1966 йил 26 апрель куни Тошкентда зилзила юз берди. Кучи 8 баллгача етган ерости силкинишлари 300 мингдан ортиқ одамни бошпанасиз қолдириб, бир неча ўнлаб жамоат биноларини вайрон қилди. Улар орасида 1870 йилда ташкил этилган Тошкент халқ кутубхонаси ҳам бор эди. Унинг китоб фонди қўлёзмалар, босма нашрлар ва бадиий асарларнинг Ўзбекистондаги энг катта жамланмасини ўз ичига оларди.
Кутубхона раҳбарияти ўз ходимларига ярим-вайрона бинога киришни тақиқлаганига қарамай, бу тақиқ Екатерина Китковични тўхтата олмаган. Нодир ва қадимий нашрлар шуъбасининг бош кутубхоначиси тилхат ёзиб, китобларни вайроналар остидан олиб чиқишдек қатъий ният билан ишга киришган. Бу аёлнинг «Тошкентдаги офат ва жасорат» китобида келтирилган ҳикоясини ўлкашунос Рустам Ҳусанов Facebook’даги саҳифасида эълон қилди. Айнан Рустам Ҳусановнинг ёрдами билан «Газета.uz» мухбири Фарзона Ҳамидова Екатерина Китковичнинг қизи — Наталья Манина билан боғланиб, онаси ҳамда унинг кутубхона ва китобларга бўлган муҳаббати ҳақидаги хотираларини ёзиб олди.
1966 йилнинг 26 апрели тонгини Екатерина Киткович ва Николай Манинлар оиласи ўз уйининг ҳовлисида кутиб олган — кучли давомий силкиниш ва баланд шовқин уларни зудлик билан ўринларидан туриб, ялангоёқ кўчага отилиб чиқишга мажбур қилганди. Осмон қизғиш рангга кирган, чанг тўзон кўтарилиб, атрофда пахса уйларнинг вайроналари кўринарди.
«Коля, уруш бошланди!», — деб бақириб юборган Екатерина Николаевна эрига қараб.
Тошкент халқ кутубхонаси. Фото: «Письма о Ташкенте»
Эр-хотин бир-бирлари билан Иккинчи Жаҳон урушида эвакуация қилинганидан сўнг, Тошкентда танишган эди. Уларнинг ҳаёт йўллари Тошкент халқ кутубхонасида — 1946 йили 17 ёшли Екатерина эълон бўйича ишга кирганидан сўнг кесишган.
«Отам узоқ вақт онам билан бирга ишлаган. Улар турли бўлимларда ишлашган, аммо йиғилишлар ва катта кутубхоначилар томонидан ўтказиб туриладиган маслаҳат мажлисларида кўришиб туришган. Ота-онам уйда китобларнинг келиши, янги ўқув залларини очиш ва бўлимларни қуриш ҳақида кўп гаплашишарди», — дея эслайди Наталья Манина.
Екатерина Киткович (қўлида китоб билан). Наталья Манинанинг шахсий архивидан.
Екатерина Китковичнинг меҳнат фаолияти китоб ташишдан бошланган. Энгельс номли Тошкент чет тиллар педагогика институтини (ҳозирги Ўзбекистон Давлат жаҳон тиллари университети)ни тамомлагач, уни чет эл адабиёти шуъбасига катта кутубхоначи этиб тайинлашган. Йиллар давомида унинг лавозимлари ўзгариб борган, аммо ишга нисбатан фидойилик ва муҳаббат ўзгармади.
Мутолаа зали. Наталья Манинанинг шахсий архивидан.
1950 йиллар охири — 1960 йиллар бошида Тошкент халқ кутубхонаси минглаб одамларни ўзига чорловчи бир марказ эди. Бу ерда шуғуллангани оддий ўқувчи ва талабалар ҳам, таниқли профессорлар, олимлар, тарихчилар, санъатшунослар, филологлар, таржимонлар, ёзувчилар, мусиқачилар ҳам қатнарди. Раҳбарият турли мамлакатлардан келган делегацияларни қабул қилар, хорижий кутубхоналар билан ҳамкорлик қилар, китоб фонди катталаштириб, ноширлик ишини кучайтирар, илм-фанни ривожлантириб, аҳолининг маданий даражасини оширишга ҳар томонлама ҳаракат қиларди.
«Кутубхона эшиклари ҳар куни эрта тонгдан қоронғи тунгача очиқ бўларди. Эшикдан киришда ўнг қўлда каталог зали, чапда эса кийим алмаштириш жойи бўларди. Келганлар ўз нарсаларини қолдириб, китобхонлик билетини олиб, керакли китобга буюртма берарди. Кейин иккинчи қаватдаги 350 ўринли мутолаа залига чиқиб кетарди. Ҳар ҳафта маърузалар, семинарлар, атоқли кишилар билан учрашувлар ўтказиларди», — дейди Наталья Николаевна.
