Сўнгги бир неча йилдан бери ўзбек алифбоси ислоҳоти ва лотин ёзувига тўлақонли ўтишга доир мунозаралар бир уйғониб, бир тинчиб қолади. Ўзбекистон президентининг ёрдамчиси Саида Мирзиёеванинг 2023 йил декабрида жадидчиликка бағишланган анжумандаги чиқиши шундай муҳокамаларнинг яна қайта бошланишига туртки берди. «Газета.uz» мухбири Жаҳонгир Азимов мутахассислар билан суҳбатлашиб, Ўзбекистон нима учун 30 йилдан бери тўлиқ лотин ёзувига ўта олмаётгани, шунингдек, бу жараён аҳолининг умумий саводхонлик даражасига қандай таъсир қилаётгани ҳақидаги саволларга жавоб топишга ҳаракат қилди.

Ўтган 85 йил мобайнида ўзбек ёзуви беш марта ўзгарган. Бунинг ортида ҳар сафар муайян сиёсий сабаблар бўлган.

1929 йилгача ўзбек тилидаги матнлар араб имлосида ёзилган. Айни пайтда, ўзбек тилида форс ва араб тилидаги сўзлар ҳам мавжуд эди. 1910 йилларнинг охирида жадид Абдурауф Фитрат ўзбек тилини туркча (чиғатой туркчаси) услуб ва грамматикага келтириш орқали уни форс ва араб тилидаги сўзлардан тозалашни ўз олдига мақсад қилиб қўяди.

Чиғатой туркчаси ўзбек тилининг аждоди ҳисобланади. Тилшунослар уни «эски ўзбек тили» деб ҳам атайди. Филология фанлари доктори, Ўзбекистон Миллий университети профессори Ҳамидулла Болтабоевнинг «Газета.уз» мухбири билан суҳбатда изоҳ беришича, тилга «чиғатой» номи хорижликлар томонидан берилган. Маҳаллий аҳоли, унинг фикрича, тилни туркча деб атаган. Ушбу масала бўйича профессионал адабиётлар ҳалигача бир-биридан фарқ қилади.

1921 йилга келиб Фитрат эски ўзбек тилининг (бу атама барчага тушунарли бўлиши учун қўлланилмоқда) тақдири борасида ўз тасаввурларини шакллантирди. У араб имлосига асосланган ўзбек ёзувини ислоҳ қилишни таклиф қилди. Фитрат мазкур ислоҳот аҳоли орасида саводхонликни оширади ва араб тилининг ўзбек тилига таъсирини сусайтиради деб ҳисоблаган, деб ёзади Блумингтондаги Индиана университетининг профессори Уильям Фиерман ўзбек тили ислоҳотлари тарихига бағишланган китобида.

Худди шу йили лотин алифбосига ўтиш ҳақида биринчи бўлиб жадид Боту сўз юритган, бироқ унинг таклифи хушламай қабул қилинган. Тарихчи Адиб Холид ўзининг «Ўзбекистон таваллуди» (Making Uzbekistan) китобида таъкидлаганидек, у вақтда лотин алифбоси масаласи кўриб чиқилмаган — кун тартибида араб имлосига асосланган ўзбек ёзувини ислоҳ қилиш масаласи турган эди.

1929 йилда ўзбек тили катта ўзгариш — лотин ёзувига ўтишни бошдан кечирди. Уильям Фиерманнинг ёзишича, лотин алифбосига ўтишнинг энг ашаддий лоббичиси рус шарқшуноси Евгений Поливанов эди. Америкалик олимнинг қайд этишича, Ўзбекистонда лотин алифбосига ўтиш совет ҳукуматининг барча совет республикаларида лотин алифбосини жорий этишга уринишларининг бир қисми сифатида қаралиши лозим.

1924 йилга келиб Ўрта Осиёда миллий-ҳудудий чегараланиш юз бериб, Ўзбекистон аҳолиси «ўзбеклар» атамаси остида бирлаштирилди. Айни пайтда тилга нисбатан «ўзбек» атамаси расман қабул қилинди. Лотинлаштиришда совет ҳукуматининг муайян сиёсий мақсадлари бор эди: ўзбек ўзлигини шакллантириш, маҳаллий аҳолини араб дунёси таъсиридан чиқариш, диндан ажратиш, деб ёзади Уильям Фиерман. Ўзбек лотин алифбосини шакллантиришда кўплаб жадидлар, жумладан, Фитрат ҳам қатнашган.

