Бир қатор криптовалюталарнинг, жумладан, бу турдаги валюталарнинг «энг каттаси» биткойннинг курси март ойидан буён аста-секин пасайиб келаётган эди. 18 июнга келиб эса биткойн ўзининг 2020 йил декабридан буён кузатилган энг паст қийматига — 19 минг долларгача тушиб кетди. Бу орада бошқа криптовалюталар ҳам «акасининг» ортидан юриб, кескин пасайди. Турли ижтимоий тармоқларда ва ОАВларда криптовалюталар буткул қулагани ва қайтиб ўнглана олмаслиги ёки криптовалюталарнинг «пуфак» эканлиги ҳақида кўп миш-мишлар тарқалди. Жумладан, Wall Street Journal ўзининг «Криптовалюталар базми тугади» сарлавҳали мақоласини эълон қилди. «Газета.uz» ушбу мақоланинг таржимасини эътиборингизга ҳавола этади.
Криптовалюта саноати такаббурлик, ғайрат ва оптимизм устига қурилган. Йўқотишлар ва ишдан бўшатишлар кўпайиб бораётгани сабабли, буларнинг учтаси ҳам танқислик қилмоқда, дейилади Wall Street Journal мақоласида.
13 февраль куни бўлиб ўтган Суперкубок (американча футбол бўйича энг илғор кубок) учрашувида Crypto.com (энг йирик криптобиржалардан бири) нинг миллиардер, NBA юлдузи Леброн Жеймс иштирокидаги рекламасини телеэкран орқали миллионлаб томошабинлар кўрди. «Агар сиз тарихга киришни хоҳласангиз, ҳаммасини ўзингиз қилишингиз керак», — дейди Жеймс машҳур криптовалюталар савдоси платформасининг 30 сониялик ролигида. Реклама ролигининг сўнгида: «Омад довюракларга кулиб боқади» деган ёзув пайдо бўлади.
Ўтган ҳафта Crypto.com ўзининг 5% ишчи кучини ишдан бўшатди ва компаниянинг бош ижрочи директори ўз Twitter’ида компания ҳозирда «мураккаб ва зарур қарорлар чиқаришга мажбур» эканлигини эълон қилди.
Биткойн ва шу каби валюталарнинг тарафдорлари «Камбағал бўлиб қолган ҳолда хурсандчилик қилинг» шиори остида криптовалюталарга шубҳа билан қараётганларга жавоб қайтариб келишади.
Вақти-вақти билан криптовалюталар Beanie Babies (юмшоқ ўйинчоқлар тури) ва доткомлар акциялари ҳамда Velvet Underground (америкаликлар рок-гуруҳи) ларнинг комбинациясига ўхшаб кетарди: бу аҳмоқгарчилик, бу катта пуллар ва барча обрўли одамлар бунга қизиқиб қолишган. Криптовалюталар, шунингдек, чайқовчиликка оид, адашишлар билан ёнма-ён юрувчи ва хавфларни менсимаслик, эътиборга олмаслик ҳамда очкўзлик каби тарихда кузатилган пуфакларга хос хусусиятларга эга.
Ҳозир бозорлар қулаётган ва жаҳон иқтисодиётини инфляция дахшатга солаётган бир пайтда криптовалюталар энг биринчи бўлиб сотилган активлар бўлмоқда. 2021 йил ноябрида биткойн ўзининг рекорд даражадаги максимумига эришиб, криптовалютанинг умумий ҳажми 2 трлн долларга етганидан буён — мавжуд бўлган криптовалюталарнинг учдан икки қисми йўқ қилинди. Криптобиржалар фойдаланувчиларни ҳеч вақосиз қолдиришмоқда, криптокомпаниялар эса ишчиларни бўшатишмоқда, ҳеч бўлмаганда биттаси қайта тузиш имкониятини ўрганиб чиқмоқда.
Криптовалюталар учун қулашлар ва кўтарилишлар оддий ҳолга айланган, соҳадаги кўпчилик буни «қиш» деб атайди.
«Гап шундаки, акцияларда бўлгани каби, криптовалюталарда ҳам ўсаётган бозор шароитида ҳамма ўзини даҳо деб ҳис қилади», — дейди 90-йилларда доткомлар васвасаси даврида миллиардерга айланган ва бир нечта криптолойиҳаларга сармоя киритган Марк Кьюбан. «Энди, иккаласининг ҳам нархи тушаётгангда, осон пуллар эвазига ўзини сақлаб турган компаниялар бирин-кетин йўқолишни бошлайди», — дейди у.
Васвасанинг бошланиши
Биткойн электрон пулларнинг бир шакли сифатида 2009 йилда, Сатоши Накамото исми билан машҳур бўлган аноним яратувчи томонидан йўлга қўйилган.
Унинг нархи ўсишни бошлади — барқарор бўлмаган ҳолда, тизимсиз ва кўпинча кескин кўринишда, йўл-йўлакай иложи борича кўп инсонларни ўзига жалб қилганча ривожланди. Курснинг ўсишига кўплаб омиллар сабаб бўлди, аммо криптосармоядорлар кўпинча мавжуд молия тизимининг муваффақиятсизликка учраганини ва криптовалюта бу келажак эканлигини таъкидлашади.
2021 йил апрелида АҚШдаги энг йирик криптобиржа Coinbase Global Inc. 85 млрд долларлик қийматга баҳоланган илк биткойнга асосланган оммавий компанияга айланди. Бунга эса криптовалюталар дунёсидаги ҳал қилувчи ҳодиса сифатида қаралди.
Август ойида Майамида шаҳар бренди остида МайамиКоин криптовалютаси йўлга қўйилди.
Криптовалюта тизими сармоядорларни ўзига жалб қила бошлади. Леброн Жеймс иштирокидаги Crypto.com ролиги, ҳаттоки Суперкубокнинг ўзида ҳам криптовалюталар ҳақидаги бир нечта реклама эълонларидан биттаси эди холос. Криптокомпаниялар рекламасини эндиликда бейсбол Олий лигасини ҳакамининг махсус кийимида ва юқори лигалардаги бир нечта спорт майдонларида кўриш мумкин. Coinbase эса NBA финал учрашувида ўз рекламасини намойиш этди.
2020 йил майида машҳур хеж-фонд менежери Пол Тюдор Жонс ўз активларининг маълум бир қисми биткойнларда сақланишини ва бунинг «катта спекуляция» эканлигини айтди. Ўша пайтда биткойннинг курси 9 минг доллар атрофида эди. Унинг ортидан бошқа профессионал сармоядорлар ҳам ўйинга кирди — Билл Миллер, Алан Ховард, Стэнли Дракенмиллер… Бирдан маълум бўлдики, криптовалюталар мейнстримга (маълум бир соҳанинг асосий йўналиши) айланди.
2021 йилнинг декабрида 700 млн долларлик келишувдан сўнг Лос-Анжелесдаги машҳур стадиондан «Staples Center» ёзуви олиб ташланди ва «Crypto.com Arena» ёзувига алмаштирилди. Ушбу келишув стадион номига эгалик қилиш ҳуқуқи бўйича тарихдаги энг йирик шартнома бўлди.
2022 йил апрелида бўлиб ўтган Майамидаги криптоконференцияда 25 мингдан ортиқ одам қатнашди. Майами мэри Фрэнсис Суарес Нью-Йорк Уолл-Стритидаги буқа билан рақобат қилиши назарда тутилган 11 футлик ва 3000 фунт оғирликдаги техно услубидаги қора буқанинг очилиш маросимига раҳбарлик қилди. Джанни Версаченинг қасрида бўлиб ўтган базмда жонли мусиқа ва синхрон сузиш томошалари ҳам бўлган эди.
MicroStrategy Inc таъсисчиси Майкл Сэйлор ўзининг дастурий таъминот ишлаб чиқарувчи компаниясидан фойдаланган ҳолда, ҳисобига ўша пайтдаги курс бўйича 6 млрд доллар қийматга тенг бўлган 100 000 дан ортиқ биткойнни жойлаштирган. «Менинг биткойнлар борасидаги кайфиятим жуда оптимистик», — деган эди у. ARK Investment бош директори Кэти Вуднинг таъкидлашича, биткойн курси 1 млн доллардан ҳам ошади. PayPal Holdings Inc таъсисчиларидан бири Питер Тиль «биткойнчиларга» криптовалюталарга қарши чиқувчи инсонлардан ташкил топган «душманлар рўйхатини» тузишни тавсия қилди.
Қулаш
Инфляциядан қўрққан ҳолда трейдерлар ва инвесторлар ўз портфелларидаги хавфли деб ҳисоблаган активларни сотишмоқда. Фойда келтирмаётган компанияларнинг акциялари тезда қулай бошлади, кўплаб янги оммавий технология компаниялари йилнинг биринчи ярмида ўз қийматининг ярмидан кўпини йўқотди. Шунингдек, криптовалюталар ҳам сотиш рўйхатидан юқори ўрин эгаллади.
Биткойн бу йил қийматининг ярмидан кўпини йўқотди ва ҳозирда 2020 йил охиридан бери энг паст даражада савдо қилинмоқда. Яна бир машҳур криптовалюта Ethereum 2022 йилда тахминан 68% га тушиб пасайди.
«Кўпгина активлар синфларида такаббурлик кўп эди. Бу жуда кўп очкўзлик ва барқарор бўлмаган бизнес моделларига, шунингдек, криптовалюталарда жуда кўп воситаларни келтириб чиқарди. Ҳозир криптовалюталар қуламоқда», — дейди молиявий хизматлар кўрсатувчи Galaxy Digital Holdings Ltd корпоратив тадқиқотлар бўлими раҳбари Алекс Торн. «Кўп миқдордаги крипто жамғармалар бу даврдан омон чиқа олмайди», — дейди у.
Кўпчилик бу соҳанинг кўтарилишига қимматли қоғозлар бозорининг давомий ўсиши ва жаҳон марказий банкларининг бозордан максимал даражада фойда олишга интилиш сиёсати қанчалик таъсир қилганини тушунмайди, — деди LMAX Digital активлар биржаси стратеги Жоэл Крюгер.
«Буларнинг барчасининг истеҳзоли томони шундаки, 2008 йилги инқироздан кейин осон пул топиш шароитлари биз кўрган энг катта хавф даврига олиб келди», — деди жаноб Крюгер. «Бу криптовалюталарга фойда келтирди».
Оғир оқибатлар
Асосий эътибор криптовалюталардан криптовалюта бўйича хизматлар кўрсатувчи компанияларга кўчди. Биржалар учун савдо билан шуғулланиш уларнинг бизнесини ҳаракатлантирувчи асосий кучдир, криптоактивларни сотиш жараёни бошлангач, уларнинг даромадлари пасайди. Май ойида Coinbase йилнинг биринчи чорагида ўзининг 429,7 млн доллар зарар кўргани ва раҳбарлар компания акцияларини сотиб, фойда келтиришганига қарамай, фойдаланувчилар платформани тарк этишаётгани ҳақида хабар берди. Июнь ойида компания 2012 йилда асос солинганидан буён илк бор ишчи штатининг бешдан бир қисмини қисқартирди. Компания акцияси ҳозирда 51 доллар атрофида савдо қилинмоқда (2021 йил 14 апрелда максимум даражага чиқиб, 429,54 доллар нархда савдо қилинган). Gemini, BlockFi ва катта маош тўлайдиган Crypto.com ҳам ўз ҳодимларини ишдан бўшатди.
Май ойининг бошида криптобозордаги доимий босим битта муҳим тизимни синдирди: 1 доллар қиймат атрофидаги стабил нархни ушлаб туришга мўлжалланган terraUSD номли валюта ўзига боғланган Luna номли криптовалютани ўзи билан тортган ҳолда қулади. Деярли бир соат ичида 40 млрд долларлик умумий қийматга эга бўлган иккита криптовалюта ҳам йўққа чиқди. Ушбу қулаш навбатдаги оқибатларга олиб келди. Июнь ойи бошида 12 млрд долларга тенг фойдаланувчи активларига эга бўлган Celsius Network LLC номли крипто-кредит ажратиш хизмати пул ечиб олиш имкониятини музлатиб қўйди. Маблағлар ҳали ҳам музлатилган ва компания ўз мажбуриятлари ва қарзлари борасидаги можароларни ечиш учун юрист ёллаган. Babel Finance номли яна бир кредитчи компания 17 июнь куни пул ечиб олиш ва кредитни ёпиш хизматларини тўхтатиб қўйди.
The Wall Street Journal’нинг хабар беришича, 17 июнь куни Three Arrows Capital Ltd номли криптовалюталарга асосланган хедж-фонд катта зарар кўргач, ўз активларини сотиш ёки бошқа фирма эвазига компанияни қутқариш каби стратегик йўлларни кўлиб чиқмоқда.
Зарарларга қарамай, аксарият сармоядорлар ўз оптимистик кайфиятини сақлаб қолишмоқда. Маршал Жонсон, Мэрилендда яшайдиган 54 ёшли телевидения продюсери 2021 йилда нархи 38 000 доллар атрофида бўлган пайтда биткойн сотиб олишни бошлаган. Ўша пайтда унинг режасига кўра, у то битта тўлиқ биткойн йиғилмагунига қадар пул ажратишни мақсад қилган. У ҳали ҳам биткойннинг келажагига ишонади ва ўз режасига амал қилишда давом этмоқда. Аслини олганда, биткойн нархининг тушиб кетганини ҳисобга олсак, ўнинг таъкидлашича, у ўз мақсадига яқин турибди. «Мен бўз мақсадимга бир йил олдингига қараганда яқинман», — дейди у кулиб.
Си Жей Уилсон биткойн ҳақида илк бор 2012 йилда эшитган. У пайтлар Уилсон Бейсбол Олий лигасининг питчери бўлган, Калифорнияда яшаб, бўш вақтини кумуш ва олтин қуймаларини олиш ва сотиш билан ўтказган. У рақамли валюталарга шубҳа билан қарашини, чунки «компьютердаги валютани қандай яратилишини» билмаслигини айтади. Аммо 2019 йилда у MLB (Бейсбол Олий лигаси) дан кетгач, Сатоши Накамотонинг биткойн ҳақидаги техник ҳужжатини ўқиб чиқади ва қизиқиб қолади.
Уйқусизликдан азият чеккан Уилсон тунлари биткойнлар билан савдо қила бошлайди ва аста-секин бошқа криптовалюталарга ўтади. «Баъзида сиз уларга шунчаки қарайсиз-у, уларга чиройли ном қўйилгани ҳақида ўйлайсиз», — дейди у. У дунё бўйлаб бир қатор криптоконференцияларга ташриф буюради — Сан-Францискодан Лондонгача ва Лас-Вегасгача.
Оҳир-оқибат Уилсон ўз эътиборини яна биткойнга қаратади. Аммо ўтган йили у пуфакларга хос аломатларни ҳис қила бошлаганини айтди. Crypto.com «Лейкерс» жамоасининг аренасига ҳомийлик қила бошлаганида, унда шундай савол пайдо бўлади: «Уларда шунча пул қаердан пайдо бўлмоқда?». Унинг айтишича, у криптовалюталарда муваффақиятга эришган одамлар томонидан яхталардаги турли базмларга таклифлар ола бошлаган. Coinbase директори Брайан Армстронгнинг Калифорниядаги 133 млн долларлик уйни сотиб олиши унинг эътиборини тортди.
Уилсоннинг айтишича, у ҳали ҳам биткойнга ишонади, аммо 2022 йил баҳорида у биткойнни ушлаб туришдан кўра кўпроқ улар билан савдо қилишни афзал кўрмоқда.
Криптовалюта дунёсининг қулаши айрим сармоядорларга 1990-йилларнинг охиридаги интернет компанияларининг «бум"ини эслатмоқда. Бир томондан, «дотком пуфаклари» даврида сармоядорлар ҳақ эдилар — интернет чиндан ҳам келажак эди. Аммо бу уларнинг кўпчилигини юзлаб интернет компанияларининг банкротлиги туфайли тонналаб пул йўқотишидан қутқара олмади.
«Узоқ муддатли мақсадларда биз криптовалюталарга ишонамиз», — деди Sequoia Capital ҳамкори, криптосармоядор Шон Магуайр. «Аммо қисқа муддатли мақсадларда улардан эҳтиёт бўлишни тавсия қиламан».
Пандемиядан олдин 35 ёшли Келли Миллер Сан-Францискода профессионал мусиқачи сифатида фаолият олиб борар эди. Пандемия сабабли унинг даромади нолга тушиб қолди ва Robinhood Markets Inc орқали акцияларга сармоя кирита бошлади. 2021 йил январь ойида у криптовалюта сотиб олишга қарор қилди ва бир оз Dogecoin сотиб олди. У ўзининг кичик хариди нархи кўтарилиб, кейин тезда тушиб кетганини кузатди. Кескин тушиш ва кўтарилишларга қарамай, ҳозир у Истанбулда яшамоқда. Ўтган бир ярим йил ичида у биткойн, Ethereum ва Solana каби криптовалюталарни сотиб олди. У ўз пулларининг катта қисмини Solana’да сақлашини айтди. Сўнгги пайтлар унинг портфелига зарар етгач, у крипто-оламида ўзгаришлар қилиниши зарурлигини таъкидлади.
«Ушбу макон назорат қилиниши лозим, у истъмолчилар учун хавфсиз бўлиши керак», — деди у.
Ден Хелд 2012 йилда биткойнлар билан шуғуллана бошлади, кўпчилик бу ҳақда эшитмаган бир пайтда янги пул тизими ғояси уни ҳайратга солди. У Техасдан Сан-Францискога кўчиб ўтди, биткойнга алоқадор учрашувларда қатнаша бошлади ва ушбу муҳитга шўнғиди.
Хелд кўп йиллар давомида биткойнни оммалаштириш билан шуғулланади ва у Twitter’да кўплаб мухлисларга эга, бироқ бу йил бошида уни кўчаларда, Техас меҳмонхонаси лифтида одамлар танишни бошлаганидан ҳайрон қола бошлади. Унинг учун бу ҳодиса биткойннинг қанчалик кенг тарқалган эканлигини кўрсатар эди. Унинг бунчалик киришиб кетишига сабаб, биткойннинг ҳозирги тизимдаги асосий муаммоларни ҳал қила олишига ишонишидадир. «Қулашларнинг ҳеч бири, ҳатто ҳозиргиси ҳам мендаги бу ишончни сусайтирмаган», — дейди у.
«Менинг фикрим 2012 йилдагидек. Менга ўхшаганлар шунчалик кўпки, мен биткойннинг охирини кўрмаяпман», — дейди у.
