Кўпчилик коронавирусга қарши вакциналарнинг самарадорлигига шубҳа билан қарайди ва ишлаб чиқарувчини танлаш борасида кўп мулоҳаза қилишади. «Газета.uz» эмлашга оид асосий саволларни мутахассисларга беришда давом этмоқда.

Молекуляр генетик, биотехнолог, биология фанлари доктори ва Ўзбекистон Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илғор технологиялар маркази директори ўринбосари Алишер Абдуллаев ZF-UZ-VAC2001 хитой-ўзбек вакцинасининг III босқич клиник синовлари қандай ўтказилаётгани, нима учун Ўзбекистон бу препаратни бошқа мамлакатларга нисбатан анча олдин оммавий ишлатишга рухсат берганлиги ва коронавирусга қарши вакциналар қанчалик яхши ўрганилгани ҳақида гапириб берди.

— ZF-UZ-VAC2001 вакцинасидан дунёнинг фақат икки мамлакатида фавқулодда ҳолатларда фойдаланиш учун рухсат берилган. Шу билан бирга, вакцинани ишлаб чиқарган мамлакат уни Ўзбекистондан кейин тасдиқлаган. Нима учун биз ҳеч бир мамлакат тасдиқламаган препаратни ишлатишга рухсат бердик?

— Бунинг сабаблари кўп бўлиши мумкин. Улардан бири, масалан, ХХРнинг ўз қонунлари, вакцинадан фойдаланиш учун рухсат олиш учун кўпроқ вақт талаб қилувчи ўз бюрократик механизмлари бўлиши мумкин. Мамлакатимизда, эҳтимол, бу жараён бироз тезроқ кечар.

Ҳукуматимиз одамларни тезроқ эмлашдан жуда манфаатдор, шунинг учун биз бу жараённи иложи борича қисқа фурсатларда тугатишга ҳаракат қилдик. Шунга қарамай, бу босқич биздан анча узоқ вақт талаб қилди, биз кунига 24 соат ишлашимизга тўғри келди.

Хитойда тирик организмларда вакциналарнинг токсиклиги ва хавфсизлигини ўрганишни қамраб олган клиникгача бўлган синовлар ўтказилди. Бунинг учун турли ҳайвонлардан фойдаланилди. Бутун дунёда вакциналар ишлаб чиқилиши ва тадқиқ қилиниши бўйича махсус протокол мавжуд. Ушбу протокол ЖССТ ва вакциналар ишлаб чиқилишини назорат қилувчи бошқа халқаро ташкилотлар томонидан тасдиқланган.

Биз вакцина мазкур регламентга мувофиқ ишлаб чиқилганлиги тўғрисида далиллар олдик. Бизга, шунингдек, Хитой аҳолиси орасида ўтказилган клиник синовларнинг икки босқичидан олинган намуналар бўйича маълумотлар тақдим этилди. Ушбу тадқиқотлар давомида препаратнинг хавфсизлиги ҳам тасдиқланди.

Этика қўмитаси ва Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Фармацевтика саноатини ривожлантириш агентлиги мутахассислари вакцина тасдиқланишидан олдин барча синовларни ўтказдилар. Шу жумладан, улар Хитой томонидан эътироф этилган барча хусусиятларни тасдиқладилар. Худди шу тажрибалар бизда ҳам ўтказилди. Бизнинг мутахассисларимиз ҳам уни ҳайвонларда синаб кўришди. Мазкур вакцинанинг мутлақ хавфсизлиги тасдиқланди.

Фақат шундан кейингина III босқич клиник синовлари учун рухсат олинди. Ишонтириб айтишим мумкин, бизнинг мутахассисларимиз ҳамма нарсани синчковлик билан ўрганиб чиқишди ва агар заррача шубҳа бўлганида эди, ижобий хулоса беришмас эди.

III босқични ўтказишга рухсат олишдан олдин ҳам, Инновация вазирлигининг кўплаб ходимлари, жумладан вазир ва вазир ўринбосари вакцинани ўзларида синаб кўришди. Улар ҳам олимлар, фан докторлари ва ҳақиқий олимлар каби вакцинани биринчи бўлиб ўзларида синаб кўришди. Учинчи босқич вакцина синовдан ўтказилганидан бир ой ўтгачгина бошланди.

