Telefonda onam bilan gaplashdim. Qishlog‘imiz, turmush-tarzimiz haqida. Onam nogahon — lekin hazin ovozda — seni so‘rab qoldi: “Dugonang yana o‘qishga tayyorlanarmikan?”.

Yana… tayyorlanarmikan?.. Bu savolda sen qilgan mehnatu kurashlar, o‘qishdan yiqilish iztiroblari bor aslida…

Birga tushgan suratlarimizni ko‘pdan beri tomosha qilaman. Senga qandaydir yordam, dalda berish haqida o‘ylardim. Ammo o‘sha dalda nimaligini bilmasdim. Suratlaringga qarab: “Sen o‘qishga kirishing, buning uchun tayyorgarlikni davom ettirishing kerak”, deya pichirlardim. Bu kurashda manzilga yetmay yengilish o‘zingga nisbatan eng katta adolatsizlik bo‘lib ko‘rinardi ko‘zimga.

Esingdami, qishloqdagi “tayyorlov markazi” — yotib o‘qiladigan ikki oylik “kazarma”ga abituriyentlar hayotini suratga olgani borgandim. U yerda meni uchratishingni hech kutmaganding, to‘g‘rimi?

O‘sha kuni ertalab sen va yana besh dugonang “kazarma”da navbatchi edi. Hali tong to‘la yorishmagan, quyosh-da ko‘zini endi uqalayotgan mahal.

“Tursang-chi, tur, bugun navbatchimiz, hozir birpasda darslar boshlanib ketadi, hech narsaga ulgurmay qolamiz, hali dars ham qilish kerak” deb, kuyunchaklik bilan sheriklaringni uyg‘otishga urinarding.

Zum o‘tmay navbatchi qizlar jonhalak hovli supurayotgan, boshqa dugonalaring esa kitoblarini quchoqlaganicha — biri deraza yonida, boshqasi makkajo‘xorizorda, uchinchisi qovoqzor ichida — yo mutolaa bilan, yo o‘zaro savol-javob bilan band edi.

Supirilayotgan yer, sepilyotgan suv, chelaklarning taqur-tuquri va qizlarning shippagidan chiqayotgan “shalt-shult” tonggi sukunatni to‘ldirardi; kitob o‘qiyotgan qizlarning g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘iri esa qushlarning chug‘ur-chug‘uriga qo‘shilib ketgan.

Sen hovliga suv separding. Tong bo‘lsa-da, saraton tuprog‘idan yuragingning jiz-jizi kabi haroratli hovur ko‘tarilardi.

Sen navbatchilik yumushlarini tezda bitirib, darsga shoshilarding. Kechasi bilan o‘qib chiqilgan mavzularni yana bir bor takrorlashga ulgurish ham kerak.

Tibbiyot oliygohlariga tayyorlanayotgan abituriyentlar uchun mo‘ljallangan bu “kazarma”ning o‘ziga xos kun tartibi bor edi. Biologiya, kimyo kabi asosiy fanlar ertalab, ona tili, matematika, tarix kabi qo‘shimchalar esa peshinda yoki undan keyin, hatto kechasi ham o‘tilardi.

Qutilar, sumkalarga tartiblab solingan va biryoqda sochilib yotgan kimyo, biologiya kitoblari orasida O‘zbekiston tarixi darsliklari ham ko‘zga tashlanardi.

“Kimyogarlar tarixda “notanish modda”larga duch kelib qolib, o‘zini o‘rmonda adashib qolgan boladek his qilmayaptimi?”, deb hazillashsam, sen ona tilidagi metafora, sinekdoxa, ergash gapli qo‘shma gap kabi mavzulardan, ularni eslab qololmayotganingdan yozg‘irib qolarding.

Mashg‘ulotlarda nafaqat sen, balki guruhdoshlaring ham tabiiy fanlar bilan ijtimoiylarini birga bir xil olib ketishda qiynalayotgani sezilib turgandi.

Taqir gilamli bir xonaga “P” shaklida sakkiz xontaxta terilgan, xontaxtalar atrofiga gir aylantirib ko‘rpachalar to‘shalgan. “Sinf”da bir doska, bor-yo‘g‘i bitta ventilyator, yorug‘lik va shabada manbai hisoblangan ikki deraza bor.

Bir-biriga qadrdon bo‘lib ketgan 30 chog‘li o‘g‘il-qiz xonani to‘ldirib o‘tiribdi. Hammaning qo‘lida qayta-qayta varaqlanaverganidan titilib ketgan, yozib-chizilgan darsliklar, test kitoblari, ma’ruzali qo‘llanmalar.

