2017 йилдан кейинги даврда Ўзбекистон ташқи савдосида мамлакатлар кесимида нисбатан диверсификациялашув кузатила бошлади. Мамлакатнинг ташқи савдода бир ёки бир нечта йирик ҳамкор давлатларга боғлиқлик даражаси пасайди. Мазкур ижобий тенденция бир нечта омиллар билан изоҳланиши мумкин.
Биринчидан, янги давр бошланиши билан мамлакатда ташқи савдога нисбатан мавжуд тўсиқлар камайтирила бошланди (ЖСТга аъзо бўлиш ҳаракатларининг кучайганлиги ҳам бу фикрни тасдиқлайди). Натижада импорт ҳажмининг ошиши баробарида бир қатор савдо ҳамкорлар билан алоқалар яхшиланди ҳамда уларга экспорт ҳажми ошди.
Иккинчидан, янги даврда қўшни мамлакатлар билан алоқалар қайта тикланди, бу эса, ўз навбатида, улар билан савдо алоқаларининг жонланишига туртки бўлди. Хусусан, Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2017 йилда Ўзбекистон экспортида Тожикистон ҳамда Қирғизистоннинг улуши 2 фоизданни ташкил этган бўлса, 2021 йилга келиб мос равишда 4 фоиз ва 6 фоизгача ўсган. Қолаверса, айрим давлатлар, хусусан, Туркияда тўқимачилик хомашё маҳсулотларига талабнинг ошиши ушбу мамлакатга экспортнинг юқори суръатларда ўсишига сабаб бўлди (айнан шу даврда жами экспорт ўсиши асосан тўқимачилик маҳсулотлари экспорти ўсиши ҳисобига рўй берганлигини таъкидлаб ўтиш жоиз). Таққослаш учун, 2017 йилда Туркияга экспорт қилинган товар ва хизматлар мамлакат умумий товар ва хизматлар (олтинсиз) экспортининг 9 фоизини ташкил этган бўлса, 2021 йилга келиб бу кўрсаткич 13 фоизга етган.
Изоҳ: тренд яққолроқ кўзга ташланиши учун ҳамкор давлатларнинг олтинсиз экспортдаги улуши ўзгариши таққосланган. График Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
Бошқа томондан, мамлакатнинг иккита энг йирик савдо ҳамкорларининг умумий экспортдаги улуши сезиларли даражада қисқарди. Хусусан, 2017 йилда Ўзбекистон экспортида Хитой ҳамда Россиянинг улуши 22 фоизданни (икки давлатнинг биргаликдаги улуши 44 фоиз) ташкил этган бўлса, 2021 йил якунига келиб бу кўрсаткичлар нисбатан пасайиб, мос равишда 20 фоиз ҳамда 17 фоизгача қисқарган.
Яъни 2017 йилдан кейинги даврда мамлакат ташқи савдосининг нисбатан диверсификациялашуви кузатилди. Таъкидлаш жоизки, бунда яқин қўшни давлатлар билан савдо ҳажми кескин ўсишни бошлаганлиги муҳим рол ўйнади.
Яна бир қизиқ тенденция. 2020 йилда пандемия натижасида кузатилган инқироз бутун дунёда ялпи талабни пасайтирди, бу эса глобал савдонинг секинлашишига сабаб бўлди. Хусусан, 2020 йилда мамлакатнинг олтинсиз экспорти 26 фоизга қисқарди. Бироқ, шунга қарамай, бир қатор қўшни давлатлар (Афғонистон, Тожикистон ҳамда Қирғизистон) билан савдо ҳажми юқори суръатларда ўсишда давом этди.
2016−2021 йилларда асосий ҳамкор давлатларга Ўзбекистон экспортининг ўсиш суръати
Давлатлар | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 |
Жами эспорт: | 88% | 100% | 119% | 113% | 74% | 135% |
Афғонистон | 116% | 119% | 98% | 102% | 126% | 86% |
Хитой | 81% | 101% | 142% | 88% | 77% | 131% |
Қозоғистон | 51% | 112% | 128% | 103% | 65% | 130% |
Қирғизистон | 122% | 147% | 151% | 248% | 114% | 104% |
Россия | 99% | 112% | 105% | 120% | 59% | 141% |
Тожикистон | 103% | 113% | 128% | 138% | 124% | 124% |
Туркия | 87% | 128% | 108% | 129% | 84% | 166% |
Россия
2022 йилга келиб вазият бутунлай ўзгарди ва мамлакат экспортида яна концентрациялашув (Россия фойдасига) кучая бошлади. Бу тенденциянинг кузатилишига асосан минтақадаги геосиёсий кескинлашув ҳамда ҳамкор давлатлар ички иқтисодий шароитларининг ўзгариши таъсир кўрсатди. Хусусан, Россиянинг Украинага бостириб кириши ортидан Россия томони мисли кўрилмаган санкциялар ёмғири остида қолди. Қолаверса, кўплаб йирик бизнес ва халқаро компаниялар Россия бозорини тарк эта бошлади. Бунинг натижасида урушнинг илк ойларида Россия ташқи савдоси, хусусан, импорти кескин пасайишга учради. Эътиборлиси шундаки, импортнинг қисқариши нафақат Россиянинг Украинадаги ҳарбий ҳаракатларини салбий баҳолаб, унга нисбатан санкциялар киритаётган давлатлар билан, балки Россия билан дўстона муносабатларни сақлаб турган давлатлар билан ҳам юз берди.
