19 ёшида Theranos биотехнологик стартапига асос солган Элизабет Холмс қон таҳлилларини олишнинг янги технологиясини ўйлаб топганини ва тез орада бундай қурилмаларни оммага тақдим этишни ваъда қилади. Элизабет компания қурилмалари орқали қон намуналарини олиш ва таҳлил қилиш анча арзон тушишини таъкидлаган. Шунингдек, ушбу технология орқали қон таҳлилларини олиш учун атиги бир нечта қон томчилари кифоя қилиши ва технология 1000 хилга яқин турдаги таҳлилларни тақдим этиши айтилган. Theranos ушбу технология устида 10 йилдан ортиқроқ иш олиб боради. Бироқ, вақти келиб ҳаммаси дарз кетади. Бунинг сабаби эса — компания «ёлғонлар устига» қурилган эди. «Газета.uz» ушбу фирибгарлик ортидан барпо этилган 9 млрд долларлик стартап тарихини тақдим этади.
Элизабет Холмс ва Theranos`нинг ташкил топиши
2003 йил кузида 19 ёшли Стэнфорд университети талабаси Элизабет Холмс тиббий ускуналар яратиш кафедраси ўқитувчиси Ченнинг Робертсонга фирма яратишни таклиф қилади. У ўқитувчига ўз ғояларини, фирма келажагини қандай кўраётганини сўзлаб бергач, Робертсон ҳам ушбу ғояга қизиқиб қолади. Ченнинг Робертсоннинг Fortune`га берган интервьюсида айтишича, у ўзини «иккинчи Стив Жобс ёки Билл Гейтс»ни кўраётгандай ҳис қилган. Элизабетдан «нимага бу иш билан шуғулланишни хоҳлайсан?» деб сўраганида эса, у «чунки бундай тизимлар тиббий хизмат кўрсатиш тамойилини бутунлай ўзгартириб юбора олади, мен умуман янги бир технологияни, барчага ёрдам бера оладиган ускунани яратишни истайман» деб жавоб берган. Элизабет Холмс Ченнинг Робертсоннинг ёрдами билан янги компанияга асос солади, бир семестрдан сўнг эса бутун вақтини ишга бағишлаш мақсадида ўқишни ҳам ташлайди.
Элизабет компанияни Theranos (инглизча «therapy» ва «diagnosis» сўзлари бирикмаси — таҳр.) деб номлайди. Компаниянинг асосий ғояси эса бармоқ учидан олинган бир томчи қон ёрдамида барча қон таҳлилларини аниқ ва тез муддатда амалга оширувчи технологияни ишлаб чиқариш бўлган. Бундан ташқари, ушбу технология одатдаги қон таҳлилларидан анча арзон бўлиб, барча қатламдаги аҳоли фойдалана олиши учун барча аптекаларда ўрнатилиши режалаштирилган. Кремний водийсида тарқалган гап-сўзларга кўра, аслида Элизабет Холмс болалигидан бери қондан қўрққан, хаттоки қон топшириш жараёнида бир неча бор ҳушидан кетган. Шу сабабдан, у ушбу ғояни амалга оширишни истаган.
Шунингдек, Элизабет Холмс Стив Жобснинг ҳақиқий фанати бўлган, у эришган ютуқларга эришишни хоҳлар ва хаттоки, Стив Жобс услубида кийинар ҳам эди. ОАВлар ҳам уни «юбкадаги Стив Жобс» дея атай бошлашган. Элизабет ўзидаги иштиёқ ва ғоялар билан ўқитувчиси Ченнинг Робертсонни ҳам ром этади.
Бироқ компания Ченнинг Робертсонни илҳомлантирган ғоялар йўлидан кетмади, яъни кутилган янгиликлардан борган сари йироқлашиб бораверди. Компаниянинг маҳсулоти ҳақидаги барча саволлар эса «корпоратив сир» жавоби остида қолдириб борилаверди.
Қон олувчи гаджет / Theranos сайтидан олинган фото.
Theranos фаолияти ва инвестициялар
Элизабет Холмс раҳбарлигида Theranos борган сайи катта корпорацияга айланиб бораверди. Жумладан, 2007 йилда Холмс Стив Жобс қўл остида iPhone дизайни устида ишлаган Ана Арриолани ўз компаниясига жалб этади. Шу билан бирга жуда тажрибали бошқа мутахассислар ҳам компанияга келиб қўшилишади.
Компаниянинг директорлар кенгаши таркиби жуда муваффақиятли инсонлардан иборат эди. Кенгаш таркибига ҳаттоки АҚШнинг собиқ давлат котиблари Генри Киссинжер ва Жорж Шульц, шунингдек АҚШнинг ўша пайтдаги мудофаа вазири Жеймс Мэттис ҳам кирган. Бироқ улар компаниянинг фаолиятини баҳолашда ёки бирор қарор чиқаришда, яъни айнан тиббий технологиялар соҳасида фикр юритиш учун етарли тажрибага эга бўлишмаган.
Theranos маркетологлари мудофаа вазирининг компания директорлар кенгашига қўшилишидек вазиятни эътиборсиз қолдирмасликка ва бундан унумли фойдаланишга қарор қилишади: тез орада компания оммага «биз икки йилдан бери технологияни муваффақиятли қўллаб келмоқдамиз» ва «биз бундан жанг майдонларида ҳам, вертолёт ва самолётларда олиб юрган ҳолда фойдаланишимиз мумкин» дея эълон қилишади.
Йиллар давомида компания жамоаси таркиби жуда тез ўзгарар эди. Бунга Стив Жобс билан бирга NeXT ва Apple`да ишлаган, кейинчалик Theranos`га директорлар кенгаши аъзоси бўлиш учун таклиф қилинган Эви Тевэниан эътибор қаратади. Эви бошқа директорлар каби компаниянинг маълум миқдордаги акцияларини сотиб олади. У компанияга келганида янги технология оммага эълон қилинишини кутаётган эди. Бироқ атрофда бўлаётган воқеалар борган сайин ғалати тус ола бошлади, технологиянинг эълон қилиниши ҳам негадир кейинга сурилаверарди.
Эви компаниянинг ҳужжатлар архивини кўздан кечиргач, у сўнгги йил ичида компания таркиби бутунлай ўзгарганини тушунади. Раҳбариятга буни етказгач эса унга очиқ эшикни кўрсатишади. У ўз акцияларини компанияга сотмоқчи бўлганида, компания бундан бош тортади ва уни судга беришлари мумкинлигини айтиб, таҳдид қилишади. Бутун умрлик фаолияти давомида судга умуман яқин йўламаган Эви Тевэниан муаммолар билан бошини оғритишни хоҳламайди ва компания акцияларидан воз кечади.
Юқоридаги воқеа ва раҳбарият билан муносабат кўплаб шу каби низоларга битта мисол эди холос. Бу орада Элизабет Холмс ва Ана Арриола ўртасида ҳам низо юзага келади. Бу вазият ҳам Ананинг ишдан кетиши билан якунланади.
Ушбу можароларнинг ва компаниянинг борган сари шубҳали кўрина бошлаганининг асосий сабаби эса компаниянинг асосий маҳсулоти сифатида жар солинаётган технологиянинг аслида ишламаслиги эди. Элизабет Холмс шунчаки вақтдан ютишга ҳаракат қилган ва бир кун келиб ушбу технология иш беришига умид қилган. Ушбу стартапга инвестиция киритган ишбилармонлар ҳам аслида иш унчалик яхши кетмаётганлигини пайқашган бўлишса-да, тўсатдан компаниянинг ишлари олдинга силжиган тақдирда, жуда юқори баҳоланаётган фойдадан қуруқ қолишдан қўрқишар эди. Айнан шу сабабдан кўплаб инвесторлар ушбу стартап фаолиятига аралашишмаган.
Элизабет Холмс / Forbes журнали.
Theranos компаниясига асос солинганидан 10 йил ўтгач, 2013 йилда Элизабет илк бор ушбу технологиянинг ишлаш методи ҳақида оммага оғиз очди ва тезда АҚШ ОАВларининг севимли инсонига айланди.
2012 йилда компания Стэнфорд университети биноси ертўлаларидан Пало-Альто шаҳридаги Facebook компаниясининг собиқ резиденцияларига кўчиб ўтди. Бу пайтда Элизабет Холмс ўз қурилмаси — Edison`нинг илк прототипига эга эди. Қурилма ишламаса-да, Элизабет унинг ишлаб кетиши учун доимий тарзда биокимёгарларни ёллаган ва «бунинг иложи йўқ» руҳида гапирган ҳар бир мутахассисни ишдан бўшатган. Бу орада компания офисига доимий тарзда инвесторлар ва директорлар кенгаши аъзолари ташриф буюришган. Бироқ, Элизабет ҳар бир меҳмонга қурилманинг ишлаётганлигини кўрсатиб беришга эриша олган. Яъни бу пайтда лаборантлар қурилмадан қон намуналари жойлашган картриджларни олиб, Siemens компаниясининг анализаторлари орқали таҳлил қилишга шошишган. Таҳлил чиққунига қадар эса меҳмонларга офис бўйлаб экскурсиялар уюштирилган.
2014 йилда инвесторлар Theranos компаниясига 400 млн доллар инвестиция киритишади, компаниянинг қиймати эса 9 млрд доллар деб баҳоланди. Компания акцияларининг ярми Элизабет Холмсга тегишли бўлгани сабабли, Forbes унинг бойлигини 4,5 млрд доллар деб баҳолайди. Умуман Theranos`нинг технология устида олиб борган 10 йиллик ишлари давомида компанияга 900 млн доллардан ортиқ инвестиция киритилган.
Theranos энг катта инвестицияларни қуйидаги компаниялар ва оилалардан олган:
- Walmart — $150 млн;
- Руперт Мёрдок — $125 млн;
- ДеВоc оиласи — $100 млн.
Бироқ ҳар бир инвестициядан сўнг Элизабет Холмсдан натижа талаб этиларди ва у компаниядагиларнинг «технология ишламайди» деган жавобини умуман қабул қилмас эди.
Элизабет Холмс ва Иан Гиббонс
2013 йил май ойида компаниянинг тажрибали биокимёгарларидан бири Иан Гиббонс ўз жонига қасд қилади. Ўлимидан олдин эса Гиббонс компаниянинг технологияси иш бермаслигини айтади.
Элизабет Холмс Иан Гиббонсни компанияга 2005 йили ёллаган. Мутахассиснинг асосий талаби қурилманинг юқори стандартларга жавоб бериши, яъни қон таҳлиллари талабларини бузмаслик бўлган, компания эса аксарият ҳолларда бунга жавоб бермаган.
Theranos тадқиқотчи-мухандиси Тайлер Шульцнинг таъкидлашича, агар инсонлар ўзида сифилис касаллиги мавжуд ёки йўқлиги бўйича қон таҳлилларини Theranos қурилмаси ёрдамида текширганида, дунёда сифилис касаллиги ҳозиргиданда кўпроқ бўлган бўлар эди. Яъни унинг айтишича, қон таҳлиллари топширган 100 та бемордан 35 таси ўзини соғлом деб ўйлаган бўлар эди.
2010 йилда Иан Гиббонс қурилмани танқид қилган ва у иш бермаслигини айтган. Буни эшитган Элизабет Холмс уни дарҳол ишдан бўшатган. Бироқ, компания мутахассисларининг илтимосига кўра, Элизабет уни яна қайта ишла олишга мажбур бўлган — аммо бу сафар илмий раҳбар ролига эмас, балки техник маслаҳатчи лавозимига.
2013 йилда Гиббонсни Theranos иши бўйича судга гувоҳ сифатида чақиришади. Ушбу судда Ричард Фуисс исмли шахс Theranos компаниясининг патентлари Иан Гиббонснинг аввалги тадқиқотларидаги патентлар билан деярли бир хил эканлигига эътибор қаратади ва Элизабет Холмсни патентни ўғирлашда айблайди. Бошқача қилиб айтганда Theranos Иан Гиббонснинг аввалги патентларини ўзиники қилиб кўрсатиб келган, Гиббонс эса ҳаммуаллиф сифатида кўрсатилган.
Гиббонс ушбу вазиятда қийин бир танлов олдида қолади: у судга бориб ёлғон гувоҳлик бериши ва ўз ишини сақлаб қолиши ёки рост гувоҳлик бериб ўз ишидан айрилиши мумкин эди. Гиббонснинг ёши эса 67 да эди. У шу ёшда энди иш топиши қийин бўлишини тушунар эди. Бундан ташқари, бу воқеага оз қолганда унда саратон касаллиги аниқланади. Умумий вазият Гиббонсда депрессия бошланишига олиб келади. 2013 йил 13 май куни суд жараёни бошланишидан бир кун олдин Иан Гиббонс катта дозада ацетаминофен моддасини қабул қилади ва 23 май куни шифохонада вафот этади.
Гиббонснинг ўз рафиқасига ёзиб қолдирган ягона хатида эса у Theranos`дан унинг корпоратив ноутбукини қайтаришни сўраб мурожаат қилган.
Theranos кирдикорларининг фош этилиши
Калифорния ва Аризона штатларида Theranos компаниясининг лабораториялари очилади, бироқ компания максимал даражада ёпиқ сиёсат олиб боради. Компания ва унинг фаолияти, даромади ва таҳлиллар тўғрисида ҳеч қандай маълумотлар очиқланмаган.
2015 йил октябр ойида The Wall Street Journal журналисти Жон Каррейру компаниянинг фаолияти тўғрисидаги суриштирув ишлари якунларини эълон қилади ва шундан сўнг Theranos раҳбарияти муаммоларга дуч келишни бошлайди. Мақолада компания қон таҳлилларини олиш учун ўз технологиясини қўлламаётганлиги айтилади. Элизабет Холмс ОАВга унинг қонни таҳлил қилиш технологияси минг хил турдаги қон таҳлилларини амалга ошира олишини эълон қилган бўлса, аслида технология фақат бир хил турдаги қон таҳлилига қодир бўлган.
Мақола эълон қилингач, Theranos сайтидан «Бизнинг аксарият тестларимиз учун бир нечта томчи қон керак бўлади холос» ибораси олиб ташланади. Шунингдек, лабораторияларда қон таҳлиллари ваъда қилинганидек бармоқ учидан эмас, балки вена қон томирларидан олингани маълум бўлади.
Элизабет Холмс The Wall Street Journal таҳририятини қаттиқ танқид қилиб чиқади. Бироқ ушбу мақоладан сўнг Theranos компанияси АҚШ ҳукумати назоратига олинади. 2016 йил март ойида клиник лабораториялар соҳаси регулятори Theranos компанияси фаолиятида инсонлар соғлиғига зарар етказувчи қонун бузилиш ҳолатлари бўлганлигини аниқлади. Июнь ойида, текширув ишлари якунига кўра, Элизабет Холмсга икки йил давомида тиббий лабораторияларни бошқариш ёки уларга эгалик қилишга тақиқ қўйилади.
Элизабет матбуот билан умуман алоқага чиқишни, ушбу ҳолатларга изоҳ беришни истамаган. Унинг ўрнига компания номидан матбуот олдида Ченнинг Робертсон чиқишлар қилган. Робертсон компаниянинг «тез орада» матбуот учун очиқ фаолият юрита бошлашини ва Theranos «10 йил вақтини бекорга сарфламаганини» таъкидлаган.
Бироқ Forbes Робертсоннинг гапларига ишонмади ва 2016 йилда Элизабет Холмснинг бойлик қийматини «нолга тенглаштирди». Яъни Forbes «компания ликвидация қилинадиган бўлса, барча маблағлар унинг имтиёзли акцияларига эга бўлган инвесторларга ўтади» дея баҳолади.
2016 йил октябрида Theranos барча лабораторияларини ва соғломлаштириш марказларини ёпди ва компанияда ишловчи ходимлар сонини 40 фоизга камайтирди. Қиймати 9 млрд долларга тенг деб баҳоланаётган компаниянинг нархи нолга тенг бўлиб қолди.
The Wall Street Journal журналисти Жон Каррейру компаниянинг собиқ ходимлари билан мулоқот қилган ва уларнинг шахслари мақолаларда эълон қилинмаган. Бироқ, Каррейру билан алоқа қилган ҳар бир инсон компания томонидан таъқиб қилинган.
Theranos`га охирги зарбани компания лабораторияларида ишлаган собиқ ходим Эрика Ченг беради. Эрика ўзининг таъқиб қилинаётганини тушунган ҳолда, регулятор, яъни CMS федерал агентлигига смс-хабар жўнатади. Хабарда компаниянинг ушбу йиллар давомида қандай фаолият олиб боргани ва собиқ ходимларнинг қай ҳолда таъқиб қилингани тасвирлаб берилган эди.
2016 йил апрелида АҚШ федерал прокуратураси ва қиммат қоғозлар бўйича комиссияси Theranos`га нисбатан жиноий иш қўзғатади.
ФҚБ (Федерал қидирув бюроси) нинг таъкидлашича, улар «шифокорлар ва беморларни қон таҳлиллари ишончли эканлигига ишонтиришган ва шу йўл билан уларни алдаб, уларнинг ҳаётини хавф остига қўйишган».