Mashg‘ulotlar tezda boshlana qoldi. Hamma indamaygina test yechardi. Sen ham (bu manzarani kuzata turib, odamning uyqusi kelib ketardi). Ammo xayollaring ostonadagi poyabzallar kabi tartibsiz edi.

Ehtimol, test yechayotganingda ham bu yil albatta o‘qishga kirishing shartligini, serfarzand oilangning sira but bo‘lmaydigan kam-ko‘stini, ikki abituriyent farzandini pulli repetitorga qo‘yib, birmuncha qiynalib qolgan ota-onangning mehnatlarini o‘ylayotgan, ich-ichingdan shunga kuyinayotgandirsan…

Yuragingdagi harorat allaqachon ob-havoga ko‘chgan, ichingdagi hayajon manglayingda yaltirardi. Havo ham, xona ham juda issiq edi. Tanlaringga mitti havosovutgich, onda-sonda derazadan “hol so‘rab kiradigan” shabada va doim muzdek turadigan loydevor huzur bag‘ishlardi, xolos.

Chanqaganda bir-birlaringga suv quyib uzatardilaring. Bunda qoshiga o‘sma qo‘yilgan sen kabi kurashchan abituriyent dugonalaring kelajakka ko‘zida umid, yuzida kulgi bilan qarab turardi.

Testlarni tekshirib, tahlil qilishda o‘zlaring bosh rolda: tarqatar, egalariga berar, almashtirib tekshirar, natijasini hisoblab chiqardilaring. Xato yechilgan har bir savol uchun qanchalik xafa bo‘lganingga, javobini topgan testingni mashg‘ulotlarning eng jo‘shqin qismi — umumiy muhokamada tahlil qilib bera olganingda ich-ichingdan quvonganingga guvohman. Har kun to‘g‘ri yechilgan testlar hisob-kitob qilinar, abituriyent natijalarida o‘sish bo‘lmasa ustoz dakki ham berardi.

Shu bilan kunning birinchi “darsi” tugab, keyingi mashg‘ulotga tayyorgarlik boshlanar, bu vaqtga xona huvillardi.

Qizlardan kimdir tuproq ustiga gilamcha yozib, kimdir o‘rik soyasida stul qo‘yib, yana kimdir beton devor ustida oyoq cho‘zib dars qilardi.

Yigitlar esa o‘z yotoqxonasida onasi yuborgan ayronni simirib, patir va olmalarni yeb, aka-opalari ishlatgan qo‘llanmalarni o‘qib dars tayyorlardi.

O‘z hayotining farovonligi uchun kurashga kirishgan bu yigitlar ilk bor qadrdon oilasidan uzoqda yashab, qiynalayotgani sezilsa-da, ular maqsadlari mushtarak repetitordosh o‘rtoqlar topganidan xursand, bir-biriga yelkadosh. “Kazarma” — abituriyentlarning katta bir oilasi edi.

Darsxona tushlikka tayyorlanarkan, xontaxtalar tozalanadi, changlar artiladi, ko‘rpachalar qayta yoziladi — bu yumushlar kitobga qarayverib charchagan miyaga dam beradi.

Uyi “kazarma”ga aylantirilishiga rozi bo‘lgan mehribon xola, uning shiringina nabirasi hali yodingdan chiqmagandir? U uch mahal ovqat pishirar, ovqatni yemay uvol qilayotgan bolalarga dakki berar, “yaxshi ovqat yegan bola yaxshi o‘qiydi” deb hammaning kayfiyatini ko‘tarardi.

Ovqatni dasturxonga tortish — ertalab hovlini supurib yurgan navbatchilarning vazifasi. “Kazarma”da yigitlar kamroq edi, shu bois ular ayvonda, qizlar esa darsxonada ovqatlanardi.

Universitetga kirishlaringni o‘zlaringdan-da ko‘proq xohlaydigan ustozlaring ham senlar birga taom yerdi. Ovqatlanishlaringdan darsga shoshilayotganliklaring bilinib turardi.

Ovqatlanib bo‘lib, mashg‘ulotlar boshlangunicha yana dars qilishga oshiqasan. Uzala tushib kitob o‘qiysan, test yechasan, yoningda darslik kitoblar, olmayu dugonalaring — hammasi ham kitob o‘qiyotgani yo‘q: kimdir mutolaa jarayonida pinakka ketgan, boshqasi o‘sma qo‘ygan. O‘sma… Dugonalaring birga o‘sma qo‘yganlaring esingdami?

