Андижон давлат университети таянч докторанти Шарофиддин Ҳошимжонов Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасидаги аслида «ўта ноқулай ва мантиқсиз тартиблар» бўйича ўзининг фикрларини билдирди. Қуйида унинг мақоласини эътиборингизга ҳавола этамиз.
Шу йилнинг 1 ноябридан Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси 24/7 тартибида иш бошлашини эълон қилди. Тартиб синов муддати билан жорий этилиб, яхши самара берса, доимий асосда иш олиб бориши мумкинлиги билдирилди. Лекин Миллий кутубхона фаолияти самараси фақат шу масалага боғлиқми? Ҳафтасига етти кун иш режимидан ташқари яна бир қанча муаммолари ҳам борки, улар китобхонни бездиришдан бошқасига ярамайди.
Бугун дунёда турли шаклдаги 2,7 миллиондан ортиқ кутубхона мавжуд. Уларда рўйхатдан ўтганлар сони эса 1 миллиард 40,2 миллион киши атрофида. Энг тез ривожланаётган давлатларда китоб ўқиш ва кутубхоналарга ташриф буюрувчилар сони кутилганидан кўп. Демак, ривожланиш шартларидан бири — мутолаа. 2021 йил маълумотларига кўра, бугун энг кўп китоб ўқувчилар Ҳиндистон, Таиланд ва Хитойда яшайди. АҚШда аҳолининг 55 фоизи кутубхонага аъзо ёки доимий фойдаланувчи. 2017 йилда дунёда кутубхоналарга ташриф йилига 1 млрдлик кўрсаткичдан ўтди.
Хўш, Ўзбекистонда-чи? Бу ҳақида умумий маълумотлар топиш қийин. Давлат Статистика қўмитаси сайтида 2021 йил 1 январь ҳолатида 400 та ахборот-ресурс ва ахборот-кутубхона маркази борлиги кўрсатилган. Лекин бу кутубхоналарнинг аниқ сонини кўрсатмайди. Чунки статистикада кутубхона турлари очиқланмаган, уларнинг қанчаси давлат, академик, жамоат, мактаб ёки бошқа кутубхона экани айтилмаган, катта эҳтимол билан мактаб ва бошқа турдаги кутубхоналар ушбу рўйхатга киритилмаган.
Кутубхонага келгувчилар сонини билишнинг иложи ҳам йўқ бўлса керак. Миллий кутубхона директори Умида Тешабоеванинг маълумот беришича, кунлик ташрифлар 2,5 мингга яқин. Тахминан, йиллик ташриф буюрувчилар эса 912 минг атрофида. Нега бунча кам? Ҳарҳолда, пойтахт аҳолиси 3 млндан ортиқ. 500 мингдан ортиқ талаба, вилоятлардан келувчи минглаб тадқиқотчини ҳисобга олсак, йиллик ташрифлар сони чиндан кам. «Одамлар китоб ўқимай қўйган», дейиш бир томонлама хулоса. Балки кутубхоналарни китобхон учун қулай, севимли ҳудудга айлантириш керакдир?!
Тадқиқот ишим юзасидан бош кутубхонамизга тез-тез бораман, аъзо бўлганимга 7 йилдан ошди. Бу манзил тадқиқотчилар учун асосий иш жойига айланган, фонди ҳам ўзига яраша бой ва турфа. Бироқ ундаги тартиб ва қоидалар шу қадар кўпки, келганни бездириб юборади.
Барчаси кутубхонага киришдаги қаттиқ текширувдан бошланади: дастлаб, металлодетектордан ўтилади, кейин хавфсизлик хизмати ходими бошдан оёқ баданнинг уч-тўрт еридан ушлаб, текширади. Ёзда юпқа кийимга қараб аниқ кўриш мумкин нимадир яширилмаганини. Лекин ушлаб текшириш шарт, сабабини сўрасангиз, «Камера бор, нима, гап эшитайликми?», қабилидаги жавоб янграйди. Навбат сумкангизга келади. Уни очасиз ва ходим унда нималарнидир қидиради, у-бу буюмни нима деб сўрайди, жавоб берасиз.
