajratib turuvchi bordyurlar ko‘zi ojiz odamlar uchun muhim mo‘ljal hisoblanadi. Ayniqsa, taktil plitkalari bo‘lmasa. Biroq bordyurlar ko‘pincha piyodalar o‘tish joyiga yetib bormasdan uzilib qolgan.
«Ya’ni, men bu o‘tish joyining o‘zi qayerda ekanini qandaydir tarzda topib olishim kerak. Bordyurimiz tugaganga o‘xshaydi. Xo‘sh, demak, biroz oldinda, — deydi Nikolay tayoqcha bilan yerni tekshirib. — Va bu yerda men [piyodalar o‘tish joyini] qayerdan topishni aniqlayman.»
Nikolay Makarkinga bu joylar tanish. U bir necha yillardan beri har kuni shu yerda bo‘ladi. Biroq bu joylarga birinchi marta kelgan yoki hali tanishayotgan odamlar sarosimaga tushib qolishlari aniq.
«Balki ["zebra"] shu bu yerda yoki chaproqqa surish kerak edi, to‘g‘rimi? Tushunarsiz, — deydi Nikolay.
Taktil plitkalar yo‘qligi sababli maktab o‘quvchilari va ularning ota-onalari piyodalar o‘tish joyi qayerdan boshlanishi va to‘xtab, svetoforning kerakli signalini kutish kerakligini aniqlay olmaydilar.
«O‘tish joylari bor yerda oyoq ostida qandaydir qovurg‘asifat sirt bo‘lishi kerak… Sirtning teksturasiga qarab ko‘zi ojiz odam tushunib oladi: ha, bu yerda piyodalar o‘tish joyi bor, bu yerdan o‘tish mumkin. Bu yer yo‘lning istalgan bir qismi emasligini. Qayerdadir shu atrofda svetofor borligini», — deydi u.
Ko‘pincha o‘tkinchilar va ko‘radigan hamkasblari Nikolay Makarkinga yo‘lni kesib o‘tishda yordam berishadi. Ammo 30 foiz hollarda u mustaqil ravshda yo‘lni kesib o‘tadi. Svetoforning ovozli tartibga solinmaganligi ko‘zi ojiz odamning yo‘lidagi yana bir to‘siqdir. Ovozli signalli svetoforlar piyodalarga qachon yurish va qachon to‘xtash kerakligi haqida xabar beradi. Bundan tashqari, bunday qurilma bordyurlar yoki taktil plitalari o‘rniga yoki ular bilan birga piyodalar o‘tish joyi uchun mo‘ljal bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
«Piyoda uchun qanday chiroq yoqilganligini qanday tushunish mumkin? Biz harakatlanuvchi mashinalarning shovqiniga e’tibor qaratishimiz kerak. Agar ular to‘xtasa, shovqin kamroq bo‘ladi va mashinalar chap tomonda.
Biroq Nikolay Makarkin ham bir necha yil avval ushbu chorrahada avtomobillarga svetoforning «qizil» chirog‘ida o‘ngga burilishga ruxsat berilganini hisobga olib, bu usulni xavfli deb atadi. Yo‘lning qatnov qismining haddan tashqari kengligi tufayli haydovchilar ko‘pincha piyodalarni sezmaydilar yoki qo‘yib yuborishni xohlamaydilar.
«Piyoda uchun qaysi chiroq yonganini qanday bilish mumkin? Harakatlanuvchi mashinalarning shovqiniga e’tibor qaratishimizga to‘g‘ri keladi. Agar ular to‘xtasa, shovqin kamayadi va mashinalar chap tomonda bo‘ladi.
Biroq Nikolay Makarkin ham bir necha yil avval ushbu chorrahada avtomobillarga svetoforning «qizil» chirog‘ida o‘ngga burilishga ruxsat berilganini hisobga olib, bu usulning xavfli ekanini aytdi. Yo‘lning qatnov qismi haddan tashqari keng bo‘lgani tufayli haydovchilar ko‘pincha piyodalarni sezmaydilar yoki o‘tkazib yuborishni xohlamaydilar.
