«Газета.uz» турли соҳа вакиллари билан одамлар орасида иқтисодиёт ҳақида тарқалган мифлар ва янглиш тасаввурларни муҳокама қилишга қаратилган «Мифономика» лойиҳасини давом эттиради. Лойиҳанинг саккизинчи сонида кинорежиссёр Сарвар Каримов билан «Кино давлат пулисиз яшолмайди» деган миф ҳақида гаплашдик.
Қуйида суҳбатни матн кўринишида бироз қисқартирилган ҳолда ўқишингиз мумкин.
Кино билан боғлиқ қандай мифларни кўпроқ эшитасиз?
Кино тўлиқ мифлардан иборат десам ҳам бўлади. Аввалдан одамларда «кино мўъжизаси» деган тушунча бўлган. Масалан, олдин Марчелло Мастроянни деган италиялик актёр бўлган, унга одамлар худди авлиёга қарагандек қарашган. Бундай одамлар кундалик ҳаётда қандай яшаши ҳақида ҳеч кимда тушунча бўлмаган.
Ҳозирги кунда ижтимоий тармоқлар кўпайиб кетгани ҳисобига сирлилик йўқолган бўлиши мумкин. Чунки барча энг ёрқин юлдузлар ҳам ҳаммага ўхшаш ҳаёт кечиришини кўриб турибмиз. Шунга қарамай, айрим одамларда кинонинг мўъжизавий хусусияти бор деган қарашлар сақланиб қолган.
Менга энг ёқмайдиган миф — кино қандайдир осон нарса, хурсандчилик бўлса керак, деган қараш. Лекин бундай эмас. Кино ҳам бошқа ишлар каби иш. Кинода ҳам худди заводда ишлангани каби ишланиши керак бўлган жараёнлар бор. Масалан, қайсидир саҳнани суратга оладиган бўлсангиз, у ерга дастлаб рассомлар гуруҳи кириб, атмосферани чиқариб бериши керак бўлади. Кейин эса операторлар кириб, чироқларни жойлаштириши керак. Аввалги саҳнада ишлатилган оддий бир реквизит йўқолиб қоладиган бўлса, бутун тасвирга олиш жараёни тўхтаб қолиши мумкин.
Кино ҳам иш, жуда ҳам мураккаб иш. Кўп одам бир вақтнинг ўзида қилиши керак бўлган, кўплаб воқеа ва ҳодисаларга боғлиқ бўлган жараён. Бирдан ёмғир ёғиши ёки қуёш чиқиб кетиши бутун суратга олиш жараёнини тўхтатиб қўйиши мумкин.
Кино Ўзбекистонда қандай молиялаштирилади?
Кинони турли йўллар билан молиялаштириш мумкин. Кимдир ўзининг ёнидан пул ишлатиб кино олмоқчи бўлса ҳам, ҳеч ким қаршилик қилмайди. Бу ҳам пул топиш мумкин бўлган соҳалардан бири. Иккинчи йўл — ҳомийлар ёрдамида молиялаштириш. Учинчи йўл эса кам сонли давлатларда бўлгани каби давлат томонидан киноларга пул ажратиш ҳисобланади. Бу амалиёт кўп давлатларда мавжуд эмас. Хусусан, Голливуд кинолари учун солиқ тўловчиларнинг пули ҳеч қачон ажратилмайди.
Давлат томонидан кинога пул ажратиш кўпроқ Собиқ иттифоқ таркибида бўлган давлатларда сақланиб қолган анъана ҳисобланади. Кинони бундай молиялаштириш, хусусан, Россияда ва, адашмасам, Қозоғистонда ҳам мавжуд.
Бунинг қанчалик яхши ёки қанчалик ёмон эканини билмайман. Бир томондан, давлат кинога пул ажратиш кераклиги айтилади. Менинг фикрим бўйича эса давлатнинг кинога пул ажратиши соҳага фойдадан кўра кўпроқ зарар келтирган.
Давлат пулисиз кино олаётганларнинг улуши қанчани ташкил этади? Кино бозоридаги асосий улуш давлат буюртмаси асосида олинаётган кинолардами ёки хусусий сектордами?