1940 йилда ўзбек лотин алифбоси кирилл алифбосига алмаштирилди. «Газета.uz» мухбири суҳбатлашган тилшунослар совет ҳукуматининг бундан кўзлаган мақсадларини қайд этиб ўтишди: Ўзбекистонда ёзувни бирхиллаштириш ва синфий жамиятга ўтишни тезлаштириш.

Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг ҳукумат лотин алифбосига қайтишга қарор қилди. Бу совет ўтмишидан воз кечишга ишора эди, дея таъкидлайди тарихчилар «Газета.uz» мухбири билан суҳбатда. Лотин ёзувига ўтиш расман 1993 йилда амалга оширилган. Қонунда бу ўтиш «ўзбек ёзувининг лотин алифбосига ўтилган 1929−1940 йиллардаги ижобий тажрибасидан келиб чиқиб», «кенг жамоатчилик вакиллари билдирган истак-хоҳишлари инобатга олиб», шунингдек, «республиканинг ҳар тарафлама камол топишини ва жаҳон коммуникация тизимига киришини жадаллаштирувчи қулай шароит яратиш мақсадида» қабул қилингани таъкидланган.

Икки йилдан сўнг, Туркия билан ўзаро муносабатларнинг ёмонлашуви фонида, алифбонинг ўша вақтда амалда бўлган таҳририга бир қатор ўзгаришлар киритилган.

Лотин алифбосига тўлиқ ўтишни 2000 йилгача якунлаш режалаштирилган эди. Аммо амалда Ўзбекистонда кирилл алифбоси ҳамон лотин билан биргаликда, тенг-тенг қўлланилмоқда. Расмий ҳужжатларни тайёрлашда, ОАВ материалларида, рекламада, ноширлик ишида ҳар иккала алифбодан фойдаланилмоқда.

Тилшунослар бу ҳодисани лотин ёзувининг жорий кўриниши номукаммаллиги билан изоҳлайди. Масалан, «Sh» ва «Ch» ҳарфлари туркий лотин алифболарида мавжуд бўлмаган «Ш» ва «Ч» ҳарфларининг инглиз тилидаги аналоги ҳисобланади. Кўпчилик «о'» ва «g'» ҳарфларидаги апострофларни нотўғри ишлатади.

Ўзбек лотин ёзувининг муаммоли жиҳатлари хусусида Комил Жалилов «Газета.uz»да эълон қилинган мақоласида ҳам ёзган эди. Мутахассис ушбу масалани сиёсийлаштирмаслик кераклигини, ҳар қандай ўзгаришлар соғлом ақлга таяниши ва илмий асосланган бўлиши лозимлигини таъкидлаган эди.

2016 йилда ўзбек лотин ёзуви тўғрисидаги мунозаралар қайта жонланди, дейди Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети назарий ва амалий тилшунослик кафедраси мудири, доцент, филология фанлари номзоди Ирода Азимова. Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йилда «Мамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармонни имзолади. 2021 йилда Вазирлар Маҳкамасининг «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига босқичма-босқич тўлиқ ўтишни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори қабул қилинди. Мазкур ҳужжатлар алифбони такомиллаштириш учун асос бўлди. Ислоҳотни амалга ошириш учун ишчи гуруҳ тузилди. 2023 йилнинг сентябрида ишчи гуруҳ янги алифбо лойиҳасини тақдим этди. Лойиҳага кўра, алифбода тўртта ҳарфни ўзгартириш таклиф қилинди:

Лойиҳани тақдим қилиш чоғида ишчи гуруҳ аъзоси, Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти катта илмий ходими Ёрқин Одилов тўртта ҳарф бўйича таклиф этилаётган ўзгартиришни қуйидагича изоҳлади:

«O' o'» ҳарфи ўрнига «Õ õ». Тилшуноснинг фикрича, мазкур алмаштириш ҳарфни матн ичида идрок қилишни осонлаштиришга ёрдам беради. Унинг сўзларига кўра, ўзгартириш, шунингдек, имло хатоларига йўл қўйиш ҳолатларини қисқартиради. Муаммо шундаки, клавиатурада «O' o'» ҳарфини ёзиш учун иккита ҳаракатни амалга ошириш — «O» ҳарфи ва «6» кўринишидаги апострофни босишга тўғри келади. Аксарият ҳолларда одамлар янглишиб, «9» кўринишидаги апострофдан фойдаланади. Саида Мирзиёева «Ўзбекистон» сўзи ўзбек лотин ёзувида турлича ёзилиши мумкинлигини мисол тариқасида келтириб, бу масалага тўхталиб ўтган эди. Қолаверса, тилшуносларнинг таъкидлашича, апостроф туфайли бир сўз иккига бўлингандек тасаввур уйғотади. Лотин алифбосининг янги версиясида «Õ õ» ни клавиатуранинг «[» тугмасига жойлаштириш режалаштирилмоқда.

