«Газета.uz» ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганлигининг 33 йиллиги муносабати билан октябрни — «Ўзбек тили ойлиги» деб эълон қилди. Ўтган давр мобайнида мазкур йўналишда катта-кичик қадамлар ташланди, бироқ ўзбек тили мақомини тўла-тўкис мустаҳкамлай олмади. Тил борасида ечимини кутаётган муаммолар ҳамон камаймаган. Мазкур ойлик давомида таҳририят жамоаси ҳар куни ўтган вақт ичида турли нашрларда чоп этилган, долзарблигини ҳануз йўқотмаган мақола, нутқ, фиқраларни қайта бериб боради. Бу гал 1989−1991 йилларда Ўзбекистон вазирлар кенгаши ҳузуридаги Республика Атамашунослик қўмитасининг раиси сифатида ишлаган Ғанижон Абдураҳмоновнинг мақоласини ҳавола этамиз.

Муаммолар ҳали кўп

Адиб Тоҳир Малик Ўзбекистон ССЖнинг Давлат тили ҳақидаги қонунининг қабул қилинганига бир йил тўлиши муносабати билан «Тошкент оқшоми»да чоп этган мақоласида (1990 йил 21 октябрь) Қонунни бажариш учун «Тилшунослар жамияти» тузиш лозимлиги тўғрисидаги таклифини бир неча бор таъкидлаб ўтди. «Совет Ўзбекистони»нинг 1990 йил 2 ноябрь сонидаги таҳририят мақоласида ҳам шу масала кўтарилган.

Шу йил 12 ноябрь куни телекўрсатувда ҳам Б. Назаров Тил қонунини амалга ошириш учун биринчи навбатда тилшунослар жамияти тузиш зарурлигини айтиб ўтди. Телекўрсатувда қатнашган И. Қўчқортоев шундай жамият тузиш учун бир гуруҳ олим ва ўқитувчилар иш олиб бораётганлиги, ҳозирча жамиятнинг Низоми тузилаётгани ва шу йил охирларида Жамият тузилишини хабар қилди. Бу фикрни «Ёш ленинчи» рўзномасида 1990 йил 8 октябрда эълон қилинган суҳбатида ҳам айтиб ўтган эди. Ваҳоланки, Б. Назаров ва халқ таълими вазирининг ўринбосари С. Махненконинг тавсияси билан шу йил 17 январда «Ўқитувчилар газетаси» «Ўзбекистон ССЖ Тилшунослари жамияти» (ёки «Ўзбек тили кўнгилли жамияти») Низоми лойиҳасини эълон қилди. Галдаги вазифа ана шу «Низом» лойиҳасини вилоятларда муҳокама қилиш, жамиятни тузиш, таъсис мажлисига вакиллар сайлаш ва жамиятни тез орада таъсис этиб олиш зарур.

Ошкоралик ва демократия туфайли ҳозирги кунда матбуотда, радио ва телекўрсатувларда янги сўзларни излаш ва қўлланиш жараёни қизғин боряпти. Янги сўзларнинг кўпи атамалар (терминлар) билан боғлиқ. Янги сўзларни излашга бемалол киришиш мақтовга сазовор иш. Уларни матбуотда қўллашга, албатта, ҳеч ким монелик қила олмайди. Чунки бундай ҳаракатдан мақсад — неча йиллардан бери муте бўлиб келган тилимизни аслига қайтариш, ўзлигимизни англаш ва англатишдир. Ахир дунёга машҳур олим, уламоларимиз, адибларимиз ўзбек тилида сўзлашган ва ёзишган-ку! Ҳатто 20-йилларда юртидан бадарға бўлиб, шу кунлари ватанига қайтиб келган ўзбекларнинг телекўрсатувларидаги соф ўзбекча сўз ва ибораларини маҳлиё бўлиб, ҳавас билан эшитамиз.

Янги сўз ва атама излаган ҳар бир киши энг эзгу ниятларни кўзлайди, мақсади — ҳозирги замон ўзбек тилини янги сўз ва иборалар билан бойитиш, аммо атама танлаганда жуда эҳтиёткорлик, аниқлик керак. Атама маълум тушунчани ифодалаб, илм-фанда, дарслик ва илмий ишларда қўлланадиган сўздир.

Атама танлашда энг аввало она тилининг ички имкониятларидан фойдаланилади, жамоатчилик томонидан қабул қилинган ва амалда қўлланаётган сўзлар танлаб олинади: актуальний — долзарб, акционер — пайчи, арбитр — ҳакам, аренда — ижара, термин — атама, астролог — мунажжим, биржа труда — мардикор бозори, бюрократ — расмиятчи, веранда — пешайвон, взнос — бадал, визит — ташриф, тема — мавзу, проблема — муаммо каби.

Бундан ташқари, сўзнинг маъно нозикликларини ифодалаш учун оммабоп ишларда, бадиий адабиётда русча-байналмилал сўзларни ҳам қўллаш мумкин.

Аммо идораларнинг пешлавҳаларида, муҳр, ҳужжат, дарслик, илмий ишларда бу атамаларнинг биринчи шакли ишлатилади. Масалан, манзил (адрес), архаик (кўҳна), аэропорт (тайёрагоҳ) каби.