«Qoidalarga ko‘ra, ular meni, piyodani o‘tkazib yuborishlari shart. Lekin ular meni haqiqatan ham o‘tkazib yuborishlariga, hozir kimningdir g‘ildiragi ostiga bosmasligimga umid qilish, baribir qandaydir tavakkalchilikdir, — deydi Nikolay Makarkin. — O‘ylaymanki, siz ham mening o‘rnimda bo‘lganingizda bunga ishonch hosil qilmas edingiz».
Uning so‘zlariga ko‘ra, yangi qoidalar va tobora ko‘payib borayotgan tirbandliklar ko‘zi ojiz odamlarning hayotini qiyinlashtirdi. Ammo agar tirbandliklardan qochish qiyin bo‘lsa, o‘ngga burilish — yaqqol xatodir.
«Ular bu yerda ko‘zi ojizlar ko‘p yurishini va bu yerda ushbu o‘ngga qayrilish qoidasiga ruxsat berish noto‘g‘ri ekanini hisobga olishni xohlamaydilar. Bilmayman, buning mashinalar harakatiga qanchalar to‘sqinlik qilar ekan, bu mashinalar harakatini qay darajada qiyinlashtirar ekan. Biroq biz, ko‘rmaydiganlar uchun bu ulkan muammoni tug‘diradi… Qachon yo‘lni xotirjam kesib o‘ta olishim mutlaqo tushunarsiz».
Hatto o‘ngga qayriladigan haydovchilar piyodalarni o‘tkazib yuborgan taqdirda ham, Nikolay Makarkin va ko‘r piyodalar svetofor chirog‘i bir yonib-o‘chadigan vaqt ichida yo‘lni kesib o‘tishga ulgurmaydilar.
«Men hatto o‘rtada, [taktil] plitkalar bilan jihozlanmagan xavfsizlik orolchada to‘xtashim kerak», — deydi Nikolay Makarkin.
Uning so‘zlariga ko‘ra, ko‘zi ojiz odam yo‘lni bir necha marta kesib o‘tar ekan, yo‘lning o‘rtasigacha qancha qadam bosishini hisoblashi mumkin, ammo bu ham xavfli.
«Balki men shoshayotganimda qadamlar kattaroq bo‘lar. Ehtimol, men chalg‘irman, nimadir meni chalg‘itar. Kimdir qo‘ng‘iroq qiladi. Atrofdagi shovqin tufayli men shunchaki qo‘rqib ketishim mumkin, bu meni chalg‘itadi».
Nikolay haqiqatan ham svetofor chirog‘i yonib-o‘chishida yo‘lni kesib o‘tishga ulgurmadi.
«Men mana bu narsa (yo‘nalishlarni ajratuvchi bordyur — tahr.) oldidan unga tegmasdan o‘tib ketishim mumkin… Men zavfsizlik orolchasidamanmi yoki yo‘q — adashishim mumkin. Oldimdan ham, orqamdan ham mashinalar o‘tadi va men u yerda qanchalar omadli tura oldim — bila olmayman».
yonidan o‘tib o‘tgan bo‘lardim, uning yonidan o‘tsam ham bo‘lardi… Xavfsiz orolda bo‘lganmi yoki yo‘qmi, adashgan bo‘lardim. Mening mashinalarim orqada, mashinalarim oldinda va men buni qilayotganda qanchalik yaxshi turishimni bilmayman.
Nikolay Makarkinning qo‘shimcha qilishicha, ushbu chorrahada Kichik halqa yo‘lidan avtomobillar oqimi birdaniga uch yo‘nalishda: o‘ng, chap va to‘g‘ri yo‘nalishda harakatlanishi mumkin. Agar u Shifokorlar malakasini oshirish institutidan Eron elchixonasigacha bo‘lgan yo‘lni kesib o‘tmoqchi bo‘lsa, u svetoforning bir siklida yo‘lning yarmini kesib o‘tib, to‘xtaydi. Agar chapga ketayotganlarga yurishga ruxsat bo‘lsa, Nikolay bu haqda hech qachon bilolmaydi.
«Men amalda bu qoidalarni buzaman. Hatto bu haqda bilmagan holda… Men ular yurishi kerakmi yoki menmi — buni hech qanaqasiga eshitib aniqlay olmayman».
To‘siqlar qatnov qismini kesib o‘tgandan keyin ham tugamaydi, deydi Nikolay Makarkin. Ko‘zi ojiz va zaif ko‘ruvchilar odatda jamoat transportidan foydalanadilar. Shifokorlar malakasini oshirish instituti tomonida avtobus bekatiga boradigan tuzukroq piyodalar yo‘lakchasi yo‘q. Nikolay bir tomoni avtotransportning zich oqimi, boshqa tomonda esa chiqindilarga to‘la, yog‘ingarchilik vaqtida esa suv to‘lib oqadigan ariq o‘tgan yo‘l chetidan yurishga majbur bo‘ladi.
Biroq, eng qo‘rqinchlisi, ko‘pincha svetofor va avtobus bekati o‘rtasiga mashina qo‘yib ketishadi. Nikolay haydovchilar mashinasini ariqqa taqab qo‘yib ketganlari uchun ularni aylanib o‘tish maqsadida yo‘lning qatnov qismiga chiqishga majbur bo‘ladi.
Bekatgacha bo‘lgan masofada piyodalar yo‘lagi ham noqulay, deya qo‘shimcha qiladi Nikolay. Trotual bo‘ylab bekatga borish uchun zinapoyalardan ko‘tarilish, so‘ngra chapga burilib, piyodalar yo‘lakchasi bo‘ylab to‘xtash joyiga taxminan 30 metr yurish kerak.
Avtoturargohga yetib borgandan keyin unga tushishi kerak bo‘ladi. U trotuardan 15 sm pastda joylashgan.
Undan keyin esa Nikolay «parkovka» chetiga yetib olish uchun bir zina ko‘tarilishi, so‘ngra bekatga tushishi kerak bo‘ladi.
«Men [svetofordan keyin] qayergadir teparoqqa ko‘tarilsam, keyin qayergadir chapga qayrilsam, bekatga tushib olishim juda qiyin bo‘ladi. Men shunchaki unga yetib bordimi yoki yo‘q — bila olmay qolaman».
Nikolay Makarkin shuningdek, garchi ko‘zi ojiz va ko‘zi ojiz bolalar uchun maktab-internat yuz metr narida joylashgan bo‘lsa-da chorrahada 7.15 «Ko‘zi ojiz piyodalar» belgisi yo‘qligini ta’kidladi. O‘quvchilar va ularning ota-onalari chorrahadan ko‘pincha ertalab va tushlik paytida, bu yerda transport ko‘p bo‘lganda foydalanadilar.
Bunday muhit ko‘radigan odamlarning xayoliga kelmaydi. Ammo har bir notekislik ko‘zi ojizlar uchun qanchalar katta to‘siq ekani haqida nima deyish mumkin.
Eslatib o‘tamiz, shaharsozlik normalari va qoidalariga muvofiq (SHNK 2.07.02−07 «Nogironlar va harakatchanligi cheklangan odamlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda yashash muhitini loyihalash»), ko‘rish qobiliyati zaif va ko‘r odamlarning xavfsizligini ta’minlash uchun svetoforlar sinxron ovozli signallarga ega bo‘lgan maxsus qurilmalar bilan jihozlangan bo‘lishi kerak.
«Gazeta.uz» Toshkent hokimligiga, ma’muriyat tilga olingan vaziyatni tuzatishdan manfaatdor bo‘lsa, maslahatchi va mutaxassislarni tanlashda yordam berishga tayyor.