«G' g'» ҳарфи ўрнига «Ğ ğ». Ёрқин Одилов мазкур алмаштиришни ҳам клавиатурада ёзишни соддалаштириш билан изоҳлади. Ҳарфнинг 1993−1995 йилларда ҳам худди шу шаклда қўллангани яна бир далил сифатида келтирилди. «Ğ ğ» ни «]» тугмасига жойлаштириш таклиф қилинди.

«Ch» ҳарфи ўрнига «C» («Ч» ўқилади). 1929 йилдан 1940 йилгача алифбода «Ch» ни ифодалаш учун ушбу ҳарфдан фойдаланилган. Ёрқин Одиловнинг сўзларига қараганда, бу шаклда ҳарф омма томонидан яхшироқ қабул қилинади, чунки «Ch»нинг ҳозирги версиясида «С» ҳарфи аллақачон мавжуд.

«Sh» ҳарфи ўрнига «Ş ş». Лотин алифбосининг аввалги барча версияларида (амалдагисидан ташқари) «Ш» товушини ифодалаш учун шу белгидан фойдаланилган, дейди Ёрқин Одилов. Унинг қўшимча қилишича, «Ş ş» туркий халқлар ёзувига хос. Клавиатурада ушбу ҳарф инглиз алифбосидаги «W» ҳарфи тугмасига жойлаштирилиши мумкин.

Ёрқин Одилов ўз нутқида «Sh» ва «Ch» ҳарфлари узоқ йиллардан бери қўлланиб келинаётгани, унинг фикрича, имлода турли хил истиснолар пайдо бўлишига олиб келганини тан олди.

Қайд этиш жоиз, кўплаб фойдаланувчилар мобил телефонлар орқали ёзишмаларда узоқ вақт давомида «Sh» ҳарфини ифодалаш учун лотинча «W» дан, «Ch»ни ифодалаш учун «4»дан фойдаланиб келган.

Шундай қилиб, лотин ёзувининг янги версияси 1993 йилдаги алифбонинг, 1929 йилда жадидлар иштирокида ишлаб чиқилган, дастлабки версиясига мос келади.

Табиийки, навбатдаги алифбо ўзгариши маъқуллаётгалар ҳам, унга қарши чиқаётганлар ҳам бор.

Биринчи гуруҳ ҳозирги лотин алифбосининг номукаммаллигини асос қилиб келтирмоқда. Тўртта ҳарф ва апостроф келтириб чиқараётган ноқулайликдан ташқари, улар ўзбек тилида «бир товуш — бир ҳарф» тамойили ишламаслигини таъкидлайди.

Комил Жалилов эса бошқача фикрда. Унинг фикрича, «бир товуш — бир ҳарф» тамойилига араб ёзувида ҳам (масалан, сўз ичидаги унлилар ёзувда тушириб қолдирилган), кирилл ёзувида ҳам («O» ҳарфи сўзга қараб турлича талаффуз қилиниши мумкин) амал қилинмаган: масалан, «ток» (электр токи) ва «ток» (дўлма учун фойдаланиладиган узум барги).

Янги лотин алифбосига ўтиш тарафдорларининг кўпчилиги, худди ўз давридаги Абдурауф Фитрат сингари, ўзбек тили туркий тиллар гуруҳига мансублиги сабабли, ўзбек тилини туркийлик тамойилларига мувофиқ такомиллаштириш зарурлигига ишора қилмоқда.

Янги лотин алифбосига ўтишга қарши чиқаётган гуруҳ тўртта ҳарфни ўзгартириш таклифини алифбо масаласини сиёсийлаштиришга уриниш сифатида баҳоламоқда. Муаммо шундаки, Ўзбекистонда омма орасида кирилл ва лотин алифболарининг қўлланилиш нисбати бўйича илмий тадқиқотлар мавжуд эмас. Лотин алифбосининг янги кўринишига ўтиш аҳоли саводхонлигига қандай таъсир қилиши юзасидан илмий асосланган прогнозлар ҳам йўқ.

