Халқаро озиқ-овқат сиёсати илмий-тадқиқот институти катта илмий ходими Комилжон Акрамов иқтисодчи Беҳзод Ҳошимовнинг «Ҳошимов иқтисодиёти» YouTube лойиҳасида меҳмон бўлиб, озиқ-овқат хавфсизлиги ва Ўзбекистон иқтисодиёти билан боғлиқ саволларга жавоб берди.
Комилжон Акрамов Ўзбекистон иқтисодиётида 1990-йилларда йўл қўйилган хатолар ҳақида гапираркан, қарор қабул қилувчиларни ўша вақтдаги хато қадамлардан Халқаро валюта жамғармаси экспертлари ва машҳур макроиқтисодчилардан Стэнли Фишер ҳам тўхтата олмаганини таъкидлади.
«Ўзбекистон иқтисодиёти — ресурсларга асосланган иқтисодиёт. Асосий экспорт ўша пайт [1990-йиллар]да олтин, пахта бўлган. Агар динамикага қарасангиз, 1990-йилларнинг биринчи ярмида жаҳон бозорида олтин нархи ҳам, пахта нархи ҳам нисбатан баланд бўлган. 1990-йилларнинг иккинчи ярмида нарх пасайишни бошлаган. Агар 1997 йил билан 1994, 1995 йилларни солиштирсангиз, менимча, икки баравар фарқ бор», — деди Комилжон Акрамов.
Унинг айтишича, 1996 йил субъектив ва объектив сабабларга кўра қишлоқ хўжалигида ҳам қийин йил бўлган: эски тизим парчаланган, янги тизим ҳали яратилмаган бир вақтда пахта планлари бажарилмаган, ерлар ҳайдовсиз қолиб кетган.
«Ўша пайт президент ва ҳукумат олдида нима қилиш керак, деган вазифа турган. Пахтанинг нархи тушиб кетяпти, олтин нархи тушиб кетяпти, вазият оғирлашяпти. Ўша вақтда Халқаро валюта жамғармаси билан ҳамкорликдаги лойиҳа бўлар эди. Унга кўра, улар мамлакатга бюджет ёки валюта курсини ушлаш учун, умуман, макроиқтисодий барқарорликни ушлаб туриш учун пул берарди. Лекин маълум шартлар асосида у шартларни бажариш керак. Хусусан, бу шартлар орасида техник шартлар, пул массаси қанча бўлиши кераклиги [пул чоп этмаслик] бўйича талаблар бўлган», — деди иқтисодчи.
Мутахассиснинг таъкидлашича, ўша вақтда ерни ҳайдаш ва бошқа ишлар учун маблағ керак бўлган. Осон ечим сифатида эса Марказий банкнинг кредити орқали пул чиқариш, яъни пул чоп этиш варианти кўрилган. Халқаро валюта жамғармаси бунга қарши бўлган. Лекин мамлакат раҳбарияти бошқа ечим топа олмаган.
«Пул Халқаро валюта жамғармасининг тавсияларини эшитмасдан чоп этилган — энг ёмон ечим танланган. Иқтисодиётга катта миқдорда таъминланмаган пул массаси кириб келган. У пул айланиб-айланиб, йўлини топиб, валюта бозорига кирган. Бир томондан валюта тушумлари пасайиб кетган — олтин ва пахта нархи тушиб кетганди. Иккинчи томондан, валюта бозорига катта миқдорда сўм кириб келган. Яъни икки томонлама шок кузатилган. Охири конвертацияни ёпишга мажбур бўлишган. Курснинг кескин тушишига қўйиб бериш яна бир бошқача ечим бўларди. Менимча, шу тўғрироқ, лекин қийин ечим бўларди», — деди Комилжон Акрамов.
Мутахассис Марказий банкда ўша вақтда кичикроқ бўлса ҳам, бу иш хато эканини тушуниб турган гуруҳ бўлганини айтди.
«Биринчидан, ўша одамлар бу хато эканини ва қимматга тушишини тушунган. Қанчалик қимматга тушишини ўша вақтда ҳис қилолмаганмиз. Олдиндан кўролмаганмиз. Бу хато кейинчалик ўзидан кейинги қандай хатоларга сабаб бўлишини ҳам билмаганмиз — ҳаммасини кейин кўрдик. Иккинчидан, бу бунчалик узоқ давом этишини хаёлимизга ҳам келтира олмаганмиз. Битта хато қилингандан кейин кейинги қўшимча хатолар қилинаверган. Бояги хатони тўғрилаш учун яна пул чоп этиш ишлари бўлган. Валюта бозоридаги мувозанатни тўғрилаш учун нақд пулни назорат қилиш бошланган. Шунинг учун нақд ва нақдсиз пул ўртасида фарқ пайдо бўлган. Балки қарор қабул қилганларда бу маълумот бўлмагандир», — деди Акрамов.
Беҳзод Ҳошимов «ўша пайтда бу қарор оловни бензин билан ўчириш эканини қарор қабул қиладиганларга ҳеч ким айтмаганми», дея сўради.
«Халқаро валюта жамғармасининг миссияси буни айтган. Мен ечим қабул қилинган жойда нималар бўлганини билмайман, пастда ишлаганман. Лекин Марказий банк раҳбариятида буни тушуниш бўлган. Лекин улар буни ҳал қила олмаган. Ўша пайтда Халқаро валюта жамғармасининг миссияси раҳбарига агар сиз айтган ишни қилсак, 1 ой ёки 6 ойдан кейин валюта курсига нима бўлади, деб савол беришган. Мен ўша хонада эдим. У шундай деган: „Мен нима бўлишини билмайман, буни бозор билади. Сиз қандай сиёсат олиб боришингиздан келиб чиқади. Буни ҳеч ким ҳозир сизга айтиб беролмайди. Агар мен буни билганимда, бу ерда ўтирмаган бўлардим. Лекин мен сизга нима қилишингиз кераклиги бўйича маслаҳат беришим мумкин“».
Ўша вақтда машҳур макроиқтисодчилардан бири Стэнли Фишер Халқаро валюта жамғармасининг бош директори ўринбосари эди. Комилжон Акрамовнинг айтишича, у ҳам Ўзбекистонга келиб, президент Каримов билан учрашган, лекин барибир хато қарорлар қабул қилинишининг олдини ололмаган. Шундан сўнг Халқаро валюта жамғармаси Ўзбекистондаги барча дастурларини ёпган ва доимий вакилини олиб кетган.