Жумладан, 2022 йилнинг март ойида Ўзбекистоннинг Россияга экспорти ҳажми 1 фоизга қисқарганлигини кузатиш мумкин, олдинги ойлардаги юқори ўсиш суръати билан таққосланса, бу жиддий пасайиш. Бироқ, апрель ойидан бошлаб мамлакатнинг Россияга экспорти юқори суръатларда ўсишни бошлади. Шу сабабли 2022 йилнинг 11 ойи якуни натижаларга кўра, Россияга эскпорт ҳажми умумий (олтинсиз) экспортнинг 20 фоизини ташкил этди. Таққослаш учун, 2021 йилда бу кўрсаткич 17 фоизни ташкил этган эди.
График статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
Россияга экспортнинг ойлик ўсиш суръати ниҳоятда юқори бўлиб, март ойидаги пасайишдан кейин, мазкур кўрсаткич 30 фоиздан пастга тушмаган. Бошқа давлатлар билан савдода экспортнинг ўзгаришига эътибор қаратилса, кўриш мумкинки, Россия бу борада яққол етакчи — яъни Ўзбекистоннинг Россияга экспорти кескин ўсмоқда.
График статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
Мазкур тенденцияни дунёнинг кўплаб давлатлари (ёки компаниялари) Россия билан савдо қилишни истамаётганлиги, натижада Россия бозорининг бўшаб қолганлиги, бошқа томондан, Ўзбекистон Россия билан дўстона алоқаларни сақлаб турганлиги билан изоҳлаш мумкин. Қатор давлатларнинг Россия билан алоқалари, шу жумладан савдо алоқаларида муайян чекловлар ўрнатганлиги ҳамда йирик халқаро компанияларнинг Россия бозоридан чиқиб кетиши Россиянинг биргина Ўзбекистон эмас, ўзаро дўстона алоқаларни сақлаб қолган бошқа давлатлар билан ҳам ташқи савдоси кескин ошишига сабаб бўлмоқда.
Хусусан, юқорида таъкидланганидек, март ойидаги пасайишдан сўнг, Ўзбекистоннинг Россияга экспорти, жами экспортнинг ўсиш суръати секинлашиб борганлигига қарамай, 30 фоиздан пастга тушмаган. Масалан, ноябрь ойида умумий олтинсиз экспортнинг ўсиш суръати 5 фоизни ташкил этгани ҳолда, Россияга экспортнинг ўсиш суръати 64 фоизни ташкил этган.
2022 йилда кузатилган қизиқ тенденциялардан яна бири — мамлакатнинг Россияга экспорти юқори суръатларда ўсиб бораётган бир пайтда, бошқа йирик савдо ҳамкорлари билан савдо нисбатан секинлашгани, айрим ҳолларда ҳатто қисқарганлигидир. Масалан, Хитой ҳамда Туркия Ўзбекистоннинг иккинчи ҳамда тўртинчи рақамли асосий экспорт йўналишлари ҳисобланади. 2022 йил давомида мазкур давлатлардан бирига экспортнинг ўсиш суръати секинлашган бўлса, бошқасида юқори суръатлар билан пасайиш тенденциясига гувоҳ бўлиш мумкин. Хусусан, 2022 йилнинг 11 ойи давомида Хитойга экспорт 2021 йилнинг мос даврига нисбатан бор-йўғи 3 фоизга ўсган, таққослаш учун, бу даврда олтинсиз экспортнинг ўсиш суръати 21 фоизни ташкил этган. Туркияга экспорт ҳажми эса 2022 йилнинг январь-ноябрь ойларида 2021 йилнинг мос даври билан таққослаганда 10 фоиздан зиёдга қисқарган. Бу давлатларга экспорт ҳажми ўсишининг секинлашуви (ёки қисқариши)га асосан улардаги ички иқтисодий шарт-шароитларнинг ўзгариши таъсир ўтказган.
