Бир йилда нечта китоб ўқийсиз? Кунингизнинг қанча қисмини мутолаага сарфлайсиз? Хоҳлаганингиздан кўра кам, тўғрими? Иш-ташвишнинг тугамаслиги ёки шунчаки ҳафсала, хоҳиш йўқлиги баҳона бунга. «Газета.uz» китобхонликни тарғиб этиш, ўқувчини кўп ва хўб ўқишга ундаш ниятида «Нима ўқиймиз?» саволи билан олим, тадқиқотчи, жамоат фаоли, ёзувчи-шоир, таржимон ва бошқаларга юзланади, уларнинг йил давомида ўқиган ё ўқилиши шарт деб санаган китоблари тавсиясини сизга етказади. Мақсад жуда оддий — китобхон бўлайлик!
«Нима ўқиймиз?» лойиҳасининг навбатдаги меҳмони — таржимон ва блогер, америкалик тарихчи Адиб Холиднинг «Ўзбекистон таваллуди: илк СССР даврида миллат, империя ва инқилоб» асарини ўзбек тилига ўгирган жамоатчилик фаоли Сардор Салим (лойиҳанинг аввалги меҳмонлари рўйхати билан қуйида танишиш мумкин).
Яқин орада ўқилган китоблардан тавсиялар
Мен асосан ўзбек жамиятида кечаётган жараёнларни яхшироқ англаш учун ижтимоий-сиёсий мавзудаги китобларни ўқийман. Ҳозирда пост-совет ўзбек жамияти ўз орзу-ҳаваслари, ғам-ташвишларини ифода этиши учун янги лисон қидирмоқда. Жамиятда кўзга ташланаётган баҳс-мунозаралар асосан Ислом ва секуляризм, Конституция ислоҳоти ва якка инсоннинг зулм қаршисида ҳеч қандай химояланмаганлиги мавзуларида бўлаётгандек. Сўнгги вақтларда ўқиган китобларим ҳам шу ҳақида. Китобларни асосан Kindle yoki Ipad’да мутолаа қиламан, оригинал тилида ўқишга ҳаракат қиламан.
Ислом ва секуляризм
Peter L. Berger. «The Many Altars of Modernity. Toward a Paradigm for Religion in a Pluralist Age». De Gruyter нашриёти. 2014 йил. 162 саҳифа
Ислом олами олдида турган таҳдид ва муаммолар биз 75 йил социализм қуришдек муваффақиятсиз экспериментлар билан овора бўлган вақтимизда йиғилиб қолган эди. Мустақил бўлишимиз билан улар жамиятимиз ҳаётига яна шиддатла қайтди. Барча мусулмон мамлакатлари бу таҳдидларга ўз тарихий шароит ва имконияти, интеллектуал салоҳиятидан келиб чиқиб жавоб беряпти. Табиийки, бизнинг ҳам бу борада ўз жавобимиз бўлиши лозим.
Ана шундай муаммолардан бири «бир юртда икки жамият» зиддияти, яъни жамиятимиз дунёвийлар ва диндорлар қатламига ажралиб қолаётганидир. Бу ажралиш, ўз навбатида, диннинг жамиятдаги ўрни ва аҳамияти билан боғлиқ жиддий муаммоларга сабаб бўлиши мумкин. Ҳозирча бу муаммолар нисбатан «безиён» масалалар — Наврўз ёки Янги йил байрамини нишонлаш, аёллар кийими (ҳижоби ёки мини юбкаси), эркаклар соқоли устида боряпти.
Аммо шу «безиён» тортишувлар эрта бир кун жанговар қиёфа касб этмаслигига ким кафолат бера олади? Томонлар бир-бирини айблашга ўтса, муаммо янада чуқурлашмайдими? Вазият таранглашишининг олдини олиш учун ўзаро тушунишга асосланган мулоқот ва муроса лозим, дейди Петер Бергер «Замонавийликнинг турфа меҳроблари» асарида.
Joseph J. Kaminski. Islam, Liberalism, and Ontology. Routledge нашриёти. 2021 йил. 198 саҳифа
Диндорлар ва секуляр қатлам ўртасидаги баҳс-мунозарани англаш учун ёрдам берадиган яна бир китоб. Китобда иддао қилинишича, Ислом таълимоти ва (мусулмон жамиятларига «тепа»дан, секуляр элита томонидан сингдирилаётган) либерализм мафкураси онтологик жиҳатдан унчалик мос эмас. Бу фундаментал равишда фарқ қиладиган яхлит икки дунёқараш бўлиб, уларни бир-бирига мослаштириш 1950−1960 йилларда Тунис, Ливия, Ироқ ва Миср каби мусулмон ўлкаларда катта талофатлар ва низоларга сабаб бўлди.
