Soʻnggi bir necha yildan beri oʻzbek alifbosi islohoti va lotin yozuviga toʻlaqonli oʻtishga doir munozaralar bir uygʻonib, bir tinchib qoladi. Oʻzbekiston prezidentining yordamchisi Saida Mirziyoyevaning 2023-yil dekabrida jadidchilikka bagʻishlangan anjumandagi chiqishi shunday muhokamalarning yana qayta boshlanishiga turtki berdi. "Gazeta.uz" muxbiri Jahongir Azimov mutaxassislar bilan suhbatlashib, Oʻzbekiston nima uchun 30 yildan beri toʻliq lotin yozuviga oʻta olmayotgani, shuningdek, bu jarayon aholining umumiy savodxonlik darajasiga qanday taʼsir qilayotgani haqidagi savollarga javob topishga harakat qildi.

Oʻtgan 85 yil mobaynida oʻzbek yozuvi besh marta oʻzgargan. Buning ortida har safar muayyan siyosiy sabablar boʻlgan.

1929-yilgacha oʻzbek tilidagi matnlar arab imlosida yozilgan. Ayni paytda, oʻzbek tilida fors va arab tilidagi soʻzlar ham mavjud edi. 1910-yillarning oxirida jadid Abdurauf Fitrat oʻzbek tilini turkcha (chigʻatoy turkchasi) uslub va grammatikaga keltirish orqali uni fors va arab tilidagi soʻzlardan tozalashni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻyadi.

1921-yilga kelib Fitrat eski oʻzbek tilining (bu atama barchaga tushunarli boʻlishi uchun qoʻllanilmoqda) taqdiri borasida oʻz tasavvurlarini shakllantirdi. U arab imlosiga asoslangan oʻzbek yozuvini isloh qilishni taklif qildi. Fitrat mazkur islohot aholi orasida savodxonlikni oshiradi va arab tilining oʻzbek tiliga taʼsirini susaytiradi deb hisoblagan, deb yozadi Blumingtondagi Indiana universitetining professori Uilyam Fiyerman oʻzbek tili islohotlari tarixiga bagʻishlangan kitobida.

Xuddi shu yili lotin alifbosiga oʻtish haqida birinchi boʻlib jadid Botu soʻz yuritgan, biroq uning taklifi xushlamay qabul qilingan. Tarixchi Adib Xolid oʻzining "Oʻzbekiston tavalludi" (Making Uzbekistan) kitobida taʼkidlaganidek, u vaqtda lotin alifbosi masalasi koʻrib chiqilmagan — kun tartibida arab imlosiga asoslangan oʻzbek yozuvini isloh qilish masalasi turgan edi.

1929-yilda oʻzbek tili katta oʻzgarish — lotin yozuviga oʻtishni boshdan kechirdi. Uilyam Fiyermanning yozishicha, lotin alifbosiga oʻtishning eng ashaddiy lobbichisi rus sharqshunosi Yevgeniy Polivanov edi. Amerikalik olimning qayd etishicha, Oʻzbekistonda lotin alifbosiga oʻtish sovet hukumatining barcha sovet respublikalarida lotin alifbosini joriy etishga urinishlarining bir qismi sifatida qaralishi lozim.

1924-yilga kelib Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish yuz berib, Oʻzbekiston aholisi "oʻzbeklar" atamasi ostida birlashtirildi. Ayni paytda tilga nisbatan "oʻzbek" atamasi rasman qabul qilindi. Lotinlashtirishda sovet hukumatining muayyan siyosiy maqsadlari bor edi: oʻzbek oʻzligini shakllantirish, mahalliy aholini arab dunyosi taʼsiridan chiqarish, dindan ajratish, deb yozadi Uilyam Fiyerman. Oʻzbek lotin alifbosini shakllantirishda koʻplab jadidlar, jumladan, Fitrat ham qatnashgan.

1940-yilda oʻzbek lotin alifbosi kirill alifbosiga almashtirildi. "Gazeta.uz" muxbiri suhbatlashgan tilshunoslar sovet hukumatining bundan koʻzlagan maqsadlarini qayd etib oʻtishdi: Oʻzbekistonda yozuvni birxillashtirish va sinfiy jamiyatga oʻtishni tezlashtirish.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng hukumat lotin alifbosiga qaytishga qaror qildi. Bu sovet oʻtmishidan voz kechishga ishora edi, deya taʼkidlaydi tarixchilar "Gazeta.uz" muxbiri bilan suhbatda. Lotin yozuviga oʻtish rasman 1993-yilda amalga oshirilgan. Qonunda bu oʻtish "oʻzbek yozuvining lotin alifbosiga oʻtilgan 1929−1940-yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib", "keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlari inobatga olib", shuningdek, "respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratish maqsadida" qabul qilingani taʼkidlangan.

Ikki yildan soʻng, Turkiya bilan oʻzaro munosabatlarning yomonlashuvi fonida, alifboning oʻsha vaqtda amalda boʻlgan tahririga bir qator oʻzgarishlar kiritilgan.

Lotin alifbosiga toʻliq oʻtishni 2000-yilgacha yakunlash rejalashtirilgan edi. Ammo amalda Oʻzbekistonda kirill alifbosi hamon lotin bilan birgalikda, teng-teng qoʻllanilmoqda. Rasmiy hujjatlarni tayyorlashda, OAV materiallarida, reklamada, noshirlik ishida har ikkala alifbodan foydalanilmoqda.

Tilshunoslar bu hodisani lotin yozuvining joriy koʻrinishi nomukammalligi bilan izohlaydi. Masalan, "Sh" va "Ch" harflari turkiy lotin alifbolarida mavjud boʻlmagan "Ш" va "Ч" harflarining ingliz tilidagi analogi hisoblanadi. Koʻpchilik "oʻ" va "gʻ" harflaridagi apostroflarni notoʻgʻri ishlatadi.

Oʻzbek lotin yozuvining muammoli jihatlari xususida Komil Jalilov "Gazeta.uz"da eʼlon qilingan maqolasida ham yozgan edi. Mutaxassis ushbu masalani siyosiylashtirmaslik kerakligini, har qanday oʻzgarishlar sogʻlom aqlga tayanishi va ilmiy asoslangan boʻlishi lozimligini taʼkidlagan edi.

2016-yilda oʻzbek lotin yozuvi toʻgʻrisidagi munozaralar qayta jonlandi, deydi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti nazariy va amaliy tilshunoslik kafedrasi mudiri, dotsent, filologiya fanlari nomzodi Iroda Azimova. Oʻzbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2020-yilda "Mamlakatimizda oʻzbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi farmonni imzoladi. 2021-yilda Vazirlar Mahkamasining "Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosiga bosqichma-bosqich toʻliq oʻtishni taʼminlash chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori qabul qilindi. Mazkur hujjatlar alifboni takomillashtirish uchun asos boʻldi. Islohotni amalga oshirish uchun ishchi guruh tuzildi. 2023-yilning sentyabrida ishchi guruh yangi alifbo loyihasini taqdim etdi. Loyihaga koʻra, alifboda toʻrtta harfni oʻzgartirish taklif qilindi:

Loyihani taqdim qilish chogʻida ishchi guruh aʼzosi, Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti katta ilmiy xodimi Yorqin Odilov toʻrtta harf boʻyicha taklif etilayotgan oʻzgartirishni quyidagicha izohladi:

"Oʻ oʻ" harfi oʻrniga "Õ õ". Tilshunosning fikricha, mazkur almashtirish harfni matn ichida idrok qilishni osonlashtirishga yordam beradi. Uning soʻzlariga koʻra, oʻzgartirish, shuningdek, imlo xatolariga yoʻl qoʻyish holatlarini qisqartiradi. Muammo shundaki, klaviaturada "Oʻ oʻ" harfini yozish uchun ikkita harakatni amalga oshirish — "O" harfi va "6" koʻrinishidagi apostrofni bosishga toʻgʻri keladi. Aksariyat hollarda odamlar yanglishib, "9" koʻrinishidagi apostrofdan foydalanadi. Saida Mirziyoyeva "Oʻzbekiston" soʻzi oʻzbek lotin yozuvida turlicha yozilishi mumkinligini misol tariqasida keltirib, bu masalaga toʻxtalib oʻtgan edi. Qolaversa, tilshunoslarning taʼkidlashicha, apostrof tufayli bir soʻz ikkiga boʻlingandek tasavvur uygʻotadi. Lotin alifbosining yangi versiyasida "Õ õ" ni klaviaturaning "[" tugmasiga joylashtirish rejalashtirilmoqda.

"Gʻ gʻ" harfi oʻrniga "Ğ ğ". Yorqin Odilov mazkur almashtirishni ham klaviaturada yozishni soddalashtirish bilan izohladi. Harfning 1993−1995-yillarda ham xuddi shu shaklda qoʻllangani yana bir dalil sifatida keltirildi. "Ğ ğ" ni "]" tugmasiga joylashtirish taklif qilindi.

"Ch" harfi oʻrniga "C" ("ч" oʻqiladi). 1929-yildan 1940-yilgacha alifboda "Ch" ni ifodalash uchun ushbu harfdan foydalanilgan. Yorqin Odilovning soʻzlariga qaraganda, bu shaklda harf omma tomonidan yaxshiroq qabul qilinadi, chunki "Ch"ning hozirgi versiyasida "S" harfi allaqachon mavjud.

"Sh" harfi oʻrniga "Ş ş". Lotin alifbosining avvalgi barcha versiyalarida (amaldagisidan tashqari) "Sh" tovushini ifodalash uchun shu belgidan foydalanilgan, deydi Yorqin Odilov. Uning qoʻshimcha qilishicha, "Ş ş" turkiy xalqlar yozuviga xos. Klaviaturada ushbu harf ingliz alifbosidagi "W" harfi tugmasiga joylashtirilishi mumkin.

Yorqin Odilov oʻz nutqida "Sh" va "Ch" harflari uzoq yillardan beri qoʻllanib kelinayotgani, uning fikricha, imloda turli xil istisnolar paydo boʻlishiga olib kelganini tan oldi.

Qayd etish joiz, koʻplab foydalanuvchilar mobil telefonlar orqali yozishmalarda uzoq vaqt davomida "Sh" harfini ifodalash uchun lotincha "W" dan, "Ch"ni ifodalash uchun "4"dan foydalanib kelgan.

Shunday qilib, lotin yozuvining yangi versiyasi 1993-yildagi alifboning, 1929-yilda jadidlar ishtirokida ishlab chiqilgan, dastlabki versiyasiga mos keladi.

Tabiiyki, navbatdagi alifbo oʻzgarishi maʼqullayotgalar ham, unga qarshi chiqayotganlar ham bor.

Birinchi guruh hozirgi lotin alifbosining nomukammalligini asos qilib keltirmoqda. Toʻrtta harf va apostrof keltirib chiqarayotgan noqulaylikdan tashqari, ular oʻzbek tilida "bir tovush — bir harf" tamoyili ishlamasligini taʼkidlaydi.

Komil Jalilov esa boshqacha fikrda. Uning fikricha, "bir tovush — bir harf" tamoyiliga arab yozuvida ham (masalan, soʻz ichidagi unlilar yozuvda tushirib qoldirilgan), kirill yozuvida ham ("O" harfi soʻzga qarab turlicha talaffuz qilinishi mumkin) amal qilinmagan: masalan, "tok" (elektr toki) va "tok" (doʻlma uchun foydalaniladigan uzum bargi).

Yangi lotin alifbosiga oʻtish tarafdorlarining koʻpchiligi, xuddi oʻz davridagi Abdurauf Fitrat singari, oʻzbek tili turkiy tillar guruhiga mansubligi sababli, oʻzbek tilini turkiylik tamoyillariga muvofiq takomillashtirish zarurligiga ishora qilmoqda.

Yangi lotin alifbosiga oʻtishga qarshi chiqayotgan guruh toʻrtta harfni oʻzgartirish taklifini alifbo masalasini siyosiylashtirishga urinish sifatida baholamoqda. Muammo shundaki, Oʻzbekistonda omma orasida kirill va lotin alifbolarining qoʻllanilish nisbati boʻyicha ilmiy tadqiqotlar mavjud emas. Lotin alifbosining yangi koʻrinishiga oʻtish aholi savodxonligiga qanday taʼsir qilishi yuzasidan ilmiy asoslangan prognozlar ham yoʻq.

Uning tushuntirishicha, tillarni oʻzlashtirayotgan odam soʻzlarni yaxlit tuzilma sifatida koʻrishga odatlanadi: "Miya harflarning umumiy soni, soʻzlarning maʼnolari va kontekstini tahlil qiladi. Bu maktab davrida boshlanuvchi uzoq jarayon. Til savodxonligi shunday shakllanadi. Aholi qaytadan oʻrganishi mumkin, lekin buning uchun vaqt talab etiladi".

Psixolingvist oʻzining ustozi, filologiya fanlari doktori Aziz Joʻrayevdan iqtibos keltirib, alifboni oʻzgartirish "matnning sinishi"ga olib kelishini taʼkidlaydi.

Lotin alifbosining amaldagi versiyasida ham, taklif qilinayotgan versiyasida ham [ц] tovushini oʻz ichiga olgan neologizmlar masalasi mavhumligicha qolmoqda. Bu tovush oʻzbek tiliga rus tili taʼsirida kirib kelgan. Masalan, "цех", "полиция", "цирк". Oʻzbek tilida "Ц" harfi mavjud emas, shuning uchun uning oʻrniga "S" yoki "TS" ishlatiladi. Ayrim hollarda bu paradokslarga olib keladi. Masalan, "цех" soʻzi lotin yozuvida "sex" deb yoziladi. Ingliz tilida bu soʻz jinsiy aloqani bildirganligi sababli, ayrim kishilar bu soʻzni atayin grammatik xato bilan — "seh" deb yozadi.

"Gazeta.uz" muxbiri [ц] tovushi masalasi boʻyicha izoh soʻrab, ishchi guruh vakiliga murojaat qildi, biroq javob olmadi.

Qayd etish joiz, oʻzbek lotin yozuvini joriy etish toʻgʻrisidagi 1993-yilgi qonunning birinchi tahririda "С c" harfi aynan "ц" ifodalar edi, "Ч" uchun esa "Ç ç" harfi ishlatilgan.

Tanqidchilar, shuningdek, budjet xarajatlariga ham ishora qilmoqda, sababi — yangi alifbo kiritilgandan soʻng yoʻl belgilari, reklama bannerlari, peshlavhalar, darsliklar, veb-saytlar va boshqalarni oʻzgartirish kerak boʻladi. Nizomiddin Mahmudov Kun.uz muxbirining shu mavzudagi savoliga javob berar ekan, katta xarajatlarni kutishga hojat yoʻqligi, chunki oʻtish bosqichma-bosqich boʻlishini qayd etgan.

Yangi alifboga oʻtish tarafdori boʻlgan bloger Xushnudbek Xudoyberdiyev oʻz postida darsliklar har ikki-uch yilda bir yangilanishini, pasport va ID-kartalardan ularning amal qilish muddati tugagunga qadar foydalanish mumkinligini taʼkidlaydi. Kupyuralar bosqichma-bosqich oʻzgartiriladi, eskilari esa isteʼmolda qoladi. Yoʻl belgilarini almashtirish ham, uning fikricha, ularning xizmat qilish muddati bilan belgilanishi mumkin.

Oʻzbekistonda alifbodagi qanday oʻzgarish sezilarli yoki kichik oʻzgarish, deb hisoblanishi mumkinligi toʻgʻrisida ilmiy tadqiqotlar mavjud emas, shuning uchun tilshunoslarning subyektiv qarashlariga tayanishga toʻgʻri keladi. Bloger Eldar Asanov Qurultoy podkastida alifboga oʻzgartirish kiritishda ilmiy yondashuv zarurligini taʼkidladi.

"Lotin alifbosining amaldagi versiyasiga oʻtishni yakunlashni muhim deb hisoblayman. Lotin alifbosining yangi koʻrinishiga oʻtishga keladigan boʻlsak, u holda tilning butun tabiatini ochib beruvchi tadqiqotlar asosida imkon qadar idealga yaqin versiya yaratish zarur. Ikki yoki uchta oʻzgarish uchun alifboni "bezovta qilish"ga zarurat bormikin, bilmadim", — deydi Asanov.

Iroda Azimova toʻrtta harfni oʻzgartirishga nisbatan alifboga kichik aralashuv sifatida qarash mumkin emas, deb hisoblaydi.

Hamidulla Boltaboyev oʻtish aholi uchun qiyinchilik tugʻdiradi, deb hisoblamaydi, sababi "u aholi shundogʻam talaffuz qilayotgan tovushlarni qogʻozga koʻchiradi".

Komil Jalilovning fikricha, tilning kodifikatsiyasidagi har qanday oʻzgarish katta oʻzgarish deb hisoblanishi lozim.

U oʻz pozitsiyasini yangilangan alifboga oʻtish aholining "funksional savodxonligi"ga taʼsir qilishi mumkinligi bilan izohlaydi. Yaʼni, u yoki bu sabablarga koʻra odamlar yangi alifboni qabul qilmay, til islohotini rad etadi — xuddi hozir kirill alifbosida yozishda davom etayotganidek.

"Bu odamlar butunlay savodsiz boʻlib qolishini anglatmaydi", — deya qoʻshimcha qiladi Jalilov.

Lotin yozuvining yangi koʻrinishiga oʻtishga qarshilar oʻtishning tubdan emasligini (oʻzbek tili tarixida boʻlgani kabi arabdan lotinga yoki lotindan kirillga emas) tan olishadi. Biroq, ular muammo yangi alifboda emas, balki xalq orasida singib ketgan odatlarda ekanligiga ishora qilmoqda.

"Odam yozayotgan paytda yozishni oʻrgangan alifbosidan foydalanadi", — deydi Iroda Azimova.

Yozuvchi Oybekning uy-muzeyida uning fotosuratlari, romanlari nashrlarining turli versiyalari, shaxsiy buyumlari va qoʻlyozmalari jamlangan. Xususan, qoʻlyozmalari orasida 1940 va 1944-yillarda nashr etilgan "Qutlugʻ qon" va "Navoiy" romanlari ham bor. Yaʼni, kirill alifbosiga oʻtilgan va lotin alifbosiga oʻtilganidan 11-yil keyingi davrga oid nashrlar. Oybek har ikkala roman qoʻlyozmasini arab yozuvida yozgan. Aytishlaricha, yozuvchi lotin va kirill alifbosini mukammal bilishiga qaramay, umrining oxirigacha arab imlosida yozishda davom etgan. Unga shunisi qulayroq boʻlgan. Matnlarni chop etish uchun uning rafiqasi Zarifa Saidnasirova tayyorlagan.

Bundan shunday xulosa qilish mumkin: Oʻzbekiston lotin alifbosiga oʻtish uchun 30-yil emas, balki undan ham koʻproq — taxminan 100 yildan beri muvaffaqiyatsiz urinib kelmoqda. Bir qismi kirill, bir qismi lotin alifbosida yozishga odatlangan aholiga tarixiy va siyosiy motivlar taʼsir koʻrsatgan. Komil Jalilov buni avlodlar uzilishi, deb hisoblaydi. U alifboning yangi versiyasi qabul qilinishi yana bir uzilishni yuzaga keltirishi hamda yangi alifbo (agar qabul qilinsa) faqatgina keyingi avlod uchun til asosi va meʼyoriga aylanishidan xavotirda.

Alifbo oʻzgarishini yoqlayotganlar ham, bunga qarshi chiqayotganlar ham islohot muqarrar ekanini tushunib turibdi — joriy alifbo ertami-kechmi baribir takomillashtirilishga muhtoj. Ayni vatqda, ular ideal alifboni yaratish imkonsiz ekanini ham tan oladi.

Kelgusida alifboni yana qayta isloh qilishga zarurat tugʻilmasligi uchun qaror har tomonlama oʻylab qabul qilinishi lozim, deb hisoblaydi "Gazeta.uz" suhbatdoshlari. Bundan tashqari, barcha qarorlar tor doirada emas, nisbatan kengroq muhitda muhokama qilinishi kerak.

Alifboga "C" ("ch") va "Ş" ("sh") harflarini kiritish taklifi koʻpchilik tomonidan maʼqullanayotgan boʻlsa-da, "Ğ ğ" va "Õ õ" harflari uchun har xil diakritik belgilarining ishlatilishi savol keltirib chiqaryapti.

Masalan, bloger Mirzo Zominiy matn terishda qulaylik yaratish va koʻrganda ham oson idrok qilish uchun bir xil apostrofga ega "Ō ō" va "Ḡ ḡ" ni kiritishni taklif qildi.

Asaxiy onlayn-marketpleysi va Asaxiy Books loyihasi asoschisi Firuz Allayev "Gazeta.uz" muxbiriga bergan izohida 25 yoshdan oshganlar kitoblarni kirill alifbosida oʻqishini taʼkidladi. Biroq, u bu tendensiyaning oʻzgarayotganini ham qayd etib oʻtdi.

"24−25 yoshgacha boʻlgan yangi avlod lotin tilidagi adabiyotlarni afzal koʻryapti. 2025-yildan biz ham kitoblarni chop etishda lotin alifbosiga toʻliq oʻtishni rejalashtiryapmiz", — dedi u.