Ўзбекистон энергетика вазири ўринбосари Шерзод Ходжаев энергетика соҳасини ислоҳ қилиш, энергия бозорини либераллаштириш, соҳага хусусий инвесторларни жалб қилиш ва тариф сиёсати ҳақида фикр билдирди. «Газета.uz» Энергетика вазирлиги матбуот хизмати томонидан тақдим этилган унинг изоҳлари ўрин олган мақоладан айрим қисмларини эълон қилади.
Энергетика соҳасидаги ҳозирги вазият
Фото: Евгений Сорочин / «Газета.uz».
Энергетика соҳасини ислоҳ қилиш бошланишидан аввал турли мамлакатлар тажрибаси ўрганилди, деди вазир ўринбосари.
«Жалб қилинган экспертларнинг географияси жуда ҳам кенг, Осиё, Европа ва Америкадан. Бу мутахассислар фақат ўзининг ватанида эмас, бошқа мамлакатларда ҳам ана шундай энергетика соҳасидаги ислоҳотларда иштирок этган одамлар. Шунинг учун биз саволларга очиқ-ойдин жавоб бера оладиган экспертлар билан ишладик», — деди у.
Жалб этилган мутахассислар орасида Грузияда энергетика соҳасидаги ислоҳотларни амалга оширган икки нафар юқори даражали эксперт бор.
«Уларнинг тавсияларини ҳам биз албатта эътиборга олганмиз. Бундан ташқари, ҳар қандай мамлакатда ҳар қандай ислоҳотларни амалга оширишда иқтисодий ва сиёсий вазиятга таяниб қарор қабул қилиш нотўғри. Шунга қарамай, халқимизнинг турмуш тарзи, менталитетини биз инобатга олишимиз керак. Бу нуқтаи назардан бизга анча яқин бўлган Туркия тажрибасини ҳам инобатга олганмиз. Айрим йўналишларда биз Ғарбий Европа экспертлари маслаҳатларига эътибор берганмиз, чунки уларда бу жараён анча олдин бошланган ва бу соҳада улар жуда узоқ йўлни босиб ўтишган. 20−30 йиллик босиб ўтилган йўлнинг тажрибаси йиғилган ва улар биз билан шуни баҳам кўришмоқда», — деди у.
Энергетика вазири ўринбосари ислоҳотдан кўзланган бирламчи мақсад ҳар бир давлатда бўлгани каби энергетика соҳасини ҳам иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳал қилувчи омилларидан бирига айлантириш, деб ҳисоблайди: «Энергетика соҳасининг ривожланиши умумий иқтисодий ривожланишдан бир қадам олдинда бўлиши шарт».
Электроэнергетика соҳасида 2017 йилгача бўлган даврда ишлаб чиқаришнинг йиллик ўсиши 2,5−2,7 фоизни ташкил этган ёки Ўзбекистон иқтисодиётининг ўсиш суръатларидан анча паст бўлган.
Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки 25 йилида 3300 МВт янги қувватлар ишга туширилган бўлса, кейинги 5 йилда бу кўрсаткич 5000 МВтдан ошди, деди вазир ўринбосари.
«2030 йилгача электроэнергияга бўлган эҳтиёж қандай бўлишини ҳисобладик, лекин уни қайси ресурслар эвазига қоплаймиз? Инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш керак, демак бу учун маблағлар ҳам бўлиши лозим. Таҳлилий ҳисоб-китобларга кўра, 2030 йилгача ўртача талаб йилига 10 фоизга ўсади. 2019 йилда бу ҳисоб-китобларни бошлаганимизда кўплаб экспертлар бу оптимистик кўрсаткичларлигини айтиб, аслида талаб бу даражада ўсмаслиги керак деган хулоса беришган эди. Аммо энди орадан уч йил ўтди ва амалиёт шуни кўрсатадики, прогнозларимизда адашмаганмиз», — деди у.
Бугунги кунда Ўзбекистон энергия тизимида мавжуд қувватлар қиш ойларида энг талаб кучли бўлган пайтда тахминан 13000 МВтга тенг. 2030 йилга келиб қайта тикланувчи энергия манбаларининг улуши кенгайишини инобатга олиб, бу кўрсаткич 32000 МВтгача етиши кутилмоқда.