Лекин бу икки дунёқарашнинг ўзаро мос эмаслиги улар бир жамиятда муроса қилиб яшай олмайди, дегани эмас. Бу китоб ҳозирги ўзбек оммаси секуляр элита орқали Ғарб тарғиб қилаётган ҳукмрон либерал (гендер тенглиги, инсон, жумладан, озчиликлар ҳуқуқлари каби) дискурсни нега унчалик қабул қилмаётганини, либерал қадриятларни сингдириш ўрнига нималарга эътибор бериш афзалроқ эканлигини англаш учун муҳим.
Конституцияни ўзгартиришга ҳаракатлар
Andras Sajo. «Limiting Government: An Introduction to Constitutionalism». Central European University Press нашриёти. 1999 йил. 308 саҳифа
Ўзбекистон Конституцияси ислоҳ қилинмоқда. Бу «ислоҳотлардан» айтилган эмас, кўзланган асл мақсад нима эканлигини тушуниш учун конституцион ҳуқуқ бўйича дунёда энг каттта мутахассислардан бири бўлмиш Андраш Шайонинг китобларини ўқиш лозим. Ҳар қандай конституция аслида фақатгина иқтидор ҳақидадир: унда иқтидорга «ким нимага қай усулда ва қачон» эга бўлиши белгиланган бўлади. Демак, конституционализм (конституцияларни ислоҳ қилишда қўл келадиган тамойиллар ва қарашлар йиғиндиси) иқтидорни чеклаш ҳақидадир.
Пухта ўйланган конституцияда ҳокимиятлар бўлиниши, иқтидорни тийиб туриш, инсон ҳуқуқлари каби механизмлар кўзда тутилган бўлади ва бу иқтидордагиларни жиловлайди. Хўжакўрсинга ислоҳ қилинган конституцияда эса ҳар нарса кўзда тутилган бўлади, фақатгина иқтидорни жиловлаш, тийиб туриш механизми деярли кўзда тутилмаган бўлади. Бу эса, эртами-кечми, авторитаризм, зулм ва мансаб суистеъмолига олиб келади.
Хусусан, Ўзбекистон Конституциясини ҳам жумҳуриятчилик нуқтаи назаридан келиб чиқиб ислоҳ қилиш пайти келган.
Philip Pettit. «Republicanism. A Theory of Freedom and Government». Clarendon Press нашриёти. 1997 йил. 320 саҳифа
Пост-совет ўзбек жамияти ўз орзу-ҳаваслари, ғам-ташвишларини ифода этиши учун янги лисон қидирмоқда. Социализм ғояси 75 йиллик совет даврида ўзини дискредитация қилди. Либерализм ёки миллатчилик турли сабабларга кўра ўзбек жамиятда кенг илдиз отмади. Спонтан муҳофазакорлик кенг тарқалмоқда, лекин муҳофаза қилишга арзигулик қадриятлар мавжудлиги ҳамон савол остида. Диний лисондан фойдаланишнинг, гарчи ўзига яраша афзалликлари бўлса-да, ҳозирги фикрий таназзул даврида тушунмовчилик ва натижада бўлиниш, тафриқага сабаб бўлиши мумкин.
Айнан республикачилик (жумҳуриятчилик) ўзбек жамиятининг интеллектуал ва ахлоқий янгиланиши учун тайёр лисонни тақдим қила олади, янгиланиш лойиҳаси айнан республикачилик тамойиллари асосида бўлиши керак. Республикачилик либерализмдаги инсон эркинлигига, социализмдаги ижтимоий тенгликка, миллатчилик (национализм)даги сиёсий миллатга, динга асосланган ғоялардан инсоний фазилатга бўлган урғу каби энг яхши ҳислатларини ўзида мужассамлаштирган бўлиб, юқоридаги мафкураларнинг баъзи камчиликларидан холи мафкурадир.
Эндиликда масала республикачилик тамойиллари асосида амалий дастурлар ва сиёсатларни ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш бўлиб қолмоқда.
«Кичик инсон» ва зулмга қарши туриш
Қуйидаги уч эссе муштарак мавзуда: қандай қилиб инсон давлат машинасининг онгсиз бир бўлагидан онгли фуқарога айланади? Қандай қилиб адолатсиз сиёсатдан норозилар, «мен ҳам бу юртнинг фуқаросиман ва унинг тақдирига бефарқ эмасман» деганлар иқтидор билан тўқнашувга бардош беролади? Ва, алалоқибат, қандай қилиб жамиятда маънили ижобий ўзгаришлар юз беради?
Вацлав Гавел. «Power of Powerless» («Кучсизларнинг кучи») эссеси. 1978 йил
Вацлав Гавел тарихда ўртамиёна драматургик асарлари ёки 12 йил давом этган Чехияга президентлиги билан эмас, айнан шу, ўзбек тилига Хамид Содиқ таржима қилган фалсафий эссеси сабаб қолади. Муаллиф коммунистик Чехославакияда жамият зулмни муқобили йўқ меъёр, шундай бўлиши керак бўлган ҳол-аҳвол сифатида қабул қилишини, зулмга кўникиб яшашини таҳлил қилган ва тоталитаризмга қаршилик йўлларини тадқиқ этган. «Ёлғон ичра яшаш» (Living within a lie) ва унинг акси — «Ҳақда яшаш» (Living in truth) эссенинг энг муҳим тушунчаларидан.
«Ёлғон ичра яшаш» нима дегани? Коммунистик режим ўзини қудратда сақлаб қолиш учун бошқа, соддароқ, диктатуралардан фарқли ўлароқ фақатгина тазйиқ ва зўравонликка таянмаган, унинг хизматида борлиқни яхлит тушунтириб беришга қодир қудратли мафкура ҳам бўлган. Гавел бу мафкурани «секулярлашган дин» дейди. Режимнинг рамзий ритуалларида иштирок этмаслик, умум қабул қилинган ўйин қоидаларини бузиш «ҳақда яшаш»дир. Ҳақда яшаш норозилик намойишларини уюштириш ёки исён кўтаришни англатмайди (лекин Гавел, кези келса, сиёсий курашнинг бу усулларини ҳам инкор этмайди). Ҳақда яшаш, иложи борича, давлат ва унинг репрессив аппарати мавжуд эмасдек, инсон ўз кундалик ҳаётини аслида қандай яшамоқчи бўлса, шундай яшашдир.
Ҳурликка отилган бу илк қадамнинг оқибатлари инсон учун вой бўлиши мумкин, лекин қандай фикрлашдан, қандай мусиқа жанрини эшитишдан тортиб қандай кийиниш ёки китоб ўқиш каби инсон ҳаётининг барча жабҳаларини назорат қилишга ошиқ бўлмиш диктатураларда бундай ҳур яшаш аксар ҳолларда маънили ҳаёт ва қаршиликнинг ягона кўринишидир. Гавел буни аксилсиёсий сиёсат дейди. Зулм даврида ҳақда яшаш мазлумларнинг, кучсизларнинг кучидир. Ва бундай ҳақда яшаш зулмнинг кучини кесади, Шарқий Европа ва СССРнинг кейинги тақдири кўрсатганидек, унинг пойдеворига қўйилган динамитдек хизмат қилади.
Александр Солженицин, «Жить не по лжи!» («Ёлғонда яшамаслик!») эссеси. 1974 йил
Вацлав Гавел ўзининг 100 бетлик эссесида тоталитар зулмга қаршиликнинг ғоявий асосларини файласуфдек батафсил ва босиқлик билан таҳлил қилган бўлса, Александр Солженициннинг 4 бетлик эссеси кўпроқ пайғамбарона оташин хитоб тарзида ёзилган. «Пайғамбарона» дегани шу маънодаки, Солженицин нафақат ўзи ҳақни гапирган (ва ўз эътиқоди учун балоларга қолган), балки у СССРда коммунистик режим шаклини олган зулмни йўқ қилиши мумкин бўлган (ва ҳақиқатда ҳам, режим қулашига бирмунча ҳисса қўшган) кучни ҳаммадан олдин айта олган. Бу эссе самиздат (ўзнашр)да чоп этилган куннинг эртасига, 1974 йилнинг 13 февралида Солженицин «аксилсовет фаолияти» учун СССР фуқаролигидан маҳрум этилиб, ГФРга бадарға қилинган.
Барча замон ва маконларда зулм ва ёлғон билан курашишнинг уч усули бўлган. Биринчиси, инқилобчи, жиҳодчи ва ҳоказо радикаллар танлаган йўл бўлиб, унда зулмга қарши қўлда қурол билан курашилади. Лекин сиёсий тарих яққол кўрсатганидек, қуролли кураш аксар ҳолларда яна кўпроқ зулмга сабаб бўлади. Иккинчи йўл «кичик ишлар назарияси» бўлиб, унга кўра тизимни ичдан, қадам-бақадам ислоҳ қилиш мумкин. Лекин бу усулнинг заифлиги, биринчидан, тизимнинг асосларини ислоҳ қилишга вақт келганда, ҳеч ким бунга йўл қўймайди, иккинчидан эса, ҳар қандай тизим ҳам ислоҳ қилинишга арзимайди. Масалан, ислоҳ қилинган коммунизм барибир коммунизмдир, ислоҳ қилинган СССР яна ўша СССРдир.
Золим ҳокимиятнинг идеал табъаси (фуқароси) — ўтакетган нацист ёки коммунист эмас, балки у учун факт билан уйдирма, ҳақиқат билан ёлғон орасида ортиқ фарқ қолмаган оддий, «кичик» инсонлардир. Диссидентлар мана шу — на қаҳрамон, на инқилобчи бўлган оддий инсонларга ўзи учун ёлғон нимаю ҳақиқат нима эканлигини аниқлаб олиб, ошкор жамоавий ёлғондан принципиал ва тадрижий воз кечишни зулмга курашишнинг учинчи йўли сифатида таклиф қилдилар. Биринчи паллада ҳаммаси бир текис кечмайди, бу йўл — қаршилик кўрсатишнинг барча йўллари ичида энг мўътадили — қамалиб кетганлар учун осон бўлмайди, лекин мумкин бўлган йўллардан энг осони бўлади, дейди Солженицин. Биз ҳатто шунда ҳам қўрқоқлик қилсак, биз — паст, майда, умидсиз омилармиз ва Пушкиннинг бу нуфури бизгадир:
Подаларга эрк туҳфаси ёт:
Бичилиш ва қирқилиш — марра.
Мерос эмиш авлодма-авлод
Бўйинтуруқ, ҳалқа ва дарра.
Czesław Miłosz. «The Captive Mind» («Банди онг») тўплами. 1953 йил
Адабиёт бўйича Нобель мукофоти совриндори Чеслав Милошнинг асари марказида — 1930−1940 йиллар поляк зиёлиларининг руҳий ҳаёти. Ёзувчи Сталин талқинидаги марксизм-ленинизм мафкурасининг ўша даврдаги Шарқий Европа, хусусан, поляк интеллектуаллари онгига сингдирилишини, умуман олганда, зиёлиларнинг иқтидор ва авторитаризмга доимо мафтун бўлиб қолаверишини маҳорат билан таҳлил қилган.
Салкам 70 йил аввал ёзилган «Банди онг» асари бугун ҳам долзарбми? Фикримча, токи зиёлилар коммунизм, «бозор иқтисодиёти», «Исломий давлат» каби ижтимоий-сиёсий таълимотларга ружу қўйиб, эҳтимолий «порлоқ», «буюк» келажак йўлида ҳар қандай зулмни қабул қилишга (оқлашга) мойиллиги мавжуд экан, бу китоб долзарблигича қолаверади.
Ёшларга тавсиялар:
Ёшлар асосан ўзини, ҳаётда ўз ўрнини қидираётган паллада бўлгани учун улар «мен кимман?», «дуруст ҳаёт нимадан иборат?» ва шу каби фундаментал саволларга жавоб берадиган китобларни кўпроқ ўқиши керак деб хисоблайман. Шу нуқтаи назардан, тавсияларим:
- Ислом дини билан боғлиқ китоблар тизимли ўқилиши керак. Қуръони Карим, Ғаззолийнинг «Иҳёу улумиддин. Дунёни англаш китоби» ва ҳоказолар;
- Стоик фалсафаси. Сенеканинг «Мактублар»и, Марк Аврелийнинг «Мушоҳадалар»и, Эпиктетнинг «Энхиридион»и;
- Лев Толстой. «Путь жизни»;
- Достоевский ва Чеховнинг барча асарлари;
- Бальтазар Грациан. «Карманный оракул».
Замонавий муаллифлардан:
- Cal Newport. «Deep Work»;
- Oliver Burkeman. «Four Thousand Weeks: Time Management for Mortals»;
- David Brooks. «The Road to Character»;
- Sönke Ahrens. «How to Take Smart Notes. One Simple Technique to Boost Writing,Learning and Thinking» — талабалар учун энг муҳим китоб.