Хитой
Хитойда ковидга қарши қаттиқ кураш ҳалигача давом этмоқда. Бутун мамлакат бўйлаб Zero-COVID сиёсати олиб борилмоқда (сўнгги ойларда бу сиёсат бироз енгиллашди). Яъни ўтган 2022 йил давомида пандемия тарқалган ҳудудларда ҳаракатланишни бутунлай чеклаш ҳамда бошқа карантин чоралари кучайтирилди. Табиийки, ҳаракатланишга киритилган чекловлар иқтисодиётнинг секинлашишига сабаб бўлади. Иқтисодиётнинг секинлашиши ҳамда ялпи талабнинг пасайишига сабаб бўлади, ўз навбатида, импортга бўлган талабни ҳам пасайтиради. 2022 йилнинг иккинчи чорагида Хитой иқтисодиёти 2,7 фоизга қисқарган эди, ЯИМнинг иккинчи чоракда бундай кескин қисқарганлиги Zero-COVID сиёсатининг иқтисодиётга жиддий таъсир кўрсатганлигидан далолат беради.
Манба: Reuters
Учинчи чоракда Хитой иқтисодиётида тикланиш аломатлари сезила бошлаганига қарамай, Ўзбекистоннинг Хитойга экспорти июль ҳамда август ойларида мос равишда 9 фоиз ҳамда 3 фоизга қисқарган эди. Сентябрь ойига келиб Хитойга экспорт нисбатан нормал суръатда ўсишни намоён қилди, бироқ октябрь ҳамда ноябрь ойларида мазкур кўрсаткич яна юқори суръатларда пасая бошлади. Хусусан, октябрь ойида ойлик экспорт 24 фоизга қисқарган бўлса, ноябрь ойига келиб экспортнинг қисқариши тезлашиб, 36 фоизга етган. Бундай тенденцияга Хитойдаги иқтисодий ўсиш тўртинчи чоракда яна секинлашиши кутилаётганлиги сабаб бўлиши мумкин (яъни Хитойда иқтисодий фаоллик яна пасайган).
2022 йил бошида ҳам Хитой мамлакатнинг асосий экспорт йўналиши эди, бироқ Хитойга экспорт ҳажмининг нисбатан секин ўсиши, кейинчалик бир неча ой давомидаги қисқариши, қолаверса, Россияга экспортнинг юқори суръатларда ўсиши натижасида Россия Ўзбекистоннинг асосий экспорт йўналиши мақомини Хитойдан тортиб олишга муваффақ бўлди. Хусусан, 2021 йилда Хитойга товар ва хизматлар экспорти умумий экспортнинг 20 фоиз қисмини ташкил этган бўлса, 2022 йилнинг 11 ойи натижаларига кўра бу кўрсаткич 17 фоизгача қисқарганлигини кўриш мумкин. Яъни Хитой Ўзбекистон билан ташқи савдода бир йил ичида сезиларли улушини йўқотган.
Туркия
Туркия билан ҳам Хитой билан боғлиқ вазиятга ўхшаш ҳолатни кузатиш мумкин. Фарқ шундаки, рақамлар Туркияга экспорт кескин суръатларда қисқараётганидан далолат беради. Хусусан, 2022 йилда Туркияга ойлик экспорт ҳажми февраль, апрель ҳамда июль ойларида нисбатан ўсишга эришган бўлиб, қолган барча ойларда сезиларли даражада қисқарган. Шуниси эътиборга моликки, Туркияга ойлик экспорт ҳажми тобора қисқариб бормоқда.
График Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
Туркияга экспортнинг қисқаришини иккита омил билан тушунтириб бериш мумкин. Биринчиси — 2021 йилда экспортнинг Туркияга сезиларли юқори суръатларда ўсганлиги, иккинчиси — Туркиядаги ички молиявий беқарорлик. 2021 йилда Туркияга умумий экспортнинг йиллик ўсиш суръати 66 фоизни ташкил этган. Таққослаш учун, бу даврда мамлакат умумий экспортининг ўсиш суръати 35 фоизни ташкил этган, холос. Яъни, Туркияга экспорт ҳажми умумий экспортдан кўра сезиларли даражада тез ўсган. Бироқ, 2022 йилда ҳам айнан шундай юқори ўсишни такрорлаш бироз имконсиз эди.
Иккинчидан, Туркияда Эрдоған ҳукумати фоизлар билан қаттиқ курашмоқда — биргина давлат раҳбарининг идеологияси билан Туркия Марказий банки асосий ставкани доимий равишда пасайтириб боришга мажбур бўлмоқда. Хусусан, сўнгги йиғилишда Марказий банк асосий ставкани 10,5 фоиздан 9 фоизгача пасайтириш бўйича қарор қабул қилди. Марказий банкнинг бундай экспансион монетар сиёсати лира курсининг муттасил қадрсизланиб боришига олиб келмоқда (сўнгги қарорлар лирага катта таъсир кўрсатмаяпти, бу кўплаб регульятив чораларнинг натижаси, холос), бу эса, ўз-ўзидан, Туркияга товар ва хизматлар экспорт қилувчи мамлакатлар, хусусан, Ўзбекистон товарларининг ҳам Туркия бозорларида қимматлашуви ва рақобатбардошлигининг пасайишига сабаб бўлади.
Туркияда асосий ставка ва инфляция даражаси ўзгариши. Манба: Reuters
2021 йилда Ўзбекистоннинг Туркияга экспорти ҳажмининг жами экспортдаги улуши 13 фоизни ташкил этган бўлса, 2022 йилда мазкур кўрсаткич 10 фоизга қисқарганлигини кўриш мумкин.
Тожикистон
Шу ўринда Тожикистон билан ўзаро савдодаги тенденциялар таҳлил қилинса, 2022 йилда мазкур давлатга ҳам экспортнинг ўсиш суръати сезиларли секинлашганини пайқаш мумкин, бироқ буни бирор омил билан тушунтириб бериш қийин. Сабаби — биринчидан, уруш бошланган вақтдаги салбий прогнозларга қарамасдан Тожикистон иқтисодиёти ҳамда Тожикистонга пул ўтказмалари 2022 йилда юқори суръатларда ўсди. Хусусан, 2022 йилнинг биринчи ярмида Тожикистон иқтисодиёти 7,4 фоизга ўсган. Бироқ, Ўзбекистоннинг Тожикистонга экспорти ўсиш суръати номаълум сабабларга кўра секинлашди ва сўнгги ойларда ҳатто қисқариб борди.
2016 йилгача бўлган даврда Ўзбекистоннинг Тожикистонга экспорти ўсиш суръати сезиларли даражада паст бўлганига қарамай, янги даврда савдонинг ўсиши кескин тезлашган эди. Хусусан, яқин тўрт йилликда Тожикистонга экспортнинг ўсиш суръати 24 фоиздан паст бўлмаган. Таъкидлаш жоизки, бутун дунёда пандемия инқирози кузатилган 2020 йилда ҳам Тожикистонга экспортнинг ўсиш суръати жуда юқори (24 фоиз) бўлган. Бироқ, гувоҳи бўлаётганимиздек, 2022 йилда мазкур кўрсаткичда сезиларли секинлашиш кузатилди. Хусусан, январь-ноябрь ҳолатига Тожикистонга экспорт ҳажми бор-йўғи 2 фоизга ўсган. Таққослаш учун, 2021 йилда мазкур кўрсаткичнинг йиллик ўсиши 24 фоизни ташкил этган эди. Тожикистонга экспортнинг ўсиш суръати кескин секинлашаётганини, шубҳасиз, сўнгги йилларда Тожикистон Ўзбекистон ташқи савдосининг диверсификациялашув жараёнига қўшган ҳиссаси нуқтаи назаридан ёмон тенденция сифатида баҳолаш мумкин.
Таҳлиллар кўрсатадики, турли сабабларга кўра Ўзбекистон экспортининг биргина давлат — Россияга боғлиқлик даражаси тобора ортиб бомоқда. Бундай концентрациялашувда минтақадаги геосиёсий вазиятнинг ўзгариши, бошқа ҳамкор давлатлардаги ички иқтисодий шарт-шароитларнинг ўзгариши ҳал қилувчи омиллар ҳисобланади. Бироқ, кузатилаётган тенденция янги даврда эришилган ташқи савдо диверсификациялашувини яна 2016 йилдан олдинги даврга ва, ҳатто ундан ҳам оғирроқ ҳолатга тушиш хавфи остида қолдирмоқда. Ташқи савдода биргина давлат улушининг бундай тез суръатларда ўсиб бораётганлиги, айниқса, мазкур давлатнинг бутун дунёда яккаланиб бораётгани ҳисобга олинса, фавқулодда хавфли тенденция бўлиб, яқин келажакда жуда қимматга тушиши ва оғир оқибатларга олиб келиши мумкин.
Бу тенденцияни маъмурий усулларсиз ҳам юмшатиш ва, ҳатто бошқа йўналишга буриб юборишнинг имкони бор. Бунинг учун бошқа — учинчи давлатлар билан савдо шартларини осонлаштириш, савдога бўлган тўсиқларни икки томонлама камайтириш талаб этилади. Шунингдек, ЖСТга аъзоликни тезлаштириш орқали ҳам экспортнинг амалдаги концентрациялашуви жараёнини секинлаштиришга эришиш мумкин.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назарини ифодаламаслиги мумкин.