Бизнинг кино ҳақида гапирадиган бўлсак, уни айрим даврларга ажратиб олсак, тўғрироқ бўлади. Совет пайтида бизда кинолар фақат давлат пул ажратилиши ҳисобига олинган. Совет Иттифоқи парчалангандан кейин ундан ажралиб чиққан давлатлар оёққа туриб олиши керак бўлган. Бундай пайтда эса санъат, кино ҳақида ҳеч ким ўйламайди. Шу сабабли кинога маълум муддат давомида пул ажратилмаган ва умуман кино суратга олинмаган.
Бироз вақт ўтгач, 1994, 1995 йилларга келиб кинога ҳам пул ажратиш бошланган. Хусусан, 1996 йилда Амир Темур таваллудининг 660 йиллигига бағишлаб катта фильм ишланиши режалаштирилган. Бу картина учун катта пул ажратилгани айтилади. Устозларимизнинг айтишича, бу кино учун 7 млн доллар ажратилган экан. Бу картинадан кейин кинога пул ажратиш яна тўхтаб қолган. Чунки «шунча пул бергандик, бунақа кино ишладиларинг» дейишган.
Бу тахминан 2000-йилларгача давом этган. Ўша вақтда Мурод Муҳаммад Дўст «Ўзбеккино»га раис этиб тайинланган. Бу инсон биринчи президент Ислом Каримов билан яхши муносабатда бўлган ва президент олдига кириб, ҳеч бўлмаганда йилига 6−7 та кичикроқ кинога пул ажратишни сўраган.
Шундан кейин ўзбек киносида озгина ривожланиш бошланган. Мурод Муҳаммад Дўст пайтида яхши кинолар олинган. Хусусан, Юсуф Розиқовнинг энг яхши кинолари — «Дилхирож», «Эркак», «Аёллар салтанати», «Ўртоқ Бойкенжаев», «Воиз» ўша вақтда тасвирга олинган. Буларнинг барчаси ўзбек киноси учун жуда муҳим аҳамиятга эга, аксарияти киноасар сифатида етук маҳорат билан ишланган.
Ўша вақтда Зулфиқор Мусоқовнинг «Осмондаги болалар» фильми ҳам олинган ва одамлар кинотеатрга тушишни бошлаган. Аниқ биламан, бу фильм бир йилдан ортиқ кинотеатрда турган. У вақтда DVD дисклар орқали тарқалиб кетиш деган нарса йўқ эди. «Осмондаги болалар» ҳам лекин давлат буюртмаси асосида олинган фильм.
Кейинчалик хусусий кинолар ҳам аста-секин ривожланишни бошлаган. Масалан, Рустам Саъдиев хусусий кинолар олишни бошлаган. Биринчи суратга олган кинолари «Муҳаббат синовлари» бўлган. Кейин Жаҳонгир Қосимов бош ролни Отабек Мадраҳимов ижро этган «Тақдирлар» фильмини олган.
Одамларда кинотеатрга тушишга эҳтиёж бўлган. Шунчалик кўп одам кинотеатрга борганидан Панораманинг (Алишер Навоий номидаги кино саройи — таҳр.) «эшиклари синиб кетган».
Ўша вақтда томошабинларда эҳтиёж бўлгани сабаб хусусий киноларимиз жуда яхши ривожланган. «Севинч», «Телба», «Супер келинчак», «Келгинди келин», «Келгинди куёв» каби бир қанча яхши фильмлар чиққан. Бу киноларни нафақат Ўзбекистон, балки бутун Марказий Осиё, Кавказ томонларда ҳам катта қизиқиш билан кўришган.
Масалан, Қозоғистонда бирон-бир хонадон бўлмаган эканки, у хонадонда Баҳром Ёқубовнинг «Фотима ва Зуҳра» фильми бўлмаса. Улуғбек Қодиров юлдузлик бўйича Қозоғистонда ҳам, Қирғизистонда ҳам Голливуд юлдузларидан кам бўлмаган. Брэд Питт, Жонни Деппни қандай танишса, Улуғбек Қодиров, Фаррух Соипов, Адиз Ражабов, Дилноза Кубаеваларни худди шунақа танишган.
Афсуски, кейин киномизга бўлар-бўлмас аралашувлар бўлди. Нима учун бачкана кинолар ишланяпти, қабилидаги гаплар билан ишлаб турган соҳани нима учундир тўхтатмоқчи бўлишди. Бу жуда нотўғри иш эди. Тўғри, ўша вақтдаги кинолар орасида бачкана, савияси паст фильмлар ҳам бўлгандир. Лекин буни деб бутун соҳани тўхтатиб қўйиш керак эмасди.
Энг муҳим нарса — одамлар кинотеатрга тушарди. У вақтда Россияда ҳам мамлакатнинг ўзида суратга олинган киноларни кўриш учун одамлар кинотеатрга бормасди. Биз эса ўзимизнинг киноларга тушардик.
У вақтда сиз кинонгизни кинотеатрга қўйишингиз учун «Ўзбеккино» бадиий кенгашидан «прокат гувоҳномаси»ни олишингиз керак бўларди. Яъни қонун сизга кино олишни тақиқлай олмайди, чунки бу ижод эркинлиги ҳисобланади. Лекин кинони кинотеатрга қўйишингиз учун рухсат олишингиз керак эди. Кейинчалик мана шу рухсат берилмай қўйди.
Ўша пайт ҳамма кино тўхтади, кинотеатрлар фаолияти ҳам тўхтади ва одамлар ўз-ўзидан кинотеатрга бормай қўйди. Бу ўзбек киносига берилган биринчи катта зарба бўлди. Чунки одамларда кинога бориш маданияти, анъана тўхтаб қолди.
Ҳозирги кунда ҳам одамларимиз ўзимизнинг киноларни кўриш учун кинотеатрга бормаяпти. Ўша бошқа давлатларда кузатилган муаммо бизга кўчди. Одамлар чет эл киноларига тушяпти, лекин ўзбек киноларига тушмаяпти.
Давлат пулисиз кино олаётганлар ҳозир ҳам борми?
Афсуски, ҳозирги кунда кинолар кинотеатрда қўйилмаяпти. Яқин орада қайси ўзбек фильмининг премьераси бўлганини эслай оласизми? Сўнгги бор сал машҳур бўлган премьера «Барон 2» фильмининг премьераси бўлди.
Ҳозир хусусий студияларга кинодан кўра сериал олиш фойдалироқ бўлиб қолди. Улар сериал олиб, телевидение орқали қўйишмоқда. Чунки кино жуда ҳам кўп пул талаб қиладиган соҳа. Кино олганингиздан кейин у ҳеч бўлмаса ўз харажатларини қоплаши ҳақида ўйлайсиз. Кино намойиши бошланганидан кейин сотилган билетлардан тушган пулнинг ярми кинотеатрнинг ўзида қолади. Яъни 100 минг долларга олган кинонгиз ўз харажатларини қоплаши учун 200 минг долларлик билет сотилиши керак. Сериал учун телевидение пул тўлаши аниқ ва хавфсиз бўлгани учун студиялар кўпроқ шу иш билан шуғулланмоқда.
Қайси давлатнинг кинога ёндашуви сизга кўпроқ ёқади?
Бу саволга жавоб бериш учун катта таҳлилчи бўлиш шарт эмас. Шунчаки қайси мамлакат киноси дунёни эгаллади, деган саволни бериш керак. Бу давлат — АҚШ. Демак, АҚШ тўғри йўлда кетмоқда. АҚШда, Голливудда, жуда ҳам яхши фильмлар олинади. Тўғри, уларнинг орасида ҳамма давлатда бўлгани каби ёмон фильмлар ҳам бор. Лекин Голливудда умуминсоний ғояларни илгари сурадиган, ҳар бир одам кўрса ўзи учун улкан маънавий озуқа оладиган санъат асарлари яратилади.
Масалан, бу йил 70-йиллар эстетикасини тасвирлаб, The Holdovers деган ажойиб фильм олинди. Ёки Oppenheimer ҳақида гапирсак, ажойиб картина. Мен ҳеч қачон физик олимлар ҳақидаги фильмни 3 соат ўтириб, триллер кўраётгандек кўраман деб ўйламагандим. «Голливуд унақа, бунақа», дейдиганларнинг ҳеч қайси бири бутун ижоди, умрини тикиб юборса ҳам, Oppenheimer`нинг 5 дақиқасини ололмайди.
Иккинчи ҳавас қилса бўладиган кинематограф — Жанубий Корея кинематографи Пон Жун Хога катта раҳмат айтиш керак. «Паразитлар» фильми Канн фестивалида ҳам, Оскар маросимида ҳам бош мукофотни олганидан сўнг бу мамлакат киносига бўлган қизиқиш бир неча баравар ошиб кетди.
Бу икки давлат қандай йўналишда кетмоқда? Улар кинога эркинлик берган, ортиқча сиқувга олмаган. Биз кинога эътибор беряпмиз деб, уни қайтанга сиқувга олиб қўйяпмиз. Кино ҳақида алоҳида қонунлар, алоҳида қарорлар бўлиши керакмикан? Умумий қонун-қоида бор.
Сиз аудиовизуал асар яратаётганингизда, у Instagram учун бўладими, TikTok ёки YouTube учун бўладими — умуминсоний тушунчаларга қарши бормасангиз етарли. Адоватни тарғиб қилиш, кимнидир камситиш, туҳмат қилиш мумкин эмас. Шунинг ўзи етарли эмасми? TikTok ёки Instagram учун алоҳида қонун чиқармаймиз-ку. Умумий қонун бор, шунинг асосида яшаш ва ишлаш керак.
Масалан, Голливудда кино учун алоҳида қонун бор деб ўйламайман. Умумий конституция, қонунлар бор, улар бузилса, умумий тартибда жавоб берилади. Бундан ташқари, Голливуд киносида бадиий кенгаш деган нарса йўқ.
Кино соҳасидаги мутахассисларда, қарор қабул қилувчилар ёки уларга яқин одамларда қачондир давлат кинога пул ажратишни тўхтатиши керак, деган фикр бўлганми?
Мен бошқа ҳамкасбларим учун жавоб беролмайман. Шахсий фикримдан келиб чиқиб айтадиган бўлсам, Ўзбекистон бугунги кунда кинога пул беришни тўхтатиши ёки қаттиқ чеклаши керак деб ҳисоблайман. Умуман олганда, бизга Маданият вазирлиги керакми? Вазирлик тузилмасида бўлган «Ўзбекнаво», «Ўзбеккино» ташкилотлари бизга керакми, деган саволни давлатимиз ўз олдига қўйиши керак.
Чунки жуда ҳам катта пул ажратилади. Бу пулларни виждонан, ҳалол, ўғирламасдан бошқа соҳаларга ажратганимизда, анча яхши бўларди, таълим, тиббиёт, йўлларни текислаш, энергетика соҳасига масалан.
Сиз давлат телеканалларини кўрасизми? Мен кўрмайман, уйимда ҳам ҳеч ким кўрмайди. Чунки ўта зерикарли, фақат бир хил қолипдан иборат, жаннатмакон ўлкани кўрсатади. Лекин МТРКга бир йилда 500 млрд сўмдан ортиқ пул ажратилади.
Бозор нуқтаи назаридан қарасак, ҳеч қайси тадбиркор ўзининг чўнтагидан бу ташкилотга шунча пул бермасди. Чунки берган пулингиз шунчаки йўқолиб кетади: на пул, на фойда кўринишида қайтади.
Биз ахборот майдонимизни тўлиқ бериб қўйиб бўлганмиз. Шуни тушундимки, ахборот майдонимизни кўп жиҳатдан Россия телеканалларига бериб қўйган эканмиз. Одамлар Россия телеканалларини кўрар экан, чунки улар билан гаплашсангиз, Россия пропагандасининг гапларини гапиришяпти. Шунча пулни кўкка совуриб нима қиламиз?
Маданият вазирлигига ҳар йили трлн сўмдан ортиқ пул ажратилади. Кўп давлатларда Маданият вазирлиги йўқ. Чунки маданият давлат томонидан бошқарилиши керак бўлган соҳа эмас аслида. Давлат томонидан Ички ишлар вазирлиги, Ташқи ишлар вазирлиги, ҳарбий соҳа, тиббиёт, ўрта таълим бошқарилиши керакдир, лекин маданият соҳаси эмас. Маданият соҳасида йўқолиб бораётган санъат турларини сақлаб қолиш учун агентлик бўлишининг ўзи етарли.
Маданият вазирлигимиз бор, Ёзувчилар уюшмамиз бор, «Ўзбеккино»миз бор, лекин, охир-оқибат, нимага эришдик? Олдин совет мустабид тузуми дердик. Лекин мустабид тузум тугаганига ҳам 30 йилдан ошди. Шу йиллар ичида қандай натижага эришдик? Биронта ёзувчимиз дунё миқёсида машҳур бўлдими? Қайси ёзувчимизнинг китобини дунёда кутишмоқда? Қайси ўзбек киносини жаҳонда кутишмоқда? Ўзбекистонда ҳам ҳеч ким кутмаяпти-ку.