Нима сабабдан баъзи атамалар икки шаклда бўлади? Чунки бу атамалар орқали ифодаланган маъно нозикликлари бир-биридан анча фарқланади. Масалан, ванная — ваннахона, тосхона, вимпель — байроқча, вимпель, депутат — депутат, халқ вакили в. б. Бу ўринда бой шева сўз бойликларидан фойдаланишнинг аҳамияти катта: ғулча- кичкина кўза, идиш (русча флягага ўхшаш. Навоийда чармдан ишланган сув идиш), ғўлба — сув узатгич (ёки труба, «Ёшлик» журнали 10-сон, 1987 йил) чўчқа — майда балиқ (килкага ўхшаш), даёв-курак, эшкак (веслого ўхшаш, «Ёшлик» журнали. 9-сон, 1988 йил) в. б.


«Совет Ўзбекистони» газетаси 1990 йил 4 декабрь.

Атамани сўз ва номланишдан фарқлаш муҳим аҳамиятга эга. Атамашунослик фанида икки хилликка, синонимияга иложи борича йўл қўймасликка ҳаракат қилиш керак, дейилади. Лекин ҳозирги шароит баъзи ҳолларда бу қоидага айрим истисноларга йўл қўйишни тақозо қилади. Маълум бир вақт ўтиши билан бу синонимлардан бири атама сифатида мустаҳкам ўрин эгаллайди. (Зотан 30-йилларда ҳам кўп атамалар икки хил шаклда берилган: кашшоф -пионер, ўтарава — поезд, шайтон арава — велосипед в. б.). Ҳозирги ошкоралик, демократия маъмурий-буйруқбозлик услубини эмас, эркинликни талаб қилади. Мақбул янги сўз ёки атама, ибораларни ман этмай, рўзнома ва журналларда ташкил этилган «Янги сўз ва атамалар» бурчагида муҳокама учун ҳавола қилинса, мутахассислар уларни ўрганиб, бир тўхтамга келган бўлар эдилар.

Янгича қўлланаётган сўз ва атамалар бурчаги

  • брошюра — рисола
  • вахтер — посбон
  • ведомость — ведомост
  • Верховный суд — Олий суд
  • вестибюль — даҳлиз, вестибюл
  • врач — врач, доктор
  • входяший — келган ҳужжатлар
  • геологическая партия — геологик гуруҳ
  • демократия — демократия, халқчиллик
  • диктатура — диктатура
  • дотация — қарзёрдам
  • журнал — журнал, ойнома
  • жюри — ҳакам
  • заём — заём
  • заправка — қуйиш, тўлдириш
  • идеология — мафкура
  • инвентарь — инвентар, асбоблар
  • исходящий — кетган ҳужжатлар
  • концелярия — девонхона
  • капитальный ремонт — капитал созлаш
  • касса — касса
  • категория — даража
  • кафедра — кафедра, минбар
  • квартира — хонадон
  • кодекс — кодекс, қоидалар мажмуи
  • коллегия-ҳайъат, коллегия
  • коллектив — жамоа
  • командировка — хизмат сафари
  • командировочное удостоверение — хизмат сафари гувоҳномаси
  • комендант — комендант, бинобон
  • конверт — хатжилд, конверт
  • конгресс — конгресс, машварат
  • конкурентоспособный — рақобатга қобилиятли
  • консилиум — консилиум, маслаҳат кенгаши
  • консультант — маслаҳатчи
  • конференция — конференция, анжуман
  • конференц зал — мажлисхона
  • концепция — фикрлаш тизими
  • кооператив — ширкат
  • копия — нусха
  • коридор — йўлак, коридор
  • корпус — корпус, бино
  • коэффициент- коэффициент
  • кредит — қарз
  • курс — курс
  • лекция — лекция, ваъз
  • летучка — қисқа мажлис
  • лотерея — лотерея
  • машбюро-машина ёзувхонаси
  • машинистка — машинистка
  • медсестра — ҳамшира
  • нефть — нефть
  • номенклатура — номенклатура, лавозим рўйхат
  • облигация — облигация, қимматдор қоғоз
  • объект — объект
  • орден — орден, ҳужжат
  • папка (для бумаг)-қоғозжилд
  • паспорт — паспорт
  • пенcионер — пенcионер, нафақачи
  • планёрка — мажлис, планёрка
  • подъезд — кириш йўлак, подъезд
  • постановление — қарор, тўхтам

Муҳокама учун:

  • астма — зиққа (касаллик)
  • Закавказье — Кавказорти
  • инженер электрик- электрчи муҳандис
  • интуризм — хорижий туризм, хорижсаёҳат
  • календарь — тақвим, календар
  • категория — тоифа (юқори тоифадаги шифокор)
  • карта — харита
  • классик — мумтоз (сараланган, ажралган, классик)
  • классная доска- синф тахтаси
  • иллюстрация — тасвир
  • кнопка — қадама
  • колхоз — жамоа хўжалиги
  • комиссионный магазин — восита дўкони
  • композитор — бастакор
  • кондитер — шакарпаз, қандолатчи
  • конкурс — танлов
  • КПЗ — ҳибсхона
  • лаборатория — лаборатория, тажрибахона
  • лектор — воиз, лектор
  • летчик-спасатель — қутқарувчи-учувчи
  • лимон — лимон
  • личное дело — шахснома
  • маёвка — даласайр, даласайл
  • маршрут — йўналиш

Ғанижон Абдураҳмонов, Атамашунослик қўмитасининг раиси

Ушбу мақола «Совет Ўзбекистони» газетасининг 1990 йил 4 декабрдаги 277-сонидан олинди.