Коронавирус оммавий эмлаш ечими бўлган ягона касаллик эмас. Дунё бўйлаб юз миллионлаб одамлар вакциналар ихтиро қилингани сабабли омон қолишган. Бир неча миллионлаб одамлар касалликларнинг оғир оқибатларига дучор бўлмасдан, нормал ҳаётга қайтганлар.
BBC рус тилидаги хизмати дунёда жуда кенг авж олган вируслар ва уларга қарши ишлаб чиқилган вакциналар одамларнинг ҳаётини қандай ўзгартирганига бир нечта мисолларни тақдим этган эди. «Газета.uz» ушбу мақоладан энг асосий жойларини таржима қилди.
Чечак
Фото: medalmanah.ru
20-асрнинг ўзида ушбу ўта юқумли вирусли касаллик 300 миллиондан ортиқ одамнинг ҳаётига зомин бўлган. Аввалги даврларда қурбон бўлганлар сонини санаб ҳам бўлмайди. Чечак билан касалланганларнинг тахминан 30 фоизи кўпинча азобланиб вафот этган, чунки уларнинг бутун танаси йирингли яралар билан қопланган. Қолганлари эса бир умрга кўзи ожиз бўлиб қолишган ёки терилари устида даҳшатли излар билан яшашга мажбур бўлишган.
Асрлар давомида одамлар умидсиз равишда чечакка даво излаганлар ва охир-оқибат улар биринчи вакцинани яратишга муваффақ бўлганлар.
Касалликнинг сунъий равишда қўзғатилган енгил шакли одамларда иммунитет ҳосил қилиши мумкин деган фикр, эҳтимол Хитойда туғилган. Баъзи манбаларда айтилишича, тахминан 1000 йил давомида у ерда одамлар чечак билан касалланган беморларнинг майда эзилган қорақўтирларидан кукунни ҳидлашган ёки қулоқларига чечак йирингига ботирилган пахта толаларини киритишган.
Африкада йиринг билан намланган ипни игна билан теридан ўтказишган.
Ўн саккизинчи асрда Британияда чечакка қарши эмлашни таниқли аристократ Мэри Монтегю тарғиб қилган, у ўзи ёшлигида чечак билан касалланган ва эри элчи бўлиб ишлаган Туркиядаги тегишли амалиётлар билан таниш бўлган. Аммо у таклиф этган усул унчалик ишончли бўлмаган. Натижада, тахминан ҳар ўттиз беморнинг биттаси чечакнинг оғир шакли билан касал бўлиб, вафот этган.
Инглиз фермерлари сигир чечаги одам учун юқумли эканлиги, аммо ўлимга олиб келмаслигини анча олдин пайқашган эди. Ушбу ҳодисани ўрганиб чиққан шифокор Эдвард Женнер сигир чечаги асосида ишончли ва хавфсиз вакцинани яратган.
1796 йил 14 майда Женнер бир фермернинг саккиз ёшли ўғли Жеймс Фиппсни ушбу вакцина билан эмлаган ва у кексалик давригача яшаган. Женнер икки йилдан сўнг ўз ҳисобидан машҳур «Сигир чечагининг сабаблари ва оқибатларини ўрганиш» рисоласини нашр этган. Чунки Қироллик илмий жамияти унинг услубига ишончсизлик билан қараган.
Кейинчалик, Буюк Британия армияси ва денгиз флоти аскарлари буйруқ асосида чечакка қарши эмланганида шубҳалар йўқолди, чунки ҳеч кимда ножўя таъсирлар кузатилмади.
Деярли юз йил ўтгач, Луи Пастер Женнернинг шарафига сунъий иммунитетни шакллантириш тамойилига асосланган препаратларни «вакцина» деб аташни таклиф қилади, лотинчада — «vacca» (сигир) сўзидан. Вакцина сўзининг тарихга киришида ҳам ушбу кашфиёт сабаб бўлган.
Камбағал мамлакатларда чечак 150 йилдан ортиқроқ давом этган. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг 1967 йилда бошланган оммавий эмлаш дастури уни амалда тугатишга ёрдам берган.
Миллардлаб одамларни эмлашнинг иложи бўлмаганлиги учун, манзилли эмлаш усули танланган. Биринчи маротаба бу услуб шарқий Нигерияда синовдан ўтказилган. Чечак тарқалиш ўчоқлари тезда аниқланиб, уларга қўшни ҳудудлар аҳолиси эмланган. Натижада 12 миллионлик аҳолиси бор ҳудудни 750 минг кишини эмлаб чечак йўқотилган.
Ҳозирги вақтда тирик чечак вируслари Ер юзида фақат икки жойда: Россия ва АҚШдаги энг юқори даражадаги ҳимоя лабораторияларида сақланиб қолган.
Полиомиелит
Фото: akhty-crb.ru
Ушбу касаллик чечакка қараганда анча кам одамнинг ҳаётига зомин бўлган, аммо тирик қолганлар оғир оқибатларга дучор бўлганлар.
Полиомиелит асосан болалик даврида юқади. Вирус танага оғиз орқали, сўнгра қонга киради ва асаб тизимига таъсир қилиб, кўпинча даволаб бўлмайдиган фалажликка олиб келади. Касаллик асосан оёқларга таъсир қилади, аммо ҳар ўнинчи бемор ўпка мушакларининг фалажи натижасида бўғилиб, вафот этади.
Вакциналар ҳали ихтиро қилинмаган даврда, бундай беморлар учун ягона умид — бу 1920-йилларда яратилган, «Темир ўпка» деб номланган махсус камералар ичидаги ўпканинг сунъий шамоллатилиши бўлган. Ушбу металл қурилмаларда одамлар бир неча ҳафта, баъзан эса бутун ҳаётларини ўтказганлар.
Полиомиелит, чечакдан фарқли ўлароқ, ташқи белгиларга эга бўлмаганлиги сабабли, унинг юқумли табиати фақат 1905 йилда швед шифокори Ивар Викман томонидан қайд этилган.
Ўша вақтга келиб, йирик шаҳарларда ичимлик суви сифатининг яхшиланиши полиомиелит билан касалланганларнинг умумий сонини ҳам, унга қарши иммунитетга эга бўлганларнинг фоизини ҳам камайтирган. Касаллик ўчоқлари кўпроқ кўринадиган бўлиб қолган.
ЖССТ маълумотларига кўра, полиомиелит асосан 5 ёшгача бўлган болаларга юқади.
1952 йилда америкалик шифокор Жонас Салк полиомиелитга қарши вакцинани яратди. 1961 йилда унинг ҳамкасби Альберт Сейбин укол билан эмас, ютиш мумкин бўлган такомиллаштирилган версиясини ишлаб чиққан. Шундан кейин АҚШ ва Европада касалланиш ҳолатлари кескин камайган.
Вакциналар тарихидаги энг ёмон хатолардан бири полиомиелитга қарши эмлаш билан боғлиқ. 1955 йилда Американинг Cutter Laboratories фирмаси хатолик туфайли ичида тирик полиомиелит вируси бўлган юз мингдан ортиқ дозадаги препаратни чиқариб юборган. Натижада, ўнта бола вафот этган, 160 нафари умр бўйи фалаж бўлиб қолган.
1988 йилда ЖССТ бутун дунё бўйлаб полиомиелитни йўқ қилиш бўйича дастур бошланганлигини эълон қилган. «Ота-оналарнинг даҳшати» деб номланган касалликдан 1994 йилда Қўшма Штатлар, 2000 йилда Хитой, Япония ва Жанубий Корея, 2002 йилда Европа, 2014 йилда Жануби-Шарқий Осиё мамлакатлари озод бўлди деб эълон қилинган.
Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, полиомиелитга қарши эмлаш туфайли дунёда бир ярим миллион киши омон қолган ва 18 миллион киши юра олади.
Ҳозирда полиомиелит фақат Афғонистон, Покистон ва Нигерияда кузаталади, йилига ўнлаб касалланиш ҳолатлари қайд этилади.
Қизамиқ
Фото: cherinfo.ru
Қизамиққа қарши эмлаш бир вақтнинг ўзида ҳам муваффақият ва ҳам муваффақиятсизликка мисолдир.
Бутун дунё эътиборини тортган Африкада Эбола вирусининг тарқалиши 20 мингга яқин одамни ҳаётдан олиб кетган бўлса, қизамиқ 2019 йилда 207,5 минг кишининг ўлимига сабаб бўлган, аммо унга қарши вакцина 1963 йилдан бери мавжуд.
Вакцинадан воз кечиш қизамиқ билан касалланиш даражаси ошишининг асосий сабаби ҳисобланади.
Жуда юқумли вирус йўтал ва аксириш пайтида, ёки тўғридан-тўғри алоқа қилишда тупурик томчилари билан тарқалиб, иситма ва тошмаларга олиб келади. Оғир ҳолатларда беморнинг ҳаётига хавф солувчи — диарея, пневмония ва мия қатламларининг яллиғланишига олиб келиши мумкин.
Вакцина ихтиро қилинишидан олдин, қизамиқ йилига ўртача 2,6 миллион кишининг ҳаётига зомин бўлган. Аммо уни бутунлай енгиб чиқишнинг иложи бўлмади, чунки касалликнинг юқумлилик даражаси жуда юқори бўлганлиги туфайли жамоавий иммунитет фақат 95% аҳоли эмланганида пайдо бўлади.
АҚШ ва Европада эмланишга қарши бўлган «антивакциначилар»нинг қарашлари ижтимоий тармоқлар орқали кенг тарқалиши сабабли сўнгги йилларда қизамиқ билан касалланиш яна кўпаймоқда.
Уларга туртки берган нарса 1998 йилда эълон қилинган, инглиз шифокори Эндрю Уэйкфилднинг қизамиқ, тепки ва қизилчага қарши компбинацияланган эмлаш болаларда аутизмни келтириб чиқариши ҳақидаги шов-шувли мақоласи эди. Гарчи кейинчалик ушбу мақолаларда маълумотлар рад этилиб, Уэйкфилднинг ўзи илмий жиҳатдан ёмон ниятда бўлганлиги учун тиббий лицензиясидан маҳрум қилинган бўлсада, унинг ғоялари илдиз отиб кетган.
Ривожланган мамлакатларда қизамиқ билан касалланганлар нисбатан камдан-кам ҳолларда вафот этса, Африкада аҳвол ёмонроқ. 2019 йилда Конго демократик республикасида қизамиқ касаллиги 7000 дан ортиқ одамнинг, асосан болаларнинг ўлимига сабаб бўлди.
Ривожланаётган мамлакатларда, айниқса чекка ҳудудларда, асосий муаммо стереотипларда эмас, балки вакцинанинг етишмаслиги ва тиббий инфратузилманинг йўқлигида. ЖССТ БМТга аъзо давлатлардан қизамиққа қарши эмлаш учун 255 млн доллар қўшимча маблағ сўраган.
Безгак
Фото: h-clinic.ru
Бугунги кунга келиб инсониятнинг деярли ярми безгак билан касалланиш хавфи остида, ҳар йили 400 минг одам безгакдан вафот этади.
Безгакни Plasmodium туркумидаги ҳашарот келтириб чиқаради. Ушбу паразитлар одамларни чақадиган безгак чивинлари томонидан тарқалади.
Касалликни безгак чивинлари чақиши билан одамнинг қонига тушадиган бир ҳужайрали паразитар бактерия келтириб чиқаради.
Безгакка қарши курашнинг асосий усуллари — бу чивинлар келиб чиқадиган ботқоқларни қуритиш, касалликни эрта даврида олдини оладиган чивинга қарши тўрлар ва дорилар ҳисобланади (бироқ плазмодий уларга ҳам бардош бера олиши ҳақида маълумотлар бор).
Безгак, айниқса, болалар ўлимининг энг қадимий ва жиддий сабабларидан бири бўлиб қолмоқда. Ҳар йили 200 миллиондан ортиқ одам бу касалликка чалинади.
Безгакка қарши иммунитетни шакллантирувчи вакцина 32 йиллик интенсив ишлар ва 700 млн доллар сарфланганига қарамай ҳали яратилмаган.
Ягона прототипи Гана, Малави ва Кенияда синовдан ўтказилмоқда, синовлар 2023 йилда якунланиши керак. Ҳозиргача мавжуд маълумотларга кўра, мазкур вакцина безгакдан ўртача 40% ҳолларда ва тўрт йилдан ортиқ бўлмаган муддатга ҳимоя қилади. Бу эса бошқа касалликларга қарши эмлашларга нисбатан жуда заиф кўрсаткич ҳисобланади. Бундай ҳолда, бир ёки икки марта эмас, балки тўрт марта эмланиш керак.
Мутахассислар босиқлик билан оптимистик кайфиятда бўлиб туришибди, бироқ вакцинанинг безгакка қарши ягона даво бўлиши даргумон эканлиги ҳақида огоҳлантирадилар.