Сўнг гардеробга ўтасиз. «Ширинсўз» ходималар тарбия дарсини бошлайди. Ичкарига сумка билан кириш тақиқланади, гардеробга топшириш шарт. Шу билан бирга сумкадаги буюмларни қолдириб кириш ҳам иложсиз, катта-катта ҳарфларда ёзиб қўйлиган: «Гардеробга қўйилган сумкалар ичидаги нарсаларга жавоб бермаймиз!». Ажойиб мантиқ-а! Қўйишга мажбурсиз ва шунингдек, ичидаги ҳужжату ашёлар йўқолишига маъмурият жавоб бермайди. Жавоб беролмаса, сумкани ичкарига олиб киришга рухсат бериш лозим, бўлмаса, унинг ичидагиларга жавоб берсин. Хуллас, бор нарсани қўлга оласиз: компьютер, унинг қувватлагичи, китоб-дафтар, ручка-қалам ва ҳоказо. Энг қизиғи, шахсий китобингиз бўлса, ҳар бири учун алоҳида рухсатнома олиш шарт.
Яна бир қизиқ талаб — кутубхонага шортик кийиб кириш қатъиян ман этилади. Бир гал киришда калта шим (калта шортик эмас, анчагина узун эди) кийган йигитча киритилмади. Узоқ тортишиб, орқасига қайтиб кетди. Бошқа сафар калта шими тиззасига бир қарич етмайдиган қизга ҳеч ким индамади (қиз русийзабон экан). Икки хил стандарт. Бу билан қизни киритишмасин, демоқчи эмасман, шортикли йигитлар ҳам киритилсин, демоқчиман.
Яна бир кулгили «қоида» — кутубхонага чой олиб киролмайсиз. Уйдан термос ёки елим идишга иссиққина чой ёки кофе дамлаб келдингиз, кутубхонага киритилмайсиз.
Бинонинг асосий қисми — тематик ўқув залларига гувоҳномасиз киритилмайсиз. Қўлингиздаги нарсалар билан иккинчи текширув «пост»ига келасиз. «Пост»да ўтган-кетганни кўп кўрганидан зериккан гвардия ходими қўрслик билан (шунисига тушунмайман, биз ўта жиддий юз ифодаси бўлмаса ҳам гвардия ва ИИВ ходимларини бирдек ҳурмат қилаверамиз) текширувдан ўтказади, гувоҳномангизни кўради, ундаги расмингиз билан ўзингизни икки-уч марта солиштиради. Қўлингиздаги китобларнинг ҳар бирини тез-тез варақлаб чиқади. Бу нега керак, тушунмадим.
Кутубхона ичи ҳам одамни руҳан эзади. Тақиқлар меъёридан кўпдек. Китобларни қидириш ва уларга буюртма бериш ҳам ўша эскича тизимда ишлайди. Тўғри, электрон католог бор, лекин қидирсангиз, сиз излаган китоб деярли чиқмайди. Китоблар каталогига ўтасиз. Аксар китобхон ундан фойдаланишни билмайди. Доим ҳам каталог жойлашган хонада кутубхона ходими бўлавермайди. Маълумотларни топгач, буюртма учун белгиланган жойга борилади ва ходимга буюртма қоғози тўлдириб берилади. 15−20 дақиқада китоб қўлга тегади. Китобларини уйга олиб кетиш мутлақо тақиқланади. Нусхасини олай десангиз, 15 фоизигагина рухсат бор. Муаллифлик ҳуқуқини тушунамиз, лекин, бу чоп этилганига 50−60 йил бўлган китобларга ҳам тегишли экани ғалати.
Умуман олганда, китобларни қидириш ва уларга буюртма бериш тизимини электронлаштиришга катта ресурс шарт эмас, хоҳиш бўлса кифоя. Электрон базалар доимий ишламайди, ходимлар эса «ҳозир ишламай қолди»дан нарига ўтмайди.