«Қуриш ва ишга тушириш керак бўлган янги электр станциялари ҳисобига қувват ошади. Лекин ишлаб чиқаришнинг ўзи етарли эмас, биз нафақат ишлаб чиқаришимиз, балки ишлаб чиқарилган электр энергиясини истеъмолчига етказиб беришимиз керак. Ва бу ерда, албатта, уни қандай қилиб сифатли ва самарали қилиш мумкинлиги ҳақида савол туғилади. Бизда бундай инвестициялар бўйича талаб бор ва улар жуда катта. Шу ўринда савол туғилади — давлат ўз иқтисодий сиёсатини қандай тарзда давом эттиради, монополист бўлиб қоладими ёки бошқа йўлларни излайдими», — деган саволни ўртага ташлайди Шерзод Ходжаев.
Хусусий секторни жалб қилиш
Ўзбекистонда биринчи қуёш фотоэлектр станцияси БААнинг Masdar компанияси томонидан қурилган. Навоий вилоятида 2021 йил август ойида ишга туширилган. Фото: Президент матбуот хизмати.
«Нафақат хизмат кўрсатишдаги монополия, балки масъулиятда ҳам, инвестицияларда ҳам», — дея давом этади Энергетика вазирлиги раҳбари ўринбосари.
«Айрим соҳалар борки, у ерда давлат монополиясидан воз кечиш жуда қийин, воз кечса бўлади, лекин 20−30 йил вақтни талаб қилади. Айрим соҳаларда эса тезроқ монополияни бузиб, хусусий секторни жалб қилса бўлади. Энергетика — хусусий секторни жалб қилиш имконияти юқори бўлган айнан шундай соҳадир», — деди у.
«Ҳар қандай бизнесда бўлгани каби, энергетика соҳасига қизиқиш билдирган инвесторларнинг саволи бир хил, яъни „мен қандайдир лойиҳани амалга оширишга маълум бир миқдорда маблағ сарфлашга тайёрман, лекин мен фойда олишимга ва эртага қайтишимга ким кафолат беради“, деган саволни қўйишади. Инвесторлар давлатдан кафолат хатларини олмоқчи бўлади, бунда ҳар қандай берилган кафолат иқтисодий жиҳатдан давлатга оғир юк бўладиган бўлса, вақти соати келиб бу кафолатдан воз кечиш ёки бу шартномаларни қайта кўриб чиқиш эҳтимоли мавжуд», — деди вазир ўринбосари.
Шерзод Ходжаев давлат инвесторга кафолат хатлари бериши керак эмас, аксинча шундай муҳит қилиб бериши керакки, «инвестор ўз кўзи билан кўриб, сарфланган маблағ эртага кафолатланган тарзда қайтиб келишига ишониши керак», дея таъкидлади.
«Биздаги муаммо эса, бугунги кундаги ишлаб чиқарилган энергия ресурсларни якуний истеъмолчиларга сотилаётган нархи билан ҳозирги кунда Ўзбекистон шароитида ишлаб чиқариш таннархининг ўртасида мутаносиблик бузилганидадир. Яъни бизнес нуқтаи назаридан қараладиган бўлса, электр энергиясини ишлаб чиқариб, аҳолига сотиш бу фойда келтирадиган соҳа эмас. Аксинча, маълум бир миқдорда зарар келтиради. Соҳани зарар билан ишлашини кўрган ҳеч қайси инвестор келмайди», — деди у.
Ҳар қандай маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ортиши билан харажатлар бир неча баробар камаяди. Таннарх пасаяди, бироқ бошқа фойда келтирмайдиган омиллар ҳам бор, уларни ҳал қилиш керак, дея тушунтирди Энергетика вазирлиги раҳбари ўринбосари.
Биринчидан, бугун бор йўғи 8% ишлаб чиқариш қайта тикланувчи энергия манбалари хисобига тўғри келади. Унинг асосий қисми Гидроэнергетикадир. 92 фоизи қазиб олинадиган ёқилғиларнинг, яъни табиий газ, кўмир, мазутнинг ёнишидан келиб чиқади. Ходжаевнинг сўзларига кўра, электр энергетикада 25 йил давомида ишлаб чиқаришга деярли инвестиция киритилмаган. Бошқача айтганда, янги конлар очиш, янги захираларни яратиш, уларни қазиб чиқариш билан боғлиқ бўлган харажатларни оптималлаштиришга етарлича эътибор берилмаган.