Шунинг учун ҳам бу масалани кўриб чиқиш керак. Тўғри, бу жуда ҳам оғир, жуда ҳам қийин бўлиши мумкин. Лекин бу ишни барибир қилиш керак. Давлат ўзида «30 йил шу нарсани қилиб кўрдик, демак, бунга бошқача ёндашиш керак», дейишга куч топиши керак.
Нима учун айнан кино, футбол ва шунга ўхшаш соҳаларга пул тикилиши кўп танқид қилинади деб ўйлайсиз? Таълимга, тиббиётга пул ажратилганда, пулнинг қандай ишлатилиши ҳақида саволлар бўлади, лекин нима учун бу соҳага ажратилгани ҳақида саволлар бўлмайди?
Чунки бу соҳалар давлат назорати керак бўлган соҳалар ҳисобланади. Давлат энергетика, тиббиёт ва бошқа соҳаларга жавоб бериши керак. Бу соҳаларга пул ажратилганда, сиз тушунмасангиз ҳам, шунақа бўлиши кераклигини, бу тўғри эканини сезиб турасиз.
Футбол ҳам, кино ҳам инсон яшаши, ҳаёти давом этиши учун муҳим бўлмаган нарсалар саналади. Шунинг учун бу соҳаларга давлат катта пул ажратиши эмас, бу соҳалар ўзини ўзи эплаши керак.
Ўзи шундоқ ҳам етарлича муаммоларимиз бор. Агар Норвегия, Швейцария, Дания каби пулимиз кўп, ҳамма соҳаларимиз зўр бўлганда эди, майли, кинога ҳам пул ажратайлик десак, ярашиши мумкин. Лекин сал ёмғир ёғса, «свет» бўлмаса, сал исиб кетса, «свет» бўлмаса, таълимимиз, тиббиётимиз бунақа аҳволда бўлса, бунақа вақтда триллионлаб пул маданият соҳасига ажратилишини мен ҳам нотўғри деб ҳисоблайман.
Давлат кинога пул беришни тўхтатса, нима бўлади?
Ишонманки, озгина муддат ўтгач, киномиз ривожланиб кетади. Чунки ҳар бир студия бундан буён кинога давлат аралашмаслигини тушунади ва кинога пул тикиб, яхши пул топиш мумкинлигига ишона бошлайди. Лекин бунинг учун давлат кинога аралашишни ҳам тўлиқ тўхтатиши керак. Бизда олдин жуда ҳам яхши студияларимиз бор эди, улар кинога яхши пул ажратарди.
Фараз қилинг, сиз кинонгизга 100 минг доллар ёнингиздан пул тикдингиз. Энди кинони чиқараман деган вақтингизда қайсидир актёрингизни «запрет»га тиқиб қўйишди. Нима учун бундай бўлганини ҳам билмайсиз. Шунчаки, киноингиз энди чиқмайди. Албатта, бундай бўлгандан кейин сиз бошқа кинога пул тикмайсиз.
Агар шунақа амалиётлар йиғиштирилиб, давлат «кинога алоҳида ёндашувимиз йўқ, умумий Ўзбекистон қонунчилиги бор, шуни бузсангиз, жавобгар бўласиз, қолганига биз аралашмаймиз», дейдиган бўлса, кино ривожланиб кетишига ишонаман.
Ўзбекистонда кинофестиваллар ҳам ўтказиб турилади. Буларнинг кинога қандай фойдаси бор?
Фестиваль — байрам дегани. Кинофестиваль кинонинг байрами ҳисобланади. Бундай тадбирлар бўлиши керак. Лекин ҳозирги кунда Ўзбекистонда бўлаётган кинофестивалларни мутлақо кераксиз деб ҳисоблайман. Чунки бизда фестивалда кўрсатадиган киномизнинг ўзи йўқ. Меҳмонларни пул бериб чақирамиз. Шармандалик эмасми? Бундай сохта обрўнинг кимга кераги бор? Фестивалга меҳмонлар пулга келиши — шармандали ҳолат.
Фестивални шундай қилиш керакки, Люк Бессоннинг ўзи уни чақиришларини илтимос қилиши керак. Эмир Кустурица пулга келиши эмас, кейинги киномни Тошкентдаги фестивалда қўяман, дейиши керак. Канн фестивали ҳеч кимни пулга чақирмайди. Кимдир бунақа фестиваль бўлиши керак деб ҳисоблар. Лекин, менимча, бундай бўлиши керак эмас. Бу — менинг шахсий фикрим.