Мамлакатимиз раҳбарияти ўзбек-хитой вакцинаси билан эмланганига кўпчилик шубҳа қилади. Ишонтириб айтишим мумкин-ки, мен 2020 йил охири ва 2021 йил бошида ўз ихтиёри билан вакцина олган Президент девони, Вазирлар Маҳкамаси ва вазирликларнинг кўп ходимларини биламан.

III босқич клиник синовларининг асосий мақсади — коронавирусга нисбатан вакцинанинг самарадорлигини баҳолаш. Бизнинг Илғор технологиялар марказининг жамоаси Вирусология илмий-тадқиқот институти билан биргаликда якуний босқич устидан иккитомонлама мавҳум тадқиқот ўтказмоқда. Тадқиқот якунланганидан сўнг натижалар маълум қилинади. Олимлар эмланганлар гуруҳидан қанча одам коронавирус билан касалланганлигини ва бу касалликдан қандай омон қолганлигини кўриб чиқадилар. Бу маълумотлар плацебо қабул қилганлар натижалари билан солиштирилади.

Идеал ҳолатда, эмланган гуруҳдаги коронавирус юқтирганлар фоизи плацебо олган гуруҳдагиларга нисбатан жуда кичик бўлиши керак. Аммо бизда бу маълумотлар ҳозирча йўқ, тадқиқот давом этмоқда.

Ҳозирда қатнашувчиларнинг ҳеч бири, жумладан, Ўзбекистонда ишлайдиган Хитойдан келган шифокорлар ва ҳамкасбларимиз ҳам кўнгиллиларнинг қайси бири плацебо ва қайсиси вакцина олганини билишмайди. Барча ампулалар Хитойда кодланган.

Бизда III босқич доирасида ҳақиқий вакцина ва плацебо олганидан кейин коронавирус юқтирган беморлар ҳақида маълумотлар йўқ, биз буни фақат тадқиқот охирида биламиз. Аммо шуни айтишим мумкинки, хитой-ўзбек вакцинасининг икки ёки уч дозасини олган, мен билган одамларнинг 90% дан кўпроғи касал бўлмаган.

— Демак, фуқаролардан ким вакцина, ким эса плацебо олгани ҳақидаги маълумотлар фақат Хитойда сақланяптими?

— Ҳа. Бу ЖССТ назорати остида. Синовлар тугагач, турли ташкилотларнинг вакиллари натижаларни маълум қилишади. Маълумотлар 2022 йил апрелда маълум қилинади.

— The Lancet журналида чоп этилган клиник синовларнинг иккинчи босқичи натижаларига бағишланган тадқиқотда, 18−59 ёшдаги одамлар ZF-UZ-VAC2001 вакцинасини синашда қатнашгани айтилган. Шу сабабли, кекса одамларни ушбу вакцина билан эмлашнинг самарадорлиги ҳақида гапириб бўлмайди. Ўзбекистондаги III босқич клиник синовларида қатнашаётган одамлар неча ёшда?

— Худди шу ёшдагилар.

— У ҳолда, қандай қилиб вакциналарнинг қариялар учун самарадорлиги ҳақида гапириш мумкин?

— Катта ёшдагиларни эмлаш бўйича регламент мавжуд. Июль ойида Хитой 3−17 ёшли болаларда бу вакцинани синашни бошлади.

— Бу сиз ХХРда олиб борилаётган тадқиқотлар ҳақидаги маълумотлардан хабардор эканлигингизни англатадими?

— Хитой бу маълумотни яширмайди. Улар интернетда эълон қилинади.

— Сиз Хитойда қанча одам ZF-UZ-VAC2001 билан эмланганини биласизми?

— Йўқ, менда бу ҳақда маълумот йўқ.

— Vaksinauz Telegram-канали — Ўзбекистонда III босқич клиник синовлари ҳақидаги расмий маълумот манбаси — 90 миллион Хитой фуқароси аллақачон бу вакцина билан эмланганини хабар берган эди.

— Менда маълумот йўқ. Лекин мен улар тадқиқот олиб бораётганини биламан. Ва улар вируснинг турли янги вариантларига қарши вакцинанинг самарадорлиги бўйича тадқиқотлар ўтказган.