Хорижий делегациянинг кутубхонага ташрифи. Марказда — кутубхона директори Жамила Тожиева. Наталья Манинанинг шахсий архивидан.
Кутубхонада бир неча шуъбалар, хусусан, сақлаш, жамлаш, айирбошлаш, библиография, хизмат кўрсатиш ва бошқа шу каби бўлимлар бўлган. 1961 йили Екатерина Киткович нодир ва қадимий нашрлар шуъбасининг бош кутубхоначиси этиб тайинланган. 1948 йили таниқли совет библиографи ва Тошкент кутубхонасининг илмий бўлими мудири Евгений Бетгер томонидан асос солинган ушбу шуъбада 2 мингдан ортиқ асар сақланарди. Улар орасида қўлёзмалар, газета сонлари, диний ва бадиий адабиётлар бор эди. Китковичнинг шуъбасида тарихчи ва археолог Михаил Массон, шарқшунос ва филолог Михаил Салье, педагог, диктор ва журналист Ҳамид Ғулом ва ҳали жуда ёш ёзувчи Чингиз Айтматов тез-тез меҳмон бўлиб турарди.
Тошкент халқ кутубхонаси жамоаси. Наталья Манинанинг шахсий архивидан.
Ходимларнинг аксарияти, хусусан, Киткович ва Манинлар оиласи ҳам шундоққина кутубхона ҳовлиси олдидаги баракларда яшаган. Айнан шунинг учун ҳам улар салкам 100 йиллик пахса бино қийшайиб, ҳар ерига ёриқлар тушиб кетганига, деразалари учиб кетиб, биринчи қаватидаги деворлари қулаганига жонли гувоҳи бўлган.
Кутубхонанинг авариявий аҳволи сабаб раҳбарият ходимларнинг бино ичига киришини тақиқлаш ҳақида буйруқ чиқарган. Екатерина Николаевна эса ўз билганидан қолмаган. У матни «Тошкентдаги офат ва жасорат» китобида келтирилган қуйидагича тилхат ёзиб қолдирган:
«Тилхат. Мен, Е.Н. Киткович, авария ҳолатидаги иншоотга киришни тақиқлаш бўйича дирекция буйруғига қарамай, нодир ва қадимий китоблар шуъбасида фондни эвакуация қилишга тайёрлаш бўйича иш олиб бораман».
Зилзиладан сўнг вайрон бўлган кутубхона. Наталья Манинанинг шахсий архивидан.
Бошқалар ҳам Китковичдан ўрнак олган. Миллий библиография шуъбаси катта кутубхоначиси Ирина Мўминова дугонаси Екатерина Николаевнага китобларни вайроналар остидан олиб чиқиш, чангини қоқиб, қутиларга жойлашга ёрдам берган. Мария Дайн ва Тамара Климова мусиқа бўлимида сақланган нота ва пластинкаларни қутқарган. Антонина Махова эса карточкалар ва кутубхонанинг барча аъзолари ҳақидаги маълумотлар ёзилган ҳужжатларни излаш билан банд бўлган.
Николай Манин зилзиладан сўнг. Наталья Манинанинг шахсий архивидан.
Исмлари саналган кишиларнинг охиргилари зилзиладан кўп ўтмай кутубхоначиларга ёрдам келган эди. Ходимлар вайронгарчилик оқибатларини бир ёқлик қилгунича, шаҳар аҳли чиқиндиларни чиқариб ташлаб, ҳудудни тозалашга ёрдам берарди. Ҳодиса жойига «Известия» газетаси мухбири Георгий Димов ҳам келган ва жараён ҳақида материал ёзган, у материал «Тошкентдаги офат ва жасорат» китобига ҳам киритилган.
«Бунинг нимаси жасорат… Мен ҳеч қандай қаҳрамонлик қилганим йўқ. Бор-йўғи ўз китобларимни йўқолиб кетишдан асраб қолдим, холос. Ишим шу. Ўрнимда исталган бошқа одам ҳам шундай қилган бўларди», — деганди ўшанда Екатерина Николаевна.
Нодир нашрлар бўлими зилзиладан сўнг. Наталья Манинанинг шахсий архивидан.
Ходимларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари билан кутубхона фондининг катта қисмини сақлаб қолишга муваффақ бўлинган. Китоблар реставрация ва муқовалатиш бўлими мудири Фёдор Капустинга «соғломлаштириш» учун топширилган.
Буйруқни бажармагани учун Киткович раҳбариятдан ҳайфсан олган. Жараён ишдан ҳайдалишгача етиб бормаган — директор Жамила Тожиева ходимининг тарафини олиб, уни ҳимоя қилган.
Екатерина Николаевна ҳаётининг 38 йилини Тошкент халқ кутубхонасига бағишлади. Унинг қизи Наталья Манина ҳам ота-онасининг изидан бориб, эски ТошМИнинг кутубхонасида 33 йил ишлади.