Кутубхонадан фойдаланиб бўлдингиз. Энди кетиш керак. Қайтишда ҳам киришдаги чиғириқлардан ўтасиз. Тепадан пастга тушгач, қаршингизда яна ўша жиддий қиёфадаги қўриқлаш ходими яна гувоҳнома сўрайди. «Чиқиб кетяпман-ку, бу нега керак?», десангиз, «Талаб шунақа», дейди. Мантиқсиз талаб. Чиқиб кетаётганда кириш гувоҳномасини сўрайдиган ягона ташкилот Миллий кутубхона бўлса керак.
Энг муҳим камчиликлардан бири: ёш болали оналарга шароит йўқ, ҳисоби. Боласи ёшига етмаган ёки боғчага бормаган танишларим кўп. Улар ҳам кутубхонага боришни хоҳлайди, лекин фарзандига қарайдиган яқини йўқ. Агар кутубхонада бир хона ажратилиб, она-бола учун шароит ҳозирланса ва бу жой доимий ишласа, ёш оналар, тадқиқотчи келинлар ҳам кутубхонага кела олади. Биринчидан, она ўзига керакли адабиётни топиб, ўқиб, фойдаланса, иккинчидан, болалар ҳам барватқ ёшдан кутубхона муҳитини кўриб улғаяди, китоб нималигини тушунади, бевосита тарбияланади. Кутубхонада болалар майдончаси, она ва бола хонаси, балки пулли асосда соатлар ажратилиб, болаларга қараб бериш хизмати ташкил этиш ҳам мумкин.
Канадада яшаб, ишлаётган ватандошимиз Фарход Файзуллаев Калгари кутубхонаси ҳақида шундай дейди: «Калгарида Марказий кутубхона бор. Куни кеча ўша кутубхонада тадбирда иштирок этдим. Иккита нарса эътиборимни тортди.
Биринчидан, кутубхонада ёш болалар (ҳали ўқишни билмайдиган) ва коляска итариб юрган оналар кўп. Чунки кутубхонанинг бир қисмигина жим ўтириб, китоб ўқишга мўлжалланган. Катта қисми эса оилавий ҳордиқ чиқаришга мослаштирилган. Кутубхонада болалар ўйингоҳи, ўйинчоқлар, Лего конструкторлари ва ҳоказолар бор. Шунинг учун у ерда жуда кўп ёш болаларни учратиш мумкин. Кираверишда ҳеч ким ҳужжат ё кутубхона аъзолигини сўрамайди. Аъзолик карточкаси фақат китоб олиш пайтида керак бўлади.
Иккинчидан, кутубхона китобларини ўз вақтида қайтиб бермаслик учун белгиланган жарималар бекор қилинибди. Энди китобларни ўз вақтида қайтариб бермасангиз ҳам жаримага тортилмас экансиз. Бу ҳақда кутубхона кираверишига ёзиб қўйишибди катта қилиб. Чунки китобларни аксарият ҳолларда камбағал оилалар вақтида қайтариб беролмас экан ва жаримага тортиларкан. Шуни инобатга олиб, жарима умуман бекор қилинибди.
Мен ҳам бир неча бор Миллий кутубхонамизга ташриф буюрганман. Мелисалар обдон текширган, худди террорчидек ҳис қилганман ўзимни. Ичкарида лифтдан фойдаланаман деганимда битта қоровул мелиса югуриб келган. Вақтида тугмани босиб, тепага чиқиб кетганман".
«Иқтисодчи» телеграм канали эса талаба дўстидан иқтибос келтиради: «Польшада ўқиган дўстим билан гаплашдик. У Миллий кутубхонамизга бориб кўрганини айтди ва уни Варшава кутубхонаси билан солиштирди. ‘Кутубхона масаласида фикрингизга қўшиламан. Ўта ёмон тизим қилиб қўйишган. Текширувлар одамни бездириб юборади. Бир марта бориб, қайтиб бормайдиган бўлдим.
Мен, мисол учун, Варшава кутубхонасига кирганман. Биздаги Миллий кутубхонадан катта бўлишига қарамай, текшириш деган нарса йўқ. Талабалик гувоҳномаси ёки паспортни кўрсатиб кириб кетаверасиз.
Ихтиёрий обуна бўлиш мумкин. Бу сизга кутубхонадан китобларни олиб кетиш имконини беради. Интернет жуда тез ишлайди. Алоҳида ўтирса бўладиган жойлар ҳам бор, ёлғиз китоб ўқишни истайдиганлар учун. Китоблар жуда кўп. Барча соҳаларда китобларни топиш мумкин. Ҳам илмий, ҳам бадиий адабиётлар жамланган'.
Маълумот ўрнида, Варшава кутубхонаси иккита ерости ва тўртта ерусти қаватидан иборат (бунақа катта ҳажмдаги комплексда ҳам текширишларни кўпайтирмай хавфсизликни таъминлаш мумкин, шекилли). Биринчи ерости қавати деярли бутунлай савдо, хизмат кўрсатиш объектлари, китоб дўконлари ва бошқалар билан банд. 2-қават «парковка». Кутубхонанинг 1-қавати фондларга ажратилган. Асосий жамоат жойлари иккинчи қаватда жойлашган, учинчи ва тўртинчи қаватда ўқиш заллари бор".
Шунингдек, Туркиянинг Бурса шаҳридаги кутубхоналар ҳақида Бурса университети магистранти Исмоилжон Икромов шундай ёзмоқда: «Бу ерда кутубхоналар кўп. Айниқса, кичик — жамоат кутубхоналари. Кўпчилиги 24/7 режимида ишлайди. Борган кутубхоналаримдан фақат биттасида полиция турганини кўрдим. У ҳам сканер қурилмасидан ўтказиш учун. Кийим, ичимлик, ейишликларга тақиқ йўқ. Аксариятида бепул чой ҳам тарқатилади. Кутубхонага кириб бирор китоб буюртма қилишингиз, китоб ўқиб чиқиб кетишингиз шартмас, бошқаларга халал бермасангиз бас. Умуман, кутубхона жамоат учун».
Хуллас, кутубхонамиздаги айрим тартиблар китобхонни бездиради, холос. Руҳан қандайдир қафас ичига киргандек эзади, бемаъни қоидалар ва тартиблар биринчи келган ташрифчини каловлатади, «қатьий тартиблар мамлакати«да юргандек сезади одам ўзини.
Аслида кутубхоналар эркинликни ҳис қилдирсин. Китобхон шу ерда бехавотир, мириқиб китоб ўқиш илинжида шошилсин. Ҳамма ҳар доим кириш имконига эга бўлсагина «Нега китоб ўқимаймиз?» деган саволлар камаярмиди…
Тўғри фойдаланувчиларнинг ҳаммасиям тартибли эмас, уларни ҳам айблаш мумкин. Лекин ҳаво ифлосланди деб, бурнимизни кесиб ташламаймиз-ку! Замонавий ечимлар керак. Мослашиш учун аввал бирор янгиликни жорий этармиз, эҳтиёт чораларини бировнинг нафсини оғритмайдиган қилиб ташкиллаштирармиз. Кутубхона раҳбарияти тушуниб етиши керак: тақиқлар ҳеч қачон масалани ҳал этмаган, рационал ечимлар зарур.
Ҳозир ўқувчи мажбурликдан, бошқа танлови йўқлигидан (кутубхонада босма ва электрон китоблар, диссертациялар ресурси жуда катта) Миллий кутубхонага боришга мажбур. Бошқа чораси йўқ. Лекин кутубхона ҳам монополлигини сал четга суриб, имкон борича юқоридаги таклифларни кўриб чиқса, нур устига нур бўларди.
Муаллифлар фикри таҳририят нуқтаи назари билан мос келмаслиги мумкин.
