7 декабрь куни президент Шавкат Мирзиёев конституциянинг 29 йиллигига бағишланган байрам табригида асосий қонуннинг янги лойиҳаси ҳақида сўз очди.
Жумладан у ўз нутқида шундай деди: «Бугунги шиддатли давр биздан замонга мос ҳаракат ва ўзгаришларни талаб этмоқда. Ана шундай талабга жавоб берадиган мукаммал Конституцияга эга бўлиш учун Асосий қонунимизнинг янги лойиҳасини тайёрлашимиз, уни умумхалқ муҳокамасига қўйиб, билдирилган таклифлар асосида такомиллаштириш, ушбу муҳим сиёсий ҳужжатни 2022 йил Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 30 йиллик байрами нишонланадиган кунларда қабул қилиш, ўйлайманки, миллий давлатчилик анъаналаримизга, халқимиз манфаатларига муносиб иш бўлади».
Давлат раҳбари конституциянинг янги лойиҳасида болалар меҳнатига йўл қўймаслик, ногиронлар, кекса авлод вакилларининг ҳуқуқларини ишончли ҳимоя қилиш масалалари акс эттирилиши ва экологияга оид махсус боб киритилишини таъкидлади.
«Газета.uz» баъзи дунё мамлакатларининг конституцияларига киритилган айрим ўзгаришлар ҳақида маълумотларни тўплади.
АҚШ
АҚШ конституцияси дунёдаги илк конституция ҳисобланади. Мазкур конституция 1787 йил 17 сентябрда қабул қилинган. Ҳозирги кунга қадар унга 27 марта (битта ўзгариш бекор қилинган) ўзгартиришлар киритилган.
АҚШ конституциясига ўзгаришлар ҳужжат матнига киритилмайди, балки ҳужжатга илова қилинади. Мамлакат конституциясига киритилган ўзгаришлардан баъзилари қуйидагилар:
1-ўзгартиш. Сўз эркинлиги, эътиқод эркинлиги, оммавий ахборот воситалари эркинлиги, турли йиғинлар ва намойишлар ўтказиш эркинлиги, петиция йиғиш ҳуқуқи — 1791 йилда киритилган.
2-ўзгартиш. Қурол сақлаш ва ўзи билан олиб юриш ҳуқуқи 1791 йилда киритилган.
3-ўзгартиш. Ҳарбийларни шахсий уйларга уларнинг эгаси розилигисиз жойлаштиришни тақиқлаш — 1791 йилда киритилган.
4-ўзгартиш. Асоссиз тинтув олиб бориш ва қўлга олишни тақиқлаш — 1791 йилда киритилган.
5-ўзгартиш. Тегишли суд жараёни кафолатлари, бир хил мазмундаги ҳуқуқбузарлик учун такроран тақиб этишни тақиқлаш, ўзига қарши гувоҳлик бермаслик ҳуқуқи, реквизиция учун кафолатлар бериш — 1791 йилда киритилган.
6-ўзгартиш. Айбланувчиларнинг ҳуқуқлари, шу жумладан ҳакамлар ҳайъатининг суд ишларини кўриб чиқиш ҳуқуқлари — 1791 йилда киритилган.
13-ўзгартиш. Қулликнинг бекор қилинганлиги — 1865 йилда киритилган.
18-ўзгартиш. Алкоголь маҳсулотларини ишлаб чиқариш, сотиш ва импорт қилиш тақиқланган — 1919 йилда киритилган, 1933 йилда ушбу ўзгартиш 21-ўзгартиш билан бекор қилинган.
19-ўзгартиш. Аёлларнинг фаол сайлаш ҳуқуқи жорий этилди — 1920 йилда киритилган.
22-ўзгартиш. Бир киши президентликка икки мартадан кўпроқ сайланиши мумкин эмаслиги — 1951 йилда киритилган.
Охирги ўзгартиш 1992 йил киритилган бўлиб, у АҚШ парламенти аъзоларига тўланадиган компенсация тўғрисида бўлган.
Франция
Франциянинг амалдаги конституцияси 1958 йил 4 октябрда қабул қилинган бўлиб, у одатда «Бешинчи Республика Конституцияси» деб аталади ва у 1946 йилдаги Тўртинчи Республика Конституцияси ўрнини эгаллаган. Конституция қабул қилинганидан бери унга йигирма тўрт марта ўзгартириш киритилган.
2008 йилда киритилган охирги ўзгартиришларга биноан парламентга президентнинг айрим тайинловларини бекор қилиш ҳуқуқи берилди, парламент қўмиталари устидан ҳукумат назорати тугатилди, парламентга ўз кун тартибини ўзи белгилаш ҳуқуқи берилди, президентга парламентда нутқ сўзлаш ваколати берилди, чет элда тўрт ойдан ортиқ давом этадиган ҳар қандай ҳарбий амалиёт учун парламент розилиги кераклиги белгилаб қўйилди.