CNBC`нинг маълум қилишича, 2018 йил 15 июнь куни Рамеш Балвани ва Элизабет Холмс ФҚБга таслим бўлишган ва ҳар бири 500 минг доллар миқдоридаги гаров пули эвазига қўйиб юборилган. Бундан ташқари, Элизабет Холмсга 10 йиллик муддат давомида компанияларни бошқаришга тақиқ қўйилган. Шунингдек, ундан эгалик қилаётган ва «кўп йиллик фирибгарлик» эвазига орттирилган 18,9 млн қийматга эга Theranos акцияларини топшириши талаб қилинади. Айбловлардан сўнг Theranos компанияси Элизабет Холмснинг бош директор лавозимидан кетганлигини эълон қилади.
Элизабет Холмс ва Theranos компаниясининг ижрочи директори Рамеш Балвани фирибгарликда айбланмоқда ва уларга нисбатан қўзғатилган жиноий иш ҳалигача ёпилмаган. Суд жараёнининг бошланиши тўрт маротаба ортга сурилган. Суд илк бор 2020 йил июнь ойида бошланиши режалаштирилган бўлса, кейинчалик октябрь ойига кўчирилган, ундан кейин эса 2021 йил март ойида ўтказилиши белгиланган. Уч маротаба ҳам суд жараёнининг кўчирилишига пандемия сабаб бўлган. Чунки кўпчилик гувоҳларнинг ёши 65 ёшдан ошган ва улар яшаётган штатларда COVID-19 кўрсаткичлари жуда юқори бўлган.
2019 йилда Элизабет Холмс Evans Hotel Group меросхўри Уильям Эванс билан никоҳдан ўтади ва у ҳозирда ҳомиладор. Элизабетнинг ҳомиладорлиги тўғрисида маълумот судга 2021 йил 2 март куни эълон қилинган ва судья Эдвард Давила 13 март кунига мўлжалланган суд жараёнини 13 июлга кўчиришга қарор қилади. Бироқ, 12 март куни судланувчи томоннинг адвокатлари ва прокурорларнинг ўзлари суддан «ушбу муддатгача бўлган вақтда судни бошлашнинг иложи йўқлиги» сабаб, суд жараёнини 31 августгача тўхтатиб туришни сўраб мурожаат қилишган.
Рамеш Балвани ва Элизабет Холмсга нисбатан 11 та айблов илгари сурилган ва улар айбдор топилган тақдирда, ҳар бири 20 йилгача озодликдан маҳрум қилиниши мумкин.
2018 йил 21 май куни журналист Жон Каррейру ўзининг Bad Blood: Secrets and Lies in a Silicon Valley Startup номли китобини нашрдан чиқаради ва ушбу асар дарҳол бестселлерга айланади. Китоб Theranos компанияси ва унинг асосчиси Элизабет Холмс ҳақида бўлиб, унда ушбу тарихдаги ҳар бир ёлғон кўрсатиб берилган ва таҳлил қилинган. Жон Каррейру биринчи бўлиб Theranos компаниясининг фаолиятини шубҳа остига олади ва собиқ ходимлар билан алоқага киришади. У ушбу тарихни нафақат Theranos компаниясининг трагедияси, балки бутун Кремний водийси трагедияси деб атайди. Ушбу китоб компания тарихи ҳақида сўзлаб бериш билан бир қаторда қандай қилиб стартап бошламаслик кераклиги тўғрисида ҳам яхшигина сабоқ бера олади.
Жон Каррейрунинг таъкидлашича, қайсидир лаҳзада Элизабет Холмс вазиятнинг жиддийлигини тан олиб, ОАВ билан мулоқотда шаффофликни таъминлай бошлаганида компания тарихи бундай якунланмаслиги, ҳаттоки у ўз ғоясини амалга ошира олиши ҳам мумкин эди.
2019 йил 18 март куни HBO телетармоғи Элизабет Холмс ҳақидаги ҳужжатли фильмни тақдим этди. Фильмда айтилишича, «бу доҳиёна фирибгар қизнинг тарихи эмас, балки умрининг охиригача дунёни ўзгартиришни хоҳлаган дахо ҳақидаги трагедия». Битта ёлғон эвазига бошланган иш борган сари катталашиб бораверади, оқибатда «ёлғонлар эвазига қурилган империя» куни келиб барибир қулайди.
