Кўпчилик коронавирусга қарши вакциналарнинг самарадорлигига шубҳа қилмоқда ва қайси ишлаб чиқарувчининг вакцинасини олиш ҳақида ўйланишмоқда. «Газета.uz» эмлашга оид асосий саволларни мутахассисларга беришда давом этмоқда.
Молекуляр генетик, биотехнолог, биология фанлари доктори ва Ўзбекистон Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илғор технологиялар маркази директори ўринбосари Алишер Абдуллаев нима учун эмланиш кўрсатилган ҳар бир киши учун вакцина олиш муҳимлиги ҳақида гапирди.
— Мажбурий эмлашга қандай қарайсиз?
— Мен ижобий муносабатдаман. Кўп мамлакатлар мажбурий эмлашни жорий қилмоқда. Мен давлат бундай қарорларни шунчаки қабул қилади деб ўйламайман. Ҳозирги вазиятда биз аҳвол қай даражада эканлигини билмаймиз, аммо юқорида билишади.
Ҳаммамиз касал бўлмаймиз, «авария»га учрамаймиз, қўлимизни синдирмаймиз ва ўлмаймиз деб ўйлашга мойилмиз. Бироқ, бундай эмас, ҳаммамиз бир хилмиз. Демак, биз ҳам касалликни оғир ўтказишимиз ёки ўлишимиз мумкин.
Одамлар эмланишни хоҳламаслигини тушунмайман. Ҳа, ҳозир эмлаш мумкин бўлмаган маълум одамлар гуруҳи мавжуд. Бу онкологик ва сурункали касалликларнинг кучайиш босқичидаги одамлар. Аммо уларни касал бўлмасликлари учун изоляция қилиш керак. Чунки улар касал бўлиб қолишса, тирик қолиш имконияти жуда паст.
Кўпчиликка эса эмланиш зарур. Болаларга юқиб, уларнинг ҳатто беш ёшга ҳам тўлмасдан умрига завол бўлган кўпгина касалликлар вакцина туфайли йўқ қилинган. Совет Иттифоқи вакциналардан фойдаланишнинг жуда аниқ тизимини жорий этган. «Хоҳламайман» деган киши бўлмаган. Ҳаммани эмлашган. Ва ҳозиргача болалар вакцина олишади.
Аҳолини қутқариш ҳақида гап кетганда, одамлар бу ўйин эмаслигини тушунишлари керак. Агар улар касал бўлиб қолишса, улар ўлишади ёки бошқаларни ўлимга дучор қилишади.
Албатта, баъзи ножўя таъсирлари бўлиши мумкин. Аммо уларни ўлим билан солиштириб бўлмайди. Коронавирусга чалинганларнинг кўпчилигида касалликдан сўнг узоқ муддатли оқибатлар кузатилади.
Эмлашдан бош тортиш касалхоналарни коронавирус беморларини даволаш учун қайта ихтисослаштирилишига олиб келади. Бошқа касалликлар пандемия келиши билан ҳеч қаерга йўқолмади. Бошқа касалликларга чалинган беморлар ҳамон тиббий хизмат, шифохона ётоқлари ва «тез ёрдам»га муҳтож.
Бундан ташқари, эмлашдан бош тортиш вируснинг мутациясига олиб келади. Вирусни қанчалик тез «бўғиб» ташласак, ундан бутунлай қутулиш имкониятимиз шунча кўп бўлади. Вируслар жуда юқори ўзгарувчанликка эга. Одамларда, ўсимликларда ва ҳайвонларда генетик код бактериялар ёки хамиртурушлар каби тез ўзгармайди. Вирусли генетик код эса бактериялар геномига қараганда анча тез ўзгаради.
Эмланишни хоҳламайдиган одамлар ва касал бўлмаганлар вируснинг кўпайиши ва ўзгариши учун плацдарм бўлиб хизмат қилади. Қўпол қилиб айтганда, агар, вирусга инсон танаси ёқмаса, у ҳимоя реакциясини енгиш учун кодини ўзгартиришга қарор қилади. Вирус иммунитетнинг унга қарши курашиши ҳақидаги маълумотларни доимий равишда янгилаб туради. У ўз геномига инсон иммунитетини четлаб ўтишга имкон берувчи ўзгаришларни киритиб боради.
Антитаначалар билан учрашган вирус кейинги организмга кирганда, у бошқа одамнинг иммунитет тизимидан кўпроқ ҳимояланган бўлади. Шунинг учун, вирус кўпаймаслиги учун эмланиш керак.
Агар икки кишидан бири эмланган бўлса-ю, иккинчиси эмланмаган бўлса, эмланмаган одам вирусни бошқаларга ўтказади, лекин эмланган одам ўтказмайди. Эмланган одам вирусни тўхтатиш нуқтасидир. Унинг атрофидагилар қутқарилган бўлади.
— Ҳамма, шу жумладан ЖССТ, эмлашдан кейин ҳам эҳтиёт чораларига риоя қилиш кераклиги борасида гапирмоқда. Ҳатто эмланганлар ҳам касалликни юқтириб олиши ва тарқатиши мумкин.
— Балки қисқа муддатга. Аммо, агар сиз эмланган бўлсангиз, вирусни қандай бошқаларга юқтирасиз? Сизда вирус кўпая олмайди. Вирус бошқа одамга юқиши учун кўпайиши керак.
Эмланган бўла туриб, кимгадир вирусни юқтириш эҳтимоли жуда паст. Бу 2−3% ҳолларда юз бериши мумкин. Вакцина мутлақ кафолат бермайди. Вакцинациядан кейин касал бўлиши мумкин бўлган одамлар ҳам бор. Аммо агар одам вирусга қарши иммунитетга эга бўлса, иммунитет вирусни ўлдиради.
Агар ҳаммамиз эмланган бўлсак, вирусни кўпайиш жойи бўлмайди. Бошқа касалликлар сингари у ҳам аста-секин йўқолади. Ўлат, вабо, табиий чечак бор эди. Пандемиялар 300 йиллаб давом этган.
— Вирусни бошқаларга юқтира олмасак, эмлашдан кейин нима учун ниқоб кийишимиз керак?
— Сиз барибир ҳам касал бўлиб қолиш эҳтимоли бўлган одамларнинг кичик бир қисми қаторида бўлишингиз мумкин. Аммо давлат ҳақиқатан ҳам пасайиш кузатилаётганини ва касаллик кам қайд этилаётганини кўрса, одамлар ниқобларини ечишлари мумкин бўлади.