Bu shunchaki o‘sma emasdi; kelajakka umid bilan qoshni emas, yurakni sug‘orishga o‘xshardi. O‘qishga tayyorgarlik ko‘rish uchun ko‘p bor yig‘lab-elangan dugona (lar), oiladagi turli yetishmovchiliklar sabab o‘qiy olmagan opasining ushalmagan orzularini ham yelkasida sumka kabi ko‘tarib yurgan singil, shu yiliyoq o‘qishga kirmasa, uydagilari uni “Anzirat buvining yosh kelinlar maktabi”da o‘qitishi aniq bo‘lgan o‘zbek qizlarining ichkin-ichkin ko‘zyoshlarini o‘zi mujassam qilgan o‘sma edi bu…

Sening qoshlaring shu o‘smadan suv ichgan, orzularing shu — abituriyentlarning katta oilasida yanada charxlangan, dardlaring qorishgan. Bu oilaning dami, nafasi o‘zgacha. Dars qilar chog‘da ham maqsadlarni eslatadi, hatto ularni devorlarga qadab chiqadi: “SamPI, 189 ball”, “189 ball, oz qoldi”, “Uxlama, ey abituriyent, asri taraqqiy vaqtida!” — eh, bular o‘zni ovutish, abituriyent qizlarning birga kurashi edi. Sen yashayotgan xona derazasiga qaraganimda ham kitoblaru duolarni ko‘rardim — deraza romlari umid bilan kuylardi.

Sen o‘shanda shunday go‘zal damlarda eding — virtual olamdan yiroq, yaqinlari bilan suhbatlashish uchun umumiy uyali telefondan foydalanadigan, maqsadlari, shirin tashvishlari bir talay.

Kimdir telefonda pichirlab mashg‘ulotlar uchun pul so‘rardi, yana kimdir imtihonlarga oz qolganini, boshqasi esa testlarda to‘g‘ri javoblari kam chiqayotganini aytib yig‘lardi.

To‘g‘ri, ba’zilarga bularning hech biri aslida yig‘lashga arzimasdek ko‘rinar, ammo kelajagini tavakkal qo‘ygan, idish-tovoq yuvganida ham kitob o‘qishni unutmagan qizlar uchun bu kurash edi aslida.

Yarim kechasi ham darsda qatnashadigan, ko‘zlariga uyquni loyiq ko‘rmaydigan abituriyentlarning oliy maqsad — ta’lim yo‘lidagi harakati edi bu.

Mandat ham chiqdi…

Kenja bo‘lgani uchun pichan tashigan, kartoshka kavlagan, umuman, uy yumushlari yelkasida qolib ketgan, ayni vaqtda sen bilan bir “kazarma”da tayyorlangan ukam o‘qishga kiribdi. Xursand bo‘ldik.

Ukam yelkasida opasining yuklarini-da ko‘tarib, o‘qimasa kelajagi “eski hammom, eski tos” bo‘lishini, dalada uni mol-qo‘yu o‘roq-ketmon kutib turganini bilib o‘sdi. Uni shaharga kuzatar chog‘da onamning ko‘zlari namlandi, mehnatlari uchun, quvonch bilan siylagani uchun rahmat aytdi.

Qiziq, oliy ta’lim, oliygoh — u bilarmikan bu kurashlarni, bu ko‘zyoshlarni?!

Tizim bilmas, lekin bularni, qanday og‘ir damlarni boshdan kechirganingni, kechiryotganingni men bilaman. Yaqinda seni erga bermoqchiliklari haqida ham eshitib, titrab ketdim.

Oliy ta’lim yo‘lidagi kurashlaring besamar ketishidan qo‘rqardim. Sen takror o‘qishingni, yana abituriyent bo‘lishingni, harakatni davom ettirishingni xohlardim. Axir abituriyentlik sening eng yonib mehnat qilgan, qadrdon do‘stlar topgan lahzang.

O‘sha lahzalar senga eskirgan, yangi ranglarga muhtoj darvozadek tuyilar, sen uning bu ishlay olmayotgan tizimning nuqsi urib qolgan darvoza ekanligini-da bilarsan?

Kitob tutib shu darvozadan ko‘zlagan manzillaring sari boqib, rejalaring haqida o‘ylarkansan, bu uyni, bu damni tark etish senga qanchalar og‘ir bo‘lishi mumkinligini ham esda tutishing kerak.

Balki sen kitoblarni qayta-qayta o‘qigani kuch topa olmay qiynalayotgan, balki yaqinlaringga qarshi chiqa olmay o‘rtanayotgan, balki to‘lib dars o‘tilgan xonalarda yolg‘iz qoldim, deya o‘kinyotgandirsan. Ammo shuni bilki, bu xonada sen va sening orzularing dars qilmoqda, o‘qimoqda. Yolg‘izmassan.

Bu orzular nafaqat seniki, balki, butun kelajakniki, sen tarbiyalab, voyaga yetkaza oladigan kelajakchalarniki!

Ular uchun o‘qi!