Унинг тушунтиришича, тилларни ўзлаштираётган одам сўзларни яхлит тузилма сифатида кўришга одатланади: «Мия ҳарфларнинг умумий сони, сўзларнинг маънолари ва контекстини таҳлил қилади. Бу мактаб даврида бошланувчи узоқ жараён. Тил саводхонлиги шундай шаклланади. Аҳоли қайтадан ўрганиши мумкин, лекин бунинг учун вақт талаб этилади».

Психолингвист устози, филология фанлари доктори Азиз Жўраевдан иқтибос келтириб, алифбони ўзгартириш «матннинг синиши»га олиб келишини таъкидлайди.

Лотин алифбосининг амалдаги версиясида ҳам, таклиф қилинаётган версиясида ҳам [ц] товушини ўз ичига олган неологизмлар масаласи мавҳумлигича қолмоқда. Бу товуш ўзбек тилига рус тили таъсирида кириб келган. Масалан, «цех», «полиция», «цирк». Ўзбек тилида «Ц» ҳарфи мавжуд эмас, шунинг учун унинг ўрнига «S» ёки «TS» ишлатилади. Айрим ҳолларда бу парадоксларга олиб келади. Масалан, лотин тилида «цех» баъзан «sex» деб ёзилади. Инглиз тилида бу сўз жинсий алоқани билдирганлиги сабабли, айрим кишилар бу сўзни атайин грамматик хато билан — «seh» деб ёзади.

«Газета.uz» мухбири [ц] товуши масаласи бўйича изоҳ сўраб, ишчи гуруҳ вакилига мурожаат қилди, бироқ жавоб олмади.

Қайд этиш жоиз, ўзбек лотин ёзувини жорий этиш тўғрисидаги 1993 йилги қонуннинг биринчи таҳририда «С c» ҳарфи айнан «ц» ифодалар эди, «Ч» учун эса «Ç ç» ҳарфи ишлатилган.

Танқидчилар, шунингдек, бюджет харажатларига ҳам ишора қилмоқда, сабаби — янги алифбо киритилгандан сўнг йўл белгилари, реклама баннерлари, пешлавҳалар, дарсликлар, веб-сайтлар ва бошқаларни ўзгартириш керак бўлади. Низомиддин Маҳмудов Kun.uz мухбирининг шу мавзудаги саволига жавоб берар экан, катта харажатларни кутишга ҳожат йўқлиги, чунки ўтиш босқичма-босқич бўлишини қайд этган.

Янги алифбога ўтиш тарафдори бўлган блогер Хушнудбек Худойбердиев ўз постида дарсликлар ҳар икки-уч йилда бир янгиланишини, паспорт ва ID-карталардан уларнинг амал қилиш муддати тугагунга қадар фойдаланиш мумкинлигини таъкидлайди. Купюралар босқичма-босқич ўзгартирилади, эскилари эса истеъмолда қолади. Йўл белгиларини алмаштириш ҳам, унинг фикрича, уларнинг хизмат қилиш муддати билан белгиланиши мумкин.

Ўзбекистонда алифбодаги қандай ўзгариш сезиларли ёки кичик ўзгариш, деб ҳисобланиши мумкинлиги тўғрисида илмий тадқиқотлар мавжуд эмас, шунинг учун тилшуносларнинг субъектив қарашларига таянишга тўғри келади. Блогер Элдар Асанов Qurultoy подкастида алифбога ўзгартириш киритишда илмий ёндашув зарурлигини таъкидлади.

«Лотин алифбосининг амалдаги версиясига ўтишни якунлашни муҳим деб ҳисоблайман. Лотин алифбосининг янги кўринишига ўтишга келадиган бўлсак, у ҳолда тилнинг бутун табиатини очиб берувчи тадқиқотлар асосида имкон қадар идеалга яқин версия яратиш зарур. Икки ёки учта ўзгариш учун алифбони «безовта қилиш»га зарурат бормикин, билмадим», — дейди Асанов.

Ирода Азимова тўртта ҳарфни ўзгартиришга нисбатан алифбога кичик аралашув сифатида қараш мумкин эмас, деб ҳисоблайди.

Ҳамидулла Болтабоев ўтиш аҳоли учун қийинчилик туғдиради, деб ҳисобламайди, сабаби «у аҳоли шундоғам талаффуз қилаётган товушларни қоғозга кўчиради».

Комил Жалиловнинг фикрича, тилнинг кодификациясидаги ҳар қандай ўзгариш катта ўзгариш деб ҳисобланиши лозим.