Изоҳ: 15 июль куни вакцина ишлаб чиқарувчиси препринтни эълон қилди (муаллифлар томонидан тақриз бериладиган илмий журналда тадқиқот ишининг нашр этилишидан олдин ёки кейин очиқ манбада эълон қилинган наъмуна — таҳр.). Унда 100 миллиондан ортиқ дозалар (эмланганлар сони эмас) Хитой ва Ўзбекистонда қўлланилгани келтирилган. Vaksinauz Telegram-каналининг хабар беришича, 9 июль ҳолатига кўра, Ўзбекистонда бу вакцинанинг 3,2 миллиондан ортиқ дозаси ишлатилган ва Хитойда 90 миллиондан ортиқ одам уни олган.

Май ойида бу вакцинанинг «альфа» ва «бета» вариантларга қарши самарадорлиги тўғрисида мақола чиқарилди. Яқинда эса улар вакциннинг «дельта» вариантига қарши самарадорлиги ҳақида препринт эълон қилишди. У 1,2 га тушади. Бу жуда яхши кўрсаткич. Препринтда, шунингдек, «бета» вариантига қарши ушбу вакцинанинг самарадорлиги икки баравар паст эканлиги кўрсатилган. Бу дастлабки маълумотлар, аммо вакцина ишлайди. Баъзи вакцина ишлаб чиқарувчиларда янги вариантларга қарши самарадорлик олти баравар камроқ.

— ЖССТ томонидан тасдиқланган вакциналарнинг III босқич клиник синовлари якунланди. Нима учун ZF-UZ-VAC2001 вакцинаси тадқиқотлари бу қадар узоқ давом этмоқда?

— Бу ЖССТ томонидан тасдиқланган ва фавқулодда фойдаланиш учун рухсат берилган вакциналар рўйхати. Бу мазкур вакциналар фавқулодда ҳолатларда, пандемияда ишлатилиши мумкинлигини кўрсатади. Аммо ҳар бир мамлакат фавқулодда ҳолатларда фойдаланиш учун бошқа вакциналарни тасдиқлаш ҳуқуқига эга.

ЖССТ томонидан тасдиқланган препаратлар COVAX дастури бўйича ўз вакцинаси бўлмаган мамлакатларга етказилиши мумкин. Бу рўйхат мамлакатларни вакциналар билан таъминлаш кафолатидир.

Ҳамма мамлакатлар ҳам COVAX дастури бўйича вакциналарни етказиб беришга улгурмайди. Препаратлар ҳам чекланган миқдорда етказилиши мумкин. Шу сабабли, мамлакатлар ЖССТ томонидан тўлиқ тасдиқланмаган вакциналарни қўллаш бўйича чора-тадбирлар ва қарорлар қабул қилиш ҳуқуқига эга. Давлатлар биринчи навбатда ўз халқининг ҳаётини сақлаб қолишдан манфаатдор.

— Шунга қарамай, ЖССТ томонидан тасдиқланган вакциналарнинг III босқич клиник синовлари натижаларига асосланган тадқиқотлар мавжуд. Улар III босқични 2020 йилнинг ёзида бошлашган ва декабрда якунлашган. Вакцинамизнинг якуний босқичи натижалари, сўзларингизга кўра, фақат кейинги йилнинг апрелида маълум бўлади.

— Вакциналарни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш одатда бир неча йилни олади. Аммо пандемия доирасида бу жараёнларни тезлаштириш қарори қабул қилинди. Одатда, биринчи навбатда клиникгача бўлган тадқиқотлар, сўнгра клиник тадқиқотлар босқичма-босқич ўтказилади.

Аммо кўпгина ишлаб чиқарувчилар клиник синовларнинг уч босқичини бирлаштирдилар: биринчи босқич ҳали якулланмасдан, иккинчи босқични бошлашди ва ҳоказо. Хитой-ўзбек вакцинасида эса регламентга амал қилинмоқда. Шунинг учун бизда узоқроқ. Бундан ташқари, бизнинг вакцина Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан фавқулодда фойдаланиш учун тасдиқланган препаратларга нисбатан кечроқ ишлаб чиқилган.