Россия
Россиянинг амалдаги конституцияси 1993 йил 25 декабрда кучга кирган. Мамлакат конституциясига биринчи муҳим ўзгаришлар 2008 йили киритилган бўлиб, унга кўра президентлик муддати 4 йилдан 6 йилга, Давлат Думасининг ваколат муддати эса 4 йилдан 5 йилга узайтирилди. 2014 йилда Россия таркибига Қримни қўшиб олиш ҳақида ўзгартишлар киритилди.
2020 йилда киритилган ўзгаришлар президентлик муддатларининг максимал сонини тартибга солувчи моддадан «кетма-кет» бандини олиб ташлаш, Россия Федерацияси ҳудудидан ташқарида халқаро шартномаларда назарда тутилган халқаро ташкилотлар, шартномалар ва СССР активлари билан муносабатларда Россиянинг Совет Иттифоқи вориси сифатида тан олиниши билан боғлиқ ўзгаришлардир. Ушбу ўзгартишлар Россия давлат раҳбари Владимир Путиннинг президентлик муддатларини ноллаштириб, яна президентлик сайловларида қатнашиш имконини беради.
Марказий Осиё
Ўзбекистоннинг минтақадаги қўшнилари ҳам ўз конституцияларига бир неча марта ўзгартиш ва қўшимчалар киритишган.
Қирғизистон Марказий Осиё давлатлари ичида энг кўп конституция қабул қилган мамлакат ҳисобланади. Ҳозирги кунгача Қирғизстонда тўрт марта (1993, 2007, 2010, 2021) янги конституция қабул қилинган. 1993 йилда қабул қилинган конституцияга кейинчалик 1996, 2003 ва 2006 йилларда ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган. 2007 йил 21 октябрда мамлакатда референдум йўли билан янги конституция қабул қилинди, бироқ бу қонун кўп ўтмай 2010 йилда янги конституцияга алмаштирилди.
2010 йилги Қирғизистон конституцияси давлат бошқарувида парламент ролини оширган ҳолда президент ваколатларини чеклади. Бу қонун 2021 йилгача амалда бўлди. 2021 йил 11 апрелда 114 моддадан иборат Қирғизистоннинг янги конституцияси қабул қилинди. Мазкур конституция билан президент ваколатлари қайта кенгайтирилиб, парламент ваколатлари чекланди.
Қозоғистоннинг амалдаги конституцияси 1995 йил 30 августда қабул қилинган. Конституция қабул қилинганидан буён шу кунгача унга тўрт марта қўшимча ва ўзгартиришлар киритилган. Охирги ўзгариш 2017 йил 10 мартда киритилган бўлиб, унда асосан президент ихтиёрида бўлган ваколатларни парламент ва ҳукуматга ўтказиш билан боғлиқ ўзгаришлар кўзда тутилган.
Туркманистоннинг амалдаги конституцияси 1992 йил 18 майда қабул қилинган. Қабул қилинганидан буён конституцияга 2008 ва 2016 йиллари ўзгартиришлар киритилган. 2016 йилдаги ўзгаришлар президент сайловда ғалаба қозонишда давом этса ўз лавозимида номаълум муддатга қолишига имкон беради.
Тожикистон конституцияси 1994 йил 6 ноябрда қабул қилинган. Конституция қабул қилинганидан буён 1999, 2003 ва 2016 йиллари унга ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган. 1999 йилдаги киритилган ўзгартишга кўра президент 7 йил муддатга халқ томонидан тўғридан-тўғри овоз бериш орқали сайланади. 2003 йили референдум орқали киритилган ўзгаришларга кўра айни бир шахс кетма-кет икки муддатдан ортиқ сайланиши мумкин эмас.
2016 йилда конституциянинг 65-моддасига ўзгариш киритилди, унга кўра мазкур модданинг тўртинчи қисмида назарда тутилган кетма-кет икки муддатдан ортиқ сайланиш ҳақида чеклаш Тинчлик ва миллий бирлик асосчиси — Миллат пешвоси, яъни амалдаги давлат раҳбари Имомали Раҳмонга нисбатан тадбиқ этилмайди. Бу ўзгариш президент Имомали Раҳмонга муддатсиз қайта сайланиш имконини беради. Шунингдек, ушбу қонун билан президентликка номзод бўлиш ёш чегараси 35 ёшдан 30 ёшга қисқартирилган.
Ўзбекистон
Ўзбекистон Конституцияси 1992 йил 8 декабрда қабул қилинганидан буён унга 16 марта ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган.