«Агар оддий мисол билан айтадиган бўлсак, 30−40−50 йил аввал топилган қандайдир кондан табиий газни қазиб чиқарганимизда 1 куб/м газни таннархи маълум бир миқдорда бўлган бўлса, янги очилган конда албатта унинг нархи анча юқори бўлади. Ва бизда йилдан-йилга мана шу янги очилган конларнинг улуши ортиб бораверади. Яъни албатта таннарх ортиб боради. Энди иссиқлик электр станцияларига кетаётган ёқилғи нархи ошиши билан бу ҳам мажбурий ишлаб чиқариш таннархининг ошишига ва пировардида электр энергияси нархининг ошишига олиб келади», — деди у.
Шерзод Ходжаев, шунингдек, бошқа давлатлар билан солиштирганда, Ўзбекистонда турмуш даражаси, даромадлари ва энергия нархларида сезиларли номутаносиблик мавжудлигини тан олди.
«Аслида муаммо бу ерда қанча қиммат, арзон, баланд-пастлигида эмас, аксинча кафолатланган қонун-қоидаларнинг йўқлигида, яъни кимдир мана шу ерга келиб, ишлаб чиқаришни йўлга қўяман, электр энергиясини ишлаб чиқараман ва сотаман деса, бозор қоидалари мавжуд эмас. Бозорга кириш шартлари йўқ. Бозорга киргандан кейин, инвесторнинг мажбуриятларини белгиловчи қандайдир қатъий нормалар йўқ ва бизнинг ҳозирги кунда амалга ошираётган ислоҳотларимизда нарх-навонинг оширилиши, яъни иқтисодий жиҳатдан бизнесни жозибадор қилиш етарли эмас», — дея таъкидлади у.
Энергетика вазирлиги раҳбари ўринбосари бозорга кирмоқчи бўлган ҳар қандай тадбиркорлик субъектига лицензия бериш ва ишлаб чиқаришни йўлга қўйишнинг аниқ тартибини белгилаш имконини берадиган бозор қоидаларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш зарурлигини айтди.
Тариф сиёсати
Фото: Шухрат Латипов / «Газета.uz».
Қандай сиёсат юритиш кераклигини аниқ белгилаш керак — нарх ёки тариф.
«Кўпчилик шу икки тушунчани адаштиришади. Мана Европада унақа, Америкада бунақа ва Кореяда унақа экан деб солиштиришга ҳаракат қилишади. Нарх ва таърифни адаштирмаслик керак. Бизда тариф сиёсати бор, яъни талаб бирданига ошиб кетсаю, таклиф етарли бўлмаса, нарх ошиб кетади. Европа мамлакатларида охирги 2 йилда буни бир неча бор кузатдик. Электр энергияси ва табиий газнинг нархи бир неча баробарга ошиб кетди. Яна шуни айтиш мумкинки, улгуржи бозорда қиммат бўлгандан кейин чакана бозорда ҳам қиммат бўлади», — деди Ходжаев.
Унинг фикрича, ушбу бозорда ишлаётган тадбиркорлар масалага фақат бизнес қоидаларидан келиб чиқиб ёндашади.
«Уларнинг асосий мақсади даромад олиш. Аҳолини ёки бошқа истеъмолчиларни ҳимоялаш эмас. Бизда тариф сиёсати бор, шунинг учун бозорга ўтган тақдиримизда ҳам аҳоли ва айрим тоифадаги истеъмолчилар учун мана шу тариф сиёсати сақланиб қолади. Яъни либераллашув дегани, ҳар ким хоҳлаган ишини қилади дегани эмас, давлат томонидан маълум бир бозорга таъсир кўрсатувчи механизмлар кучга киритилади», — деди вазир ўринбосари.
Шерход Ходжаевнинг таъкидлашича, бундай шароитда «қайсидир ишлаб чиқариш субъекти харажатларини қисқартириш ва самарадорликни ошириш эвазига таннархни пасайтириб, бошқалар билан рақобатлашиб, чегирмалар бериб ва бошқа инструментлар билан қўллаб-қувватлайман ва арзонроқ сотишга тайёрман деб, бошқа рақобатдошларидан истеъмолчиларни тортиб олиши мумкин».
