Saraton – inson tanasida mutatsiyaga uchragan, yaʼni faoliyatini oʻzgartirib, vahshiyga aylangan hujayra. U boshqa hujayralarni siqib, kattalashib boradi. Afsuski, saraton yosh tanlamaydi, «bu hali bola ekan-ku», demaydi.

Dunyo boʻylab har yili taxminan 400 ming nafar bolalar va oʻsmirlar saratonga chalinadi. Oʻzbekistonda bir yilda uch mingga yaqin onkologik kasallikka chalingan bemorlar aniqlansa, ularning 900 nafardan ziyodrogʻini bolalar tashkil qiladi.
Onkologik kasalliklar vaqtida davolanmasa, oʻlim bilan tugaydi. Yuqori daromadli mamlakatlarda saratonga chalingan bolalarning taxminan 80 foizi davolanib, sogʻayib ketadi. Past va oʻrta daromadli ayrim mamlakatlarda esa xasta bolalarning atigi 20 foizi omon qoladi.

Oʻzbekistonda saratonga chalingan bolalarning oʻrtacha 80-85 foizi davolanadi. Shunda ham ularda kasallikning birinchi yoki ikkinchi bosqichi boʻlishi kerak. Afsuski, koʻpincha bolalarning ahvoli ogʻirlashmagunicha shifokorlarga murojaat qilinmaydi yoki murojaat qilinganda ham aniq tashxis qoʻyilishi kechikadi.

15-fevral – Xalqaro saratonga chalingan bolalar kuni munosabati bilan «Gazeta.uz» muxbirlari Bolalar milliy tibbiyot markazida boʻlib, saratondan davolanayotgan bolalarning ota-onalari bilan suhbatlashdi. Ular oʻz farzandlarida kasallik qanday belgilar bilan namoyon boʻlgani va undan qay tarzda davolanayotganlari haqida soʻzlab berdi.

Amal – toʻrt farzandimning uchinchisi. U 2021-yil avgusti oʻrtalarida olati ogʻriyotganidan shikoyat qila boshladi. Yosh bola boʻlsa, nega ogʻrirkan deb oʻzimcha koʻp oʻyladim. Urologga olib bordim, ancha tekshirib, biror kasallik topolmadi. 10 kun isitish (parafin)ga olib borishimni aytdi. Muolajalarni qildik, ammo oʻzgarish boʻlmadi. Keyin bolaning qorni va orqasi ham kattalashib ketdi. Qoʻrqib, vahima bilan jarrohga olib bordik. U Amalni koʻrib yigʻladi. Sababini soʻrasam, «opa, bu judayam katta narsa», dedi.

Koʻnglimga gʻulgʻula tushdi, natijalarni yigʻdik-da, jarrohning tavsiyasi bilan Toshkentga, Respublika onkologiya markaziga bordik. MSKT, MRT tekshiruvlaridan oʻtgach, aniq tashxis qoʻyildi – limfoma.

Navoiyga qaytdik. Avvalida u yerdagi onkologiya boʻlimi ham «ogʻir holat» deb bizni qabul qilishni xohlamadi, keyin koʻndi. U yerda bolalar boʻlimi yoʻq, kattalar bilan bir palatada yotdik. 1,5 soat davomida operatsiya qilishdi. Gistologik tahlildan soʻng Amalda sarkoma ham aniqlandi – kichik tos suyagidagi yumshoq tolalar va siydik qopi ustida ham oʻsimta bor ekan. Ogʻir ahvolga tushib qoldik.

2022-yil fevralida 4 ta kimyoterapiyadan keyin limfoma rivojlanishdan toʻxtadi. Keyin sarkomadan davolanish uchun kimyoterapiya ola boshladik. 6 ta kursdan keyin onkologik kasallikka chalingan bolalarga yordam beruvchi fondda ishlaydigan Linura ismli qiz Bolalar milliy tibbiyot markazidagi onkolog Kamol Iskandarovni tavsiya qildi. U bilan bogʻlandik. U navbat kattaligi, ammo nima qilib boʻlsa ham qabul qilishini aytdi. Shunday paytda bizni qaytarmagani uchun undan bir umrga minnatdormiz.

Aytilgan shifokorning oldiga ham vahima bilan kelgandim. «Oʻgʻlimni operatsiya qila oladigan vrach bormi, boʻlmasa, men ketaman, chet ellarga borib, operatsiya qildirib kelaman», degandim. U: «Biz operatsiya qilishimiz mumkin, ammo tanlash sizning ixtiyoringizda. Xohlasangiz, qilamiz, xohlasangiz chet elga olib ketishingiz mumkin», dedi. Biz shu yerda operatsiya qildirishga rozi boʻldik. Operatsiya qilib, sarkomani kesib olishdi. Bola ikki kunda oʻziga keldi.

May oyidan reabilitatsion kimyoterapiyani boshladik. Hammasi yaxshi davom etayotgan edi, har 21 kunda kelib, muolajalarni olib yurgandik. Yaqinda, 2023-yilning 30-yanvarida bolamning boshqa joyiga – prostata, qalin ichak va siydik yoʻllarining ichiga ham oʻsimta chiqqani ayon boʻldi.

Bu juda ogʻir holat: Amalning ahvoli yaxshi edi, 15 ta kimyoterapiya olib, «endi hammasi tugadi» deb, oxirgi koʻrikka chiqqanimizda shunday natija chiqib turibdi.
Yangi oʻsimta tezda asoratlarini koʻrsata boshladi. Peshobini chiqarolmadi, oyoqlari zirqirab ogʻriganidan yurolmay qoldi. Yana kasalxonaga yotishimiz kerakligini aytishdi. Shifokorlar operatsiya borasida hali aniq bir qarorga kelgani yoʻq. Shuning uchun yana kimyoterapiyani boshladik. Hozir bolamning ahvoli kelgan vaqtidagiga nisbatan ancha yaxshi, kayfiyati ham joyiