«Газета.uz» турли касб эгаларининг кўпга номаълум, заҳматли ва масъулиятли фаолияти ҳақида ҳикоя қилувчи «Профессионал» лойиҳасини давом эттиради. Навбатдаги қаҳрамонлар — ота-ўғил косиблар Бахтиёр Валиев ҳамда Ғайрат Зоҳидов.

Ўзбек Миллий академик драма театри ҳовлисининг бир бурчагида эшигига рус тилида «Пойабзал таъмирлаш» деган ёзувли лавҳа илинган устахона бор. Ҳақиқий пойабзал таъмирлаш ва ишлаб чиқариш устахонаси: бурчакларда тайёру ярим тайёр оёқ кийим уюмлари, жавонга бир хил қолиплар тизиб қўйилган (бу ерда энг кўп кўрадиганингиз ҳам айнан шу — йиллар давомида тўпланган қолиплар), гилам устида қирқилган ва чизилган чармлар, иплару михлар.

Ҳатто деворлар ва дераза токчалари ҳам «бекор тургани йўқ»: ҳаммаси ғалтак иплар, эскиз намуналарию, турфа матолар билан тўла. Футболга бефарқ бўлмаган одамлар ишлайдиган (девордаги Ўзбекистон байроғи айнан футбол бўйича миллий терма жамоа ғалабалари шарафига илинган) бу устахона бетартибдек кўринса-да, аслида ортиқча нарсанинг ўзи йўқ. Масалан, деворлардаги қизил гиламлар қишда захдан, ёзда эса ортиқча иссиқликдан сақлайди.

Даҳлизда устахонага тортиқ қилинган пойабзаллардан иборат «музей»ни томоша қилиш мумкин. «Экспонат»лар орасида «Адолат фасли» спектаклидаги Амир Темур аскарларининг этиклари ва Бибихонимнинг туфлиси, «Жалолиддин Мангуберди» ва «Новвой» спектаклларида фойдаланилган пойабзаллар, грузинча, сурхонча рақс учун тикилган оёқ кийимлар, Қашқадарё ва Сурхондарё театрлари учун тикилган туфлилар ажралиб туради.

Ташқаридан пастқам ва кўримсиздек кўринган бу гўша хизмат кўрсатгану халқ артистларининг қадами аримайдиган, бир пиёла чой устида гурунглашиб, шахмат ўйнаб, кўнгил ёзадиган макони ҳам.

Устахонада мухбирларни кўрган Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Фарҳод Абдуллаев, косибларни мақтаркан: «Энди шу машҳурликни ҳам биздан олиб қўйиб, нон қолдиришмас экан-да», деб ҳазил қилади. Таъмирлатишга берган пойабзалларини олиб кетишга келган Ўзбекистон халқ артисти Эркин Комилов эса шундай деди: «Бу усталарнинг қўли гул!».

Қўли гул дея таърифланган бу усталар — Бахтиёр Валиев ва унинг ўғли Ғайрат Зоҳидов учун косиблик ота касб бўлганиданми, ҳунарнинг сир-асрорларини ўрганиб, мустақил иш бошлаш жараёнлари ўхшаш. Иккиси ҳам тахминан 4-5 ёшидан елим суртиш, машинада тикишда дадасига ёрдамлашиб, дастёр бўлган. Эътиборга молик томони, Бахтиёр аканинг отаси косиблик билан кўп ҳам шуғулланмаган, аммо болакай Бахтиёрда бу касбга меҳр уйғониши учун шу қисқа фурсатнинг ўзи етарли бўлган.

«20 дан ортиқ косиб ҳар куни 300-400 жуфт пойабзал тайёрлаб, сотишга берардик. Даромадимиз атрофдаги кўпчиликникидан юқори эди, ўша вақтлар касбимдан чинакамига фахрланардим. Таниш-билишлар ҳам ҳавас қиларди», — деб эслайди Бахтиёр ака. Аммо, маълум фурсат ўтиб, Хитойдан арзон оёқ кийимлар кўп миқдорда импорт қилина бошлагач, цех синиб, Бахтиёр ака ҳам ишсиз қолади. Уни «Олмазор» метроси бекати яқинидаги 2-пойабзал фабрикасига иш юритувчиликка таклиф қилишади — у ерда икки йилча ишлайди.

2005 йилда бир косиб дўсти Миллий театрда саҳна ролларига оёқ кийим тикувчи ва таъмирловчи уста учун бўш ўрин борлигини айтиб қолади. Миллий театр этикдўзлик устахонаси бор ягона театр бўлгани боис, Бахтиёр акага бошқа театрлар, ансамблу рақс жамоаларидан ҳам кўплаб буюртмалар туша бошлайди. Бу орада театрларга алоқаси йўқ одамлардан ҳам буюртмалар келади. Ҳаммасига улгуриш имконсиз эди — айнан шу лаҳзада Бахтиёр аканинг ёнига ўғиллари киради. Устанинг катта ўғли кейинчалик бўлак соҳани танлади, кичиги Ғайрат эса косибликда қолиб, ҳозир оилавий касб давомчиси.

Ғайрат косибнинг айтишича, пойабзаллар ўз эгалари ҳақида «гапиради». Масалан, оёқ кийимини эҳтиётлаб кийган одамлар батартиб ва сокин бўлади. Аксинча бўлса — пойабзалнинг эгаси шошиб юрадиган, ҳаёти ҳам бир қадар тартибсизроқ одам.

Бахтиёр косибнинг сўзларига кўра, ости эзилиб, ичлари кенгайиб кетган оёқ кийимнинг эгаси вазндорроқ бўлади. Пойабзалнинг бир чети ички қисмига кириб кетган бўлса, соҳиби — яссиоёқ.

Таъмирлаш учун олиб келинган пойабзаллар олиб кетилмаслиги ҳам мумкин: айримлар янги оёқ кийим олгач, эскисидан воз кечиб юборади, бошқалар эса шунчаки унутиб юборади ё келгани вақт тополмайди. Шунга қарамай, «ташландиқ пойабзаллар» ташлаб юборилмай, устахона омборида сақланади. Косибларнинг айтишича, пойабзалини тўрт йил ўтгач сўраб келганлар ҳам бўлган. Шунча вақт кийилмай ётган пойабзал барибир таъмирга муҳтож бўлади — оёқ кийим қанча узоқ вақт кийилмай қолиб кетса, таг қисми ўз-ўзидан қўпорилиб, чарми юпқалашиб бораверади.

Косибнинг бир кунлик иш ҳажми қайси турдаги оёқ кийимини тайёрлаётганига боғлиқ. «Этик бўлса — бир кунда ўртача 5 жуфт, туфли бўлса — 10 жуфт, маҳси бўлса — 15 жуфт тайёрлай олишим мумкин», — дейди Ғайрат косиб.

Бир жуфт пойабзал бир суткада тўлиқ битади — елимнинг қуриш жараёни кўпроқ вақт талаб қилади. Буюртма қачон тайёр бўлишини косибнинг ўзи айтади. Масалан, театр буюртмалари ижродан камида 10-15 кун, кўпида бир-икки ой олдин берилиши керак.

«Лекин зарур бўлса, кечқурун ухламай, ишхонада қолиб бўлса ҳам битказиб беришга ҳаракат қиламан. Буюртмани вақтида бажариш — асосий мажбуриятлардан бири», — дейди Ғайрат косиб.

Одатда тикиш ишлари Бахтиёр косибнинг чекига тушади. Қолган ишлар Ғайрат косиб ва уларнинг учинчи шериги — Ҳаким косибнинг зиммасида. Аслида уларнинг ҳар учаласи ҳам оёқ кийимни бошидан охиригача тайёрлай олади, лекин буюртма кўплиги учун самарадорликни ошириш мақсадида иш тақсимланган.

Кўчадан келадиган буюртмаларнинг аксарияти эркаклардан. Катта ёшли аёлларни айтмаса, ўрта ёшли хотин-қизлардан камдан-кам буюртма тушади. Сабаби — эркаклардан фарқли ўлароқ, аёллар пойабзални тез-тез алмаштиради ва хилма-хил қилиб кияди. Дўконларда танлов катталигига қарамай, одамлар ҳали ҳам косибларга пойабзал буюртма қилдираётганининг сабабини Ғайрат косиб шундай изоҳлайди:

Ғайрат косибнинг қайд этишича, устахона биринчи қўл бўлгани учун ҳам сифатли пойабзални иккинчи ё учинчи қўл ҳисобланган дўкондан кўра арзон сотади (янги пойабзал қанча кўп «қўл»дан ўтса, нархи ҳам шунча ўсиб бораверади). Айни вақтда, улар дўконлар билан ишламайди, чунки пойабзаллар сотилмай қолса, дўкон эгалари уларни анча вақт ўтказиб, эзилган ва ёмон аҳволда қайтариб олиб келади.

Бир хил иш учун бир косиб паст, бошқаси юқори нархда хизмат кўрсатиши мумкин. Кимдир буни Хитойдан келадиган маҳсулотлар нархи ошгани билан, бошқа биров доллар курси ўсгани билан боғлайди.

«Биз имкон қадар турғун ушлаб туришга ҳаракат қиламиз. Таъмирлаш ёки тайёрлашга кетган маҳсулотларнинг умумий нархига 20 минг сўм меҳнат ҳаққимизни қўямиз. Мижозлар шу пайтгача нархларимиздан норозилик билдирмаган», — дейди Ғайрат косиб.

Усталар театр устахонасида ишлаш кўчада косиблик қилишдан яхшироқлигини айтади.

«Биз ўзимизга таниш одамлар билан ишлаймиз. Кўчма ёки муқим устахонаси билан кўчада оёқ кийим таъмирловчиларнинг мижозлари нотаниш, феъл-атвори ҳам турфа бўлади. Қолаверса, текширувлар жуда кўп — “у ердан келдик, пул тўланг”, “бу ерда келдик, тўловни амалга оширинг” деб эшик қоқиб келаверишади. Бир сўз билан айтганда, кўчадаги косибларнинг эгаси кўп. Театрда эса раҳбарият бундай текширувларни бизгача ўтказмайди», — дейди Бахтиёр Валиев.

Авваллари ишга киришишдан аввал чармни ошлаш — қалин бўлса, юпқалаштириш, юпқа бўлса, қалинлаштириш; ёпиштиришда фойдаланиладиган елимларни тайёрлаш учун икки-уч хил суюқликни аралаштириш керак бўларди. Бу ишларнинг барини усталарнинг ўзи қиларди.

«Керакли материалларни фақат Янгиобод бозоридаги “обувной бункер”дан топардик. Шунда ҳам фақат Хитойники, чекланган миқдорда бўларди», — дейди Ғайрат косиб.

Замона зайли, технологиялар ривожи билан ҳозир косибларнинг иши ҳам бирмунча енгиллашган.

«Ҳозир тайёр материал ва елимларни ишлатамиз. Танлов ҳам кўп. Соҳа ривожланиб, дўконлар кўпайди. Ўзбекистоннинг ўзидан ҳам яхши материаллар чиқяпти, шу боис Хитой молларига бўлган талаб анча камайган», — дея қўшимча қилади уста.

Айни вақтда, улар бугунги кунда этикдўз касбига эҳтиёж нисбатан пасайганини ҳам тан олади.

«Авваллари биз тиккан пойабзалларни 4-5 йиллаб кийишган, тиқ этмасди. Рақобатда бизнинг пойабзаллар устунлигига шубҳам ҳам йўқ. Одамлар ўртача 300-400 минг сўмга четдан келган оёқ кийимни олади. Чиройли, сифатли қилингандек кўринади, лекин аксари тоза чармдан қилинмаган, бир йилга қолмай яроқсизга айланади. Шу пулга ўзимизда тоза чармдан сифатли қилиб тикилган муқобил пойабзални олмайди», — дейди Бахтиёр уста.

Лекин усталар нолимайди — топиш-тутиш чакки эмас. Миллий театр учун тайёрланган оёқ кийимлар учун ойлик маош тўланади, бошқа барча буюртмалар учун ишбай ҳақ олинади. Ота-ўғил косиблар бошқа ишлар билан ҳам шуғулланиши мумкин, лекин билагида кучи-қуввати бор экан, косибликни ташлашни ўйлаб ҳам кўрмайди.

«Косиблик қозонни доимий қайнатиб турадиган касб. Айрим ишлар мавсумий бўлади. Биз эса ёзда шиппак, қишда этик, куз ва баҳорда туфли тайёрлаймиз. Айримлар бу соҳага пулни деб вақтинча киради. Кўзлаган пулини тўплагач ёки, аксинча, иши юришмаса, бошқа ишга ўтиб кетади. Мен эса шу касбнинг ортидан барака топдим, фарзандларимни ўқитиб, уйли-жойли қилдим. Маълум вақт дам олишим мумкин, лекин ҳеч қачон воз кечмайман», — дейди Бахтиёр косиб.

«Меҳнатим саҳнада ижро этилаётган ролнинг бир бўлаги эканини кўрганимда, оёқ кийимини олиб кетаётган одамлар “раҳмат, қўлингиз дард кўрмасин, барака топинг”, деб дуо қилганида бекорга яшамаётганим, кимдир учун муҳим ва фойдали иш қилаётганимни ҳис қиламан. Қўлимда таъмирланадиган пойабзал турар экан, ҳеч қачон косибликни ташлаш хаёлига ҳам бормайман. Ташқаридан зерикарлидек кўриниши мумкин, лекин менинг ҳақиқий завқим шунда мужассам. Ўзим хоҳлагандай оёқ кийим тайёрласам, ўша куни мендан хурсанд одам йўқ», — дейди Ғайрат косиб.