Илк ўзгариш 1993 йил 28 декабрда конституциянинг 77-моддасига киритилган бўлиб, унга кўра Олий Мажлис 150 нафар депутатдан иборат бўлиши ҳақидаги сўзлар олиб ташланиб, «депутатлардан» деган сўз билан алмаштирилди.
2003 йил 24 апрелда 76-модда таҳрирланиб, унга Олий Мажлис икки палата — Қонунчилик палатаси (қуйи палата) ва Сенатдан (юқори палата) иборатлиги тўғрисидаги норма киритилди. Парламент палаталари ваколати муддати беш йил этиб белгиланди.
Шу билан бирга, президентнинг Вазирлар Маҳкамасига раислик қилиши тугатилди. Бироқ президент ҳам давлат, ҳам ижро этувчи ҳокимият раҳбари бўлди. Президентнинг айрим ваколатлари эса Сенатга ўтказилди.
Шунингдек, конституциянинг 117-моддасига Ўзбекистондаги сайловлар декабрь ойи учинчи ўн кунлигининг биринчи якшанбасида ўтказилиши белгиланди. 2021 йил 8 февралдаги қонун билан ушбу моддага яна ўзгартиш киритилиб, сайловларнинг октябрь ойида ўтказилиши белгиланди.
2007 йил 11 апрелда Конституциянинг 89-моддасидаги «Ўзбекистон Республикаси Президенти ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир» деган норма бекор қилинди ва президентнинг мақоми давлат бошлиғи ва давлат ҳокимияти органларининг келишилган ҳолда фаолият юритишини ҳамда ҳамкорлигини таъминлайдиган институт қилиб белгилаб қўйилди.
2008 йил 25 декабрдаги ўзгаришга кўра Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари сони 120 нафардан 150 нафарга оширилди.
2011 йил 18 апрелда киритилган ўзгаришга кўра парламент томонидан бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотумини билдириш институти конституцияда белгилаб қўйилди. Унга кўра, бош вазир ва Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ўртасида доимий зиддиятлар келиб чиққан тақдирда, Қонунчилик палатаси депутатлари умумий сонининг камида учдан бир қисми томонидан президент номига расман киритилган таклиф бўйича бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш ҳақидаги масала Олий Мажлиси палаталарининг қўшма мажлиси муҳокамасига киритилади.
2011 йил декабрда конституцияга киритилган навбатдаги ўзгартиришлар билан президентнинг конституциявий ваколат муддати етти йилдан беш йилга қисқартирилди.
2014 йил 16 апрелда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг биргаликдаги ваколатлари сифатида парламент назоратини амалга ошириш ҳуқуқи конституцияда белгиланди. Шунингдек, 98-моддага ўзгартириш киритилиб, унга кўра бош вазир лавозимига номзод Олий Мажлисда кўриб чиқилаётган ва тасдиқланаётган пайтда Вазирлар Маҳкамасининг яқин ва узоқ истиқболга мўлжалланган ҳаракат дастурини тақдим этиши белгиланди.
2017 йил 6 апрелда 111-моддага киритилган ўзгаришлар билан Судьялар олий кенгашининг ҳуқуқий мақоми конституцияда белгиланди. Кенгаш судьялар ҳамжамиятининг органи сифатида Ўзбекистонда суд ҳокимиятининг мустақиллиги конституциявий принципига риоя этилишини таъминлашга кўмаклашади.
Шунингдек, Олий хўжалик суди тугатилганлиги сабабли бош қомуснинг 107-моддасига ўзгартириш киритилиб, суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи сифатида Олий суд белгиланди.
2018 йил 15 октябрда 105-моддага ўзгартириш киритилиб, фуқаролар йиғини раисларининг икки ярим йил муддатга сайланиши ҳақидаги норма олиб ташланди. «Фуқаролар йиғини раиси сайлови тўғрисида»ги қонунга биноан фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) уч йил муддатга сайланаши белгилаб қўйилди.
2019 йил 4 сентябрда 117-моддага ўзгартиришлар киритилди. Унга кўра эндиликда Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган, шунингдек оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этганлиги учун суднинг ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайловда иштирок этмайди. Бошқа ҳар қандай ҳолларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки билвосита чеклашга йўл қўйилмайди. Аввалги таҳрирга кўра суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган ҳар қандай шахс сайловда иштирок эта олмас эди.
Ўзбекистон конституциясига энг охирги ўзгартиришлар юқорида айтиб ўтилганидек 2021 йил 8 февралдаги қонун билан киритилган бўлиб, сайловларнинг октябрь ойида ўтказилиши белгиланган.
Жамолиддин Худобердиев тайёрлади.