У интернет-провайдерларининг фаолиятидан мисол келтирди. «Ўзбектелеком» — асосий тармоқ эгаси. Уни бошқа провайдерлар билан рақобатлашадиган ўзининг провайдери бор (Uzonline). Аксарият провайдерлар «Ўзбектелеком»нинг тармоғидан фойдаланади. Лекин мижозларни жалб этиш борасида доимий рақобат мавжуд. Провайдерлар доимий равишда ҳар хил акциялар, реклама, кешбэклар ва бонуслар қилишади, «натижада истеъмолчида танлаш имконияти бўлади ва истеъмолчи ютиб чиқади».
«Келажакда электр энергиясида ҳам худди шундай бўлиши керак бўлади. Истеъмолчи ўзи хоҳлаган таъминотчисини танлаши ва ўзи хоҳлаган компания билан шартнома тузиши мумкин бўлади. Лекин интернетдан фарқли равишда, бу ерда давлат томонидан нарх сиёсати эмас, тариф сиёсати сақланиб қолинади. Натижада қанча талаб бўлишидан қатъий назар, нархни белгиланганидан қимматроқ сотишнинг иложи бўлмайди», — деди вазир ўринбосари.
Энергетика вазирлиги раҳбари ўринбосари «нархлар бўйича эмас, ҳудудлар бўйича» бўлиш асосидаги тариф сиёсатига қарши чиқди. Унинг фикрича, «ҳудудлар бўйича тарифларнинг ҳар хил бўлиши эртага аҳолининг кайфиятига ҳам, ишлаб чиқаришдаги тадбиркорликнинг ривожлантиришга ҳам ижобийдан кўра салбий таъсири кўпроқ бўлади».
«Чунки ресурслар арзонроқ жойда бизнес ривожланади. Агар бир ҳудудда аҳолига газ ва электр энергияси қиммат бўлса, тадбиркорлар бошқа ҳудудга сармоя киритиб, ишлаб чиқаришни йўлга қўйишади ва бу ишсизлик муаммосини янада кучайтиради. Бу, албатта, нотўғри. Шунинг учун ҳудудлар кесимида олиб қарайдиган бўлсак, ягона тариф сиёсати узоқ муддатли стратегияда белгилаб берилган», — деди у.
Инвестициялар учун шартлар
Фото: Евгений Сорочин / «Газета.uz».
Шерзод Ходжаев сармояга бўлган талаб кучлилигини 25 йил давомида Ўзбекистонда янги ишлаб чиқариш қувватлари қурилмагани, эскирган ва яроқсиз бўлиб қолган электр тармоқлари ўзлаштирилмагани билан изоҳлади.
«Ҳозирги кундаги нарх-наво билан биз операцион самарадорликни ошириш эвазига бугунги кунда соҳа олдида турган қайсидир масалани ечишимиз мумкин. Лекин 25 йил давомида йиғилиб, бизга мерос бўлиб қолган муаммоларни еча олмаймиз. Масалан, оддий тил билан айтганда янги маҳалла ёки массив қурилса, унинг инфратузилмасини қуриш мумкин бўлади, лекин эски маҳалладаги муаммоларни [ҳал қилиш] масаласи нима бўлади? Жуда кўп маблағ керак бўлади» , — дейди у.
Электр энергетика соҳасига 2030 йилгача 20 млрд доллар атрофида инвестиция киритилиши режалаштирилмоқда.
«Булар кичкина рақам эмас, яъни ислоҳотлардан асосий мақсад мана шу 20 млрд доллар бўладими, бир қисмини давлат яна бир қисмини инвестор киритса, яна қанчадир қисмини бошқа инвестор киритишига шароит яратиб беришдан иборат. Инвестор маблағларни киритсин ва фойдасини олсин», — деди вазир ўринбосари.
Бундан ташқари, бошқа тармоқлардан фарқли ўлароқ, энергетика секторининг рентабеллик даражаси «бутун дунёда бўлгани каби юқори эмас».
«Бу ерда кўп ҳолларда бутун дунёда ўртача қийматда оладиган бўлсак, рентабеллик даражаси 10% дан ошмайди, яъни жуда катта фойда топаман деб, инвесторлар уни ортидан қувмайди, лекин фойдам кафолатли бўлсин ва бизнесдаги хатарларим ортиб кетмасин, эртага инвестор бўлсаму, давлат қанақадир чегара қўйса, мана паст таърифлар ва паст нархлар шундан баланд сота олмайсан дейилса, менинг бизнесим нима бўлади деган саволни қўяди?», — деди у.
Шерзод Ходжаев Ўзбекистон бу соҳада бир қанча инвесторлар билан давлат-хусусий шериклик бўйича бир қанча шартномалар тузганини, бироқ бу ерда бошқа механизм қўлланганини таъкидлади. Хусусан, қурилаётган станцияларнинг аксарияти билан электр энергиясини давлат томонидан кафолатланган харид қилиш бўйича шартномалар имзоланди. Яъни, Ўзбекистон 25 йил давомида электр энергиясини маълум нархда сотиб олиш мажбуриятини олган.
«Ушбу нархни 25 йил давомида инвестор ошира олмайди, биз эса тушира олмаймиз. Ўзгаришсиз қолиш шарти билан. Бу тизим яхшими ёмон деган саволга кимдир бу тизим ёмон, чунки рақобатни чеклайди дейиши, бошқа инвестор келиб ундан арзонроқ ва қулай тарифни таклиф қилиши мумкин эдику деса, масаланинг иккинчи томони ҳам бор. Ҳар қандай ислоҳотларнинг бошланишидан аввал, фақат энергетика соҳасида эмас, балки барча соҳаларда ҳам бундай ислоҳотларнинг ярмида тўхтаб қолмаслигига ҳам қанақадир ўзимизда ишонч хосил қилишимиз керак бўлади», — дея таъкидлайди у.
Унинг сўзларига кўра, барча жалб этилган экспертлар битта шартни илгари сурмоқда: Ўзбекистон энергетика соҳасини ислоҳ қилиб, бозорга ўтади. Биринчи навбатда, 2−3 йил ичида жуда катта электроэнергиф дефицити юзага келмаслигини кафолатлайдиган лойиҳаларни амалга ошириш зарур.
«Мана шу шартлар билан биз давлат хусусий шерикчилик асосида кўп шартномаларни имзоладик. Станциялар ишга туширилади, бозорда энергия кўпаяди», — дея қўшимча қилди у.
Энергетика вазирлиги раҳбари ўринбосарининг сўзларига кўра, энергия бозорининг очилишини эълон қилиш, қоидаларни ўрнатиш, инвесторларни таклиф қилиш билан бир вақтда электр энергиясини сотиб олишга кафолат бермаслик ҳам мумкин, бунда инвесторларнинг ўзлари электр энергиясини бозорда сотишлари керак бўлади. Аммо қўшни давлатлардаги геосиёсий вазиятнинг ёмонлашиши ва коронавирус пандемиясига ўхшаш муаммолар инвесторлар фаоллигини сусайтириши, улар вазиятни ўнглаш учун 1−2 йилга танаффус қилишлари мумкин.
«Биз мана шундай ҳолатларга дуч келмаслик учун бир нечта шартномаларни имзоладик», — деди Шерзод Ходжаев.
Магистрал тармоқдаги монополия
Шерзод Ходжаевнинг айтишича, Ўзбекистондаги энергетикани давлат иштирокисиз тасаввур қилиш қийин.
«Давлат иштирокисиз деганда, фақат давлат томонидан тартибга солиниши ёки назорат қилиниши нуқтаи назаридан эмас, балки бизнес субъект сифатида давлат корхоналари ҳам бу ерда иштирок этиши керак. Жуда қизиқ туюлади, лекин шу энергетиканинг ичида қайсидир йўналишида агар табиий монополия бўлса, буни ўзгартиришнинг имкони бўлмаса, техник нуқтаи назардан мана шу монополия хусусий монополиядан кўра давлатники бўлгани яхшироқ», — дейди у.
Стратегик аҳамиятга эга бўлган Магистрал электр тармоқлари давлат назорати остида бўлиши керак, деб ҳисоблайди вазир ўринбосари.
«Бу тармоққа уланадиган ҳамма субъектлар мана шу тармоқ эгаси учун бир хил қадрга эгалиги ишонч ҳосил қилиши керак. Энди давлатники бўлгандан кейин ҳаммага бир хил имконият ва имтиёз берилади, чунки давлатнинг ягона манфаати шундан иборатки, тизим тўғри ва кафолатли ишлаши, шунингдек тизимдаги нарх-наволар адолатли бўлиши керак», — дея тушунтирди у.
Энергетика вазирлиги электр энергетика соҳасини бозор иқтисодиётига ўтказиш концепциясини ишлаб чиқди ва яқин кунларда ушбу концепция имзоланади. Ушбу концепцияда бозорнинг кейинги босқичига ўтиш учун муддатлар эмас, балки аниқ шартлар белгиланган.
«Ушбу концепцияда бозорнинг ҳар босқичидан кейинги босқичига ўтиш учун маълум бир шартлар бор. Бу концепцияларда муддат белгиланади. Аввал биз ҳам шу йўлдан кетган эдик, 2 йилда буни қиламиз, 3 йилда уни қиламиз ва 5 йилда бунга эришамиз деб. Натижада кўп экспертлар билан муҳокама қилганимиздан сўнг ташқи омилларни ҳам инобатга олган ҳолда, бу методологиядан воз кечдик. Муддат деган тушунча йўқ, аксинча шарт деган тушунча мавжуд», — дейди Ходжаев.
Энергия самарадорлиги
Фото: Шухрат Латипов / «Газета.uz».
Вазир ўринбосари энергия самарадорлигини тарифлар (нархлар эмас) орқали рағбатлантириш мумкинлигини таъкидлади. «Масалан, биз бугунги кунга қадар танлаган тарифларимиз ичида фақат йирик саноат корхоналари учун қўлланилган тарифларда мана шундай табақалаштириш бор. Бу уларни энергия самарадорликка ундайди. У ҳам бўлса, тунда кўпроқ ишлатиб, кечқурун ва эрталаб камроқ ишлатишга чорлайди, тармоқда зўриқиш пайдо бўлганда аҳоли томонидан бошқа кичик қувватли бизнес субъектлари томонидан эҳтиёж кескин ортган пайтда саноат корхоналари озгина тежашса, технологик жараённи озгина ўзгартириш эвазига жуда яхши иқтисодий самара кўришади», — дейди у.
«Бу ҳам инструментлардан биттасидир. Минг афсуски, юртимизда энергия самарадорлик эътибордан четда қолган соҳа, айниқса аҳоли орасида. Кўп эътирозларни эшитамиз, „Ўзи [электр] йўқку, нимасини иқтисод қиламиз“ деган мазмунда. Масаланинг моҳияти шундан иборатки, энергия бўлиши учун, иқтисод ҳам қилишимиз керак. Тинмасдан ишлаб чиқаришни оширган билан ҳамма жойда бирдек мавжуд бўлиб қолмайди. Сиз ишлаб чиқаришни ошираверасиз, кимдир эса исроф қилаверади ва натижада ресурс тақчиллиги юзага келади ва кимгадир етиб бормайди», — дейди вазир ўринбосари.
Давлат томонидан белгиланган тарифлар шу жумладан ушбу масалани ечишга ҳам ёрдам беради. Истеъмолчилар давлат нормасидан кўпроқ ишлатса ва тежашга ҳаракат қилмаса, бунда улар кўпроқ тўлаши керак бўлади. Истеъмолчиларда энергия ресурсларидан оқилона фойдаланиш маданияти шаклланиши керак, деди Шерзод Ходжаев.
18 май куни Молия вазирлиги, Энергетика вазирлиги ва Иқтисодий тараққиёт вазирликлари энергия бозори ислоҳоти, шунингдек, бутун Ўзбекистон бўйлаб электр энергияси ва газ истеъмолининг ижтимоий нормаси жорий этилишини эълон қилди. Вазирликларнинг таъкидлашича, хусусий сармояларни жалб қилиш ва энергияга бўлган талабни қондириш мақсадида қувватни ошириш учун бозорда босқичма-босқич ислоҳот ўтказиш зарур.