— Баъзи манбалар ZF-UZ-VAC2001 каби рекомбинант вакциналар вируснинг фақат бир неча зарраларини ўз ичига олади, деб ёзади. Шунинг учун бундай препаратлар вируснинг тўлиқ мураккаблигини акс эттирмайди, бу эса уларнинг самарадорлигига таъсир қилиши мумкин. Бу ростми?

— Албатта, одатда, заифлаштирилган ёки ўлдирилган вирус билан эмланиш мақсадга мувофиқдир. Классик вакциналар шундай қилинган. Аммо унда ишлаб чиқариш бутунлай бошқача. Бу жуда мураккаб ва кўп вақт талаб қилади. Синовлар жуда узоқ муддатли.

Ўзбек-хитой вакцинасида фақат инсон ҳужайралари билан алоқада бўладиган вируснинг рецептор қисмини ўз ичига олган рекомбинант оқсилдан фойдаланилади. Айнан унга нисбатан антитаначалар ишлаб чиқарилади. Бу вирус ҳужайраларга киришининг олдини олади. У ҳеч нима билан алоқа қила олмайди.

Шубҳасиз, бошқа қисмлар ҳам аҳамиятга эга, лекин асосий алоқа рецептор оқсили билан бўлади. Агар у блокланса, вирус инсон танасига, унинг ҳужайрасига кира олмайди.

— У ҳолда, нима учун эмлаш одамни инфекциядан ҳимоя қилмайди, балки касалликнинг оғир кечишидан ҳимоя қилади, дейилади? Ва 96−97% самарадорлик ҳақида гапирилганда, касалликнинг оғир кечиши хавфи шундай фоизга камайиши назарда тутилади. Бу вирус барибир танага киришини англатади.

— Ҳар қандай ҳолатда ҳам вирус организмга киради. Танангизга ҳар куни кўплаб вируслар киради. Бироқ, сиз касал бўлмайсиз. Чунки танада хотира бор. Нима учун болалар нима бўлса ҳам оғзига солади? Чунки улар шу тарзда ташқи дунё билан алоқада бўлиб, иммунитетни ривожлантирувчи ташқи агентларни қабул қилишади. Агар сизда иммунитет бўлмаса, сиз ҳар куни касал бўлар эдингиз ва шу кунгача тирик қолишингиз даргумон бўлар эди. Организмимизга вирус ва бактериялар кирганда, у курашади.

Коронавирус билан ҳам худди шундай. Агар сиз касалланиб бўлган ёки эмланган бўлсангиз ва сиз касалликнинг фаол босқичида бўлган одам билан алоқада бўлсангиз, у сизга вирус юборади, лекин сиз касал бўлмайсиз. Коронавирус сизнинг организмингизга тушади, лекин тана уни тезда танийди ва йўқ қилади.

— Аммо вакцина спайк-оқсилни блоклаб, вируснинг танага киришига тўсқинлик қилади.

— Агар сиз касал одам билан гаплашсангиз, қандай қилиб вирусни юқтирмаслигингиз мумкин? Вирус танага барибир киради, лекин унинг кўпайиши учун шароит бўлмайди, чунки антитаначалар спайк-оқсилни тўсиб қўяди. Унда кўпайиш учун шароит бўлмадими, демак, сиз касал бўлмайсиз.

Спайк-оқсил ҳужайрага ёпишиб олиш учун керак. Ҳужайрага кирганда, у ўз генетик материалини юборади. Агар у ҳужайра билан боғланмаса, унинг генетик материални киритадиган жойи бўлмайди.

Эҳтимол, вирус қисман ҳужайрага киради, лекин иммунитет тизими бу ҳужайрани танийди ва уни вирус билан бирга ўлдиради. Иммун тизими шундай тузилган. У тўсиқ яратади. Танада жуда кўп ҳимоя тўсиқлари мавжуд, улар орасида тери, шиллиқ қаватдаги турли воситалар ва бошқалар бор.

Эволюция даврида инсон танаси ўзига ҳимоя яратди. Бизнинг тарихимизда кўплаб вируслар бўлган. Ва бу, шунингдек, одамнинг генетик ҳолатига — сиз ота-боболарингиздан олган генларнинг комбинациясига ҳам боғлиқ.