«Жадид куллиёти»дан: Мустафо Чўқаев хати

«Zabarjad media» нашриёти 2023 йил октябрида 1910−1920-йилларда — жадидлар даврида эски ўзбек алифбосида чоп этилган ва бир асрдан бери табдилини кутиб ётган саккиз тўпламни «Жадид куллиёти» туркумида лотин ёзувида чоп этди. Филология фанлари доктори Шаҳноза Назарова ғояси ва нашриёт директори Маъмура Қутлиева ташаббуси билан тайёрланган куллиётдан «Сабзазор», «Булоқлар», «Уйғониш», «Адабиёт парчалари», «Ичкари», «Ўзбек ёш шоирлари», «Улуғ Туркистон», «Гўзал ёзғичлар» тўпламлари жой олган. «Газета.uz» таҳририяти «Zabarjad media» нашриёти рухсати билан ҳафта давомида куллиётга киритилган тўпламлардан парчалар бериб боради.

Эълон қилинадиган илк материал куллиётнинг еттинчи тўплами ҳисобланган «Улуғ Туркистон»дан олинди. «Улуғ Туркистон» 1917 йил 25 апрелдан 1918 йил ноябрга қадар ўзбек ва татар зиёлилари томонидан чиқарилган шу номли газетада эълон қилинган материаллар ва уларнинг изоҳли библиографиясидан иборат бир тўпламдир.

«Муҳим жиҳат шундаки, газетада жадид адабиётининг етук намояндалари — Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, Ҳамза асарлари, мақолалари чоп этилган. Улардан бўлса биз ҳанузгача етарлича хабардор эмасмиз, бу материалларни уларнинг танланган асарларига киритган, тадқиқ этган ҳам эмасмиз. „Улуғ Туркистон“ газетаси шилдироқ қоғозда босилганини ва дақиқа сайин путурдан кетаётганлигини ҳисобга олсак, уларни ўрганиш, сақлаб қолишга кечиктириб бўлмас зарурат туғилади», деб ёзади тўплам сўзбошисида тадқиқотчи Акмал Аззамқулов.

«Улуғ Туркистон» газетасининг 1918 йил 26 март сонида эълон қилинган ва «Жадид куллиёти»га ҳам киритилган Мустафо Чўқайнинг хати Туркистон мухториятига 106 йил тўлган шу кунларда айниқса эътиборга молик кўрилади. Туркистон мухторияти ҳукуматининг раҳбари ҳисобланган Мустафо Чўқай ўз хатида мухторият тугатилишига доир айрим тафсилотларни баён қилиш билан бирга қувғинликнинг дастлабки кунларида қандай қийинчиликларни бошдан кечиргани, икки бор қандай қилиб ўлимдан омон қолгани ҳақида ҳикоя қилади.

Хат матни бундан бир аср муқаддам «Улуғ Туркистон» газетасида қандай эълон қилинган ва куллиёт муаллифлари томонидан қандай табдил қилинган бўлса, шундай кўринишда берилди.

Мустафий Чўқаеф хати

31 январь кундуз соат 12 да Ҳўқанд большевиклари­нинг бизга берган ультиматумин текшируб ўтирғонимизда, бир тўқтовсиз милтиқ ота бошладилар. Бу милтиқ отувчилар большевиклар бўлуб чиқди. Большевикларнинг ультиматуминда бизга 3 соат муддат тайин этилган ва ул муддат сўнг 2 соат 20 минутда тўлачақ эди. Не учундир олар ўз шартномаларина хилоф ҳаракатка киришуб, муомала йўлин кесдилар. «Шўрои исломия» юртинда ҳукумат кишилариндан бошқа халқ-да жиюлғон эди. Большевик солдатлари яқинлашуб келалар деган хабарни эши­туб, бошқа халқ таралғон кибик ҳукумат кишилари-да, иккинчи бош қўшарға йўл қолмағач, тара­лишдилар. Чунки халқ муваққат ҳукуматнинг: «Алийда бўлса келишурмиз, большевикларга қарши қурол кўтармангиз», деган сўзина қулоқ солмий, ҳар қаюси боринча сўғиш асбобларин олуб, ўрамға чиқдилар. Большевикларнинг ваъдалариндан илк ота бошловлари халқнинг кўнглина, олар муваққат ҳукуматкагина тугал, бутун халқға қарши ҳаракат бошладилар, деган қўрқув солди. Бу вақт му­ваққат ҳукуматнинг йўли бутунлай кесилган эди.

Ҳўқандда бўлған бу кўнгулсиз воқеанинг сиёсий сабабларин бошдан-оёқ ҳозирги замон кўтармий. Мен бунда воқеа бошланғач ўз бошимдан ўткан ҳолларнинг баъзиларин ёзам, текшира тушкан кишилар шундан-да бойтақ нарса онгларлар.

Мен большевикларнинг ўғиндан қочуб, Ҳўқа­нд тег­расиндаги қишлоқларда сартия қардошларимиз орасинда 5−10 кун юрдим. Шул озғина муддатда чеккан жабр-жафоларимни душман бўлсалар-да худой толе большевикларга-да кўрсатмасун…

Эргаш қароқ[чи] бош бўлуб, Ҳўқандда сартлар большевиклар билан сўғиш бошлағонда, олар енгиламиз деган сўзни эсларина кетирмадилар. Шунинг учун олар энди сарт замонаси келди, Эргашни хон этамиз, Фарғонада сартиядан бошқаларнинг жонин қолдирмиймиз, қозоқ билан большевикнинг фарқи йўқ, нўғайлар бўлса мусулмон эмас, чунки Ҳўқандда бир нўғай муаллими­нинг оёғин қиблаға сузиб йўқлаб ётқанин кўрдик, деб қишлоқ сартлари сартлардан бошқа халқнинг барисин-да қиру нияти билан қўлларина болта, пичоқ, чўт, кетмон, ўроқ, иб-занжирлар олуб, ўрам тўлуб юрдилар. Большевиклардан қочуб, мусулмон оғайнимиз деб ёрдам кутуб, мен шул халқ орасина келуб кирганман.

20 февраль чаҳоршанба кун Кавхона деган қишлоқ­дан, бутун Фарғонага белгили Мўймарак қишлоғинда яшавчи бик машҳур бир зотнинг боласи билан бирга Элоч қишлоғин ўтуб, Қумбоши қишлоғина келдик. Йўлдошим отда, мен яёв эдим. Чунки сартлар оқча баробарина-да ёллаб минурга-да менга от бермадилар. Устимдаги киюмларим сартча бўлуб, оёқда четанг ковуш, устимда олачопон, бошимда Қазон кибик зўр оқ чалма эди. Борачақ ерим белгусиз бўлғанға, Ҳўқандда сўғиш босилғонча ўзимизнинг сартлар орасинда хавф-хатарсиз кун кечирув хаёли мени бир қишлоқдан иккинчисина тентирата эди. Қумбошиға келиб етув билан қуролланғон йигирми қадар сартлар келуб тутуб, мени текширарга киришдилар:

— Ҳо, сен кимсанг?
— Мусулмонман.
— Ненди мусулмонсанг?
— Қозоқман.
— Қозоқ қачондан берли мусулмон?
— Алмисоқдан берли мусулмон.
— Қозоқнинг мусулмонлиғина бизнинг шейкимиз бор?
— Сизнинг шакингиз бўлса, бизнинг қозоқнинг шаҳди бор.
— Шаҳди нарса, қая айт?
— Шоҳиди калимайи тавҳид (тавҳид калималарин айтиб чиқдим).

Шу шундай текширувлардан сўнг-да меним мусулмонлиғима тамом ишонуб етмадилар. Бу ғай танларимни тутқалаб, мусулмончилиқнинг кўринуб турған «нишона»син излий бошладилар. Шул вақтда меним бир отинадан берли бирга юрган йўлдошим сарт менга от устинда кулуб турувдан бошқа бир ёрдам-да кўрсатмади. Ул бутун Фарғонада машҳур бир зотнинг ўғли бўлу сафти билан бундай ўринларда бир овиз сўзи билан меним кибиклардан юзин қутқарарға кучи етса-да, юқоридағи ҳоллардан сўнг ул отина қам­чи суғуб, мени ташлаб йўлинда давом этди.

Сарт­лар меним мусулмонлиғимда шубҳа тоба олмағач: «Сен қозоқ мунда нишлаб юрийсанг?» деб сўрадилар. Мен бир сўз-да ёлғон қўшмийча воқеанинг борин сўйлаб, бик машҳур бир зотнинг уйинда бир неча кун қўноқ бўлғонлиғимни-да билдирдим. Олар ул кишининг уйинда меҳмон бўлғанинг дуруст бўлса, нега сени ­онинг ўғли ташлаб кетди, дедилар. Мен не деб жавоб берарга-да билмадим. Йўлдошимнинг кўнглина алам тўлуб йўлдошлиқ ҳаққин ҳақларға-да ўрун қолмағондир деб ўйладим. Шундан сўнг сартлар: «Бизга барибир, бу ким бўлса ул бўлсун, қайдан чиқса ондан чиқсин, сарт тугаллиги ҳақиқат, онасиндан ўзи-да танимий ўтирга ке­рак, ҳозир замон сартниқи, бизга қозоқ-да, болшевик-да бир», деб қўлимдан етаклаб, ўрам бўйинча: «Қозоқ тутдиқ!» деб қичқируб, кишилар жиюб, қишлоқнинг четина олуб кетдилар.

Мени ўтирга жийилғон халқ 70−80 қадар бўлуб, ҳар қаюсининг қўлинда милтиқ, ойболта, ханжар, пичоқ, чўқмор кибик нарсалар бор эди. Зўр ўрамнинг ойрилғон еринда мени бир ўлган оғочнинг тубина ўтиртуб, ўтру ҳаракатина киришдилар. Икки қўлим ортима байлавли, икки кўзим байлавли, мўйнимда қора қайишдан бўлалақ бўлғани ҳолда жонимни олғанларин кутуб ўтирдим. Сартларнинг нети мени икки оёғимдан оғочқа осуб отуб ўтиру эди. Бошқалардан кўра менга раҳмлари келгангамайдир, питра (ўқ) билан отсақ жони қийналур деб, милтиққа ялингиз ўқ солдилар.

Худонинг ажиб қудратина, адиллигига ҳеч-да гумон кетируб бўлми, нақ ушбу ўринда Оллоҳнинг ёрдами мени қарши олди. Мени осабиз деб тайёрлануб турғанда бир сарт келуб: «Сиз буни қозоқ дейсиз, қозоқ­нинг-да турлиси бор, бу ўзи ненди қозоқ экан, кўрайик», деб кўзларимни чештируб юзима қараб туруб, жилағон ҳолда: «Ассалом алайким, Мустафий афанди», деб бойловли қўлларимни чешуб, мўйнимдағи тузоқни пичоқ билан кесуб, ўрнимдан турғузуб, икки кўзина ёш тўлғали ҳолда, ҳозирувинга меним ким эканлигимни сўйлади. Ҳақиқатни онглағач, мени ўтирирга жийилған халқ ул фикрлариндан воз кечуб, мени Ҳўқандға Эргаш қароқчининг ўзина юборарга қарор беруб, шаҳарга борувчи бир йўлчининг ортина миндируб узатдилар. Теги мени қутқарувчи сартнинг исмин билмайим, ўтган йил мардикор бўлуб, ички Русияға боруб-да жабр-зулмға чидай олмий Фарғонаға қочуб қайтуб келганин-да, Петрбурғда менга учраб йўл харажатина оқча олуб юртина қайтқан ва ондин бошқа меним Петроғрад ҳам Туркистонда ишлаган ишларимдан хабардор экан.

Қумбостидан қувилған орестант шекилли, юғорида айтилмиш, Элач қишлоғи орқали Говхонага сафар этдик. Элач ва Говхона орасинда бир сой бор. Шул сойнинг бошинда ўткан-борғанни текшируб турувчи қуролли уч сарт учраб, меним шаҳарга ихтиёрсиз қувулуб борға­нимни билгач, мени ўтуб ўтирарга қарор бердилар. Отдан тушуруб мени ёрбошина ўтратдилар. Мени биринчи ўлимдан қутқарған сарт Қумбошида қолди, энди бусинда меним Аллоҳдан бошқа ёрдамчим йўқ, нечик-да тезрак ўлсам экан деб кўзларимни қоблаб ўтирдим. Жаллод сарт ўзининг мерганлигина ишонуб (меним, журакка кўзлаб от, тезрак қийналмий ўларман деювима қулоқ солмийча) кўзлар-кўзламас отди ше­килли, ўқ «жув» этуб ёнимдан ўтуб кетди. Бундан сўнг сартлар: «Бадбахтнинг бахти бор экан», деб я­нгидан отқа мингашдируб узатдилар.

Гов­хонага етканда элиги қишлоқларниг бўлиси учради. Ул мени илкдан тоний экан. Ҳол-аҳволимни сўрашуб билкач, ёнимдаги сарт­ларни очувлануб, сизларнинг ўзларингизни ўтиру ке­рак, деб оларни қувуб юборди ва мени ўз уйина кетируб қўноқ қилғач, меним тилавум бўйича ёнима йигит қўшуб, Қудач бўлисина тоба узатди. Кўрназар деган қишлоқда Қудач бўлисина учраб, онинг-да балодан қутқара олмаячағина кўзим еткач, керий Говхонага келуб, Ҳў­қанд сўғиши босилғонча онда бўлдим.

Ҳўқанд сўғиши босилди. Эргаш қароқчининг қочуб кетуб, шаҳарнинг большевиклар қўлинда қолған хабари таралди. Сўнгра «Сарт замони»нинг йўғолғонин сезуб, «Ичиндан жилай чиғуб сувалғон қорин» шекилли, жим бўлдилар. Қишлоқ сартлари­нинг феълин билгач, нечик-да оларнинг орасиндан кетурга тиришдим. Оқчаға от ё ораба тоболмий, йўл бошларга йўлдош бўлмий, бик қийналдим. Замонаси келган сартлар қишлоқларнинг исмин айтмий, йўл кўрсатмий, я­ёв юруб тамом ҳолсизлануб келганимда томоғимни жувишларлик-да, чой бермийча етарлик хўрлиқлар кўрсатдилар. Икки кун илк сартдан бошқанинг барисин қирамиз, сен қозоқсанг, деб ўлтирмакчи бўлғанлари ва юғорида ишлаган ишларина бик қийналғон бўлсам, энди большевиклар олғач хон этмакчи бўлған Эргашларининг қочқанлиғиндан сўнгра бу шошқан сартларнинг менга йўл кўрсатуб, моташувлари жонимни иккинчи марта азоблади.

Икки кун жаёв йўл юргач, Доғистон исмли қишлоқға келдим. Онда 900 сўмға от олуб, 290 сўмға йўлдош ёллаб, «Қозоқ-қирғиз қайдасанг», деб қорли товлар оша йўналдим. Ва шул ерда сартларға «Хўш!» айтдим. Кўрганларим кўб бўлса-да, барисин ёзарға бир тарафдан азоб, иккинчи тарафдан вақтим мусодаа этмади.

Дўст кўруб, хизмат этарга тутинған халқимдан душманлиқ кўрувим кўнглима хафалиқ солди. Шулай-да бўлса Қумбошидан бошқа жер кўрмаган, сартдан бошқа эл кўрмаган авомларнинг қилған ёмонлиқларин бутун сарт халқи устина юкларга тиламам.

Мустафий Чўқаеф,
23 феврал (Тов ораси).

«Улуғ Туркистон» газетаси,
1918 йил 26 март. 74-сон.