У ўз позициясини янгиланган алифбога ўтиш аҳолининг «функционал саводхонлиги»га таъсир қилиши мумкинлиги билан изоҳлайди. Яъни, у ёки бу сабабларга кўра одамлар янги алифбони қабул қилмай, тил ислоҳотини рад этади — худди ҳозир кирилл алифбосида ёзишда давом этаётганидек.

«Бу одамлар бутунлай саводсиз бўлиб қолишини англатмайди», — дея қўшимча қилади Жалилов.

Лотин ёзувининг янги кўринишига ўтишга қаршилар ўтишнинг тубдан эмаслигини (ўзбек тили тарихида бўлгани каби арабдан лотинга ёки лотиндан кириллга эмас) тан олишади. Бироқ, улар муаммо янги алифбода эмас, балки халқ орасида сингиб кетган одатларда эканлигига ишора қилмоқда.

«Одам ёзаётган пайтда ёзишни ўрганган алифбосидан фойдаланади», — дейди Ирода Азимова.

Ëзувчи Ойбекнинг уй-музейида унинг фотосуратлари, романлари нашрларининг турли версиялари, шахсий буюмлари ва қўлёзмалари жамланган. Хусусан, қўлёзмалари орасида 1940 ва 1944 йилларда нашр этилган «Қутлуғ қон» ва «Навоий» романлари ҳам бор. Яъни, кирилл алифбосига ўтилган ва лотин алифбосига ўтилганидан 11 йил кейинги даврга оид нашрлар. Ойбек ҳар иккала роман қўлёзмасини араб ёзувида ёзган. Айтишларича, ёзувчи лотин ва кирилл алифбосини мукаммал билишига қарамай, умрининг охиригача араб имлосида ёзишда давом этган. Унга шуниси қулайроқ бўлган. Матнларни чоп этиш учун унинг рафиқаси Зарифа Саиднасирова тайёрлаган.

Бундан шундай хулоса қилиш мумкин: Ўзбекистон лотин алифбосига ўтиш учун 30 йил эмас, балки ундан ҳам кўпроқ — тахминан 100 йилдан бери муваффақиятсиз уриниб келмоқда. Бир қисми кирилл, бир қисми лотин алифбосида ёзишга одатланган аҳолига тарихий ва сиёсий мотивлар таъсир кўрсатган. Комил Жалилов буни авлодлар узилиши, деб ҳисоблайди. У алифбонинг янги версияси қабул қилиниши яна бир узилишни юзага келтириши ҳамда янги алифбо (агар қабул қилинса) фақатгина кейинги авлод учун тил асоси ва меъёрига айланишидан хавотирда.

Алифбо ўзгаришини ёқлаётганлар ҳам, бунга қарши чиқаётганлар ҳам ислоҳот муқаррар эканини тушуниб турибди — жорий алифбо эртами-кечми барибир такомиллаштирилишга муҳтож. Айни ватқда, улар идеал алифбони яратиш имконсиз эканини ҳам тан олади.

Келгусида алифбони яна қайта ислоҳ қилишга зарурат туғилмаслиги учун қарор ҳар томонлама ўйлаб қабул қилиниши лозим, деб ҳисоблайди «Газета.uz» суҳбатдошлари. Бундан ташқари, барча қарорлар тор доирада эмас, нисбатан кенгроқ муҳитда муҳокама қилиниши керак.

Алифбога «C» («ч») ва «Ş» («ш») ҳарфларини киритиш таклифи кўпчилик томонидан маъқулланаётган бўлса-да, «Ğ ğ» ва «Õ õ» ҳарфлари учун ҳар хил диакритик белгиларининг ишлатилиши савол келтириб чиқаряпти.

Масалан, блогер Мирзо Зоминий матн теришда қулайлик яратиш ва кўрганда ҳам осон идрок қилиш учун бир хил апострофга эга «Ō ō» ва «Ḡ ḡ» ни киритишни таклиф қилди.

Asaxiy онлайн-маркетплейси ва Asaxiy Books лойиҳаси асосчиси Фируз Аллаев «Газета.uz» мухбирига берган изоҳида 25 ёшдан ошганлар китобларни кирилл алифбосида ўқишини таъкидлади. Бироқ, у бу тенденциянинг ўзгараётганини ҳам қайд этиб ўтди.

«24−25 ёшгача бўлган янги авлод лотин тилидаги адабиётларни афзал кўряпти. 2025 йилдан биз ҳам китобларни чоп этишда лотин алифбосига тўлиқ ўтишни режалаштиряпмиз, — деди у.