Стокголмдаги Нобель қўмитаси 2022 йилги кимё соҳаси бўйича совриндорларни эълон қилди. Унга кўра, ушбу мукофотни америкалик олимлар Каролин Бертоцци ва Барри Шарплесс, шунингдек, даниялик олим Дейн Мортен Мелдал олди. Мукофот уларга «Клик кимёси ва биоортогонал кимё усулларини ишлаб чиққанлиги учун» топширилган, дея хабар берди BBC.

«Кимё бўйича 2022 йилги Нобель мукофоти мураккаб жараёнларни соддалаштиришга қаратилган. Барри Шарплесс ва Мортен Мелдал кимёнинг „клик кимёси“ деб номланувчи функционал шаклига асос солишди — унда молекуляр қурилиш блоклари тез ва самарали бирлашади. Каролин Бертоцци клик кимёсини кейинги босқичга олиб чиқди», — дейилади қўмита пресс-релизида.




Барри Шарплесс ушбу мукофотни иккинчи марта қўлга киритмоқда — 2001 йилда у Нобел мукофотини Редзи Ноэри ва Уилям Ноулз билан бўлишган эди. Мукофот олимларга фармацевтика саноатидаги тадқиқотлари учун берилган.

Клик кимёси нима?

«Клик кимёси» — турли хил молекулаларни бир бутунга (турли мақсадларда) улаш усулларини ўрганадиган фан тармоғи. Улар худди биз самолётда ўз ўрнимизни эгаллаб, хавфсизлик камаримизни боғлаб олгандек қилиб бир-бирига «боғланади».

Бироқ, камарда қисқич бор — бу уланган молекулалар бир-бири билан ўзаро таъсир қиладиган, кучли, барқарор кимёвий боғланиш ҳосил қиладиган баъзи ташқи элементларга муҳтожлигини англатади.

Технологик ривожланишнинг ҳозирги босқичида вазифа жуда аҳамиятсиз бўлиб туюлиши мумкин, аммо яна бир муҳим томони мавжуд. Бу алоқа мутлақо «нейтрал» бўлиши керак, яъни ҳосил бўлган бирикманинг кимёвий хусусиятларига ҳеч қандай таъсир кўрсатмаслиги керак. Аммо бу анча қийин масала.

Бугун эълон қилинган Нобел мукофоти лауреатлари уни углерод-азот алоқаси ёрдамида ҳал қилишга муваффақ бўлишди. Бирлаштириладиган молекулаларнинг бирига учта кетма-кет азот атомлари (азид) занжири, иккинчисига эса иккита углерод атоми (алкин) «боғланган».

Катализатор (мис ионлари) мавжуд бўлганда, «боғламларимиз» нинг икки қисми барқарор триазол ҳалқасига ўзаро боғланиб, иккала қисмни ҳам маҳкам ушлаб туради, ундан ушбу кимёвий конструктор йиғилади.

Кимё бўйича Нобель мукофоти

2021 йилда кимё бўйича Нобель мукофотини органик кимёгарлар Бенжамин Лист ва Дэвид Макмиллан қўлга киритишганди. Улар мукофотни ассиметрик органокатализни — молекулаларни синтез қилиш воситаси яратишгани учун олишган эди.

1901 йилдан бери кимё бўйича Нобель мукофоти 113 марта берилган. У саккиз марта ҳеч кимга берилмаган: 1916−19, 1924, 1933, 1940−42 йилларда Нобел қўмитаси номзодлар томонидан тақдим этилган асарларни мукофотга лойиқ деб ҳисобламаган.

65 та мукофот бир кишига топширилган, 25 таси икки ва учта номзод ўртасида тақсимланган. Кимё бўйича Нобел мукофотига сазовор бўлган 187 кишидан етти нафари аёллардир. Улардан иккитаси, Мари Кюри ва Дороти Крофут Хожкинлар ҳаммуаллифларсиз, ёлғиз ўзи мукофотларни олишган.

Мари Кюри ҳам 1903 йилда физика бўйича Нобел мукофотини олди ва унинг қизи Ирен 1935 йилда эри Фредерик Жолиот билан бирга лауреат бўлди, у 35 ёшида кимё бўйича энг ёш ғолибга айланган.

Энг кекса лауреат 2019 йилда 97 ёшида кимё бўйича Нобель мукофотини олган Жон Б. Гуденафдир. Гуденаф барча фанлар бўйича энг кекса Нобель мукофоти совриндори ҳисобланади.

Адолф Гитлер уч нафар немис Нобель мукофоти совриндорларига уни олишни тақиқлаган — 1938 йилда Ричард Кун ва 1939 йилда Адолф Бутенандт кимё бўйича мукофотни қўлга киритган, Герхард Домагк эса 1939 йилда физиология ёки тиббиёт бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлган. Уларнинг барчаси кейинчалик пул мукофотини эмас, балки Нобел дипломи ва медалини олишга муваффақ бўлди.

2022 йилги Нобель мукофоти миқдори 10 млн швед кронасини (тахминан 900 минг доллар) ташкил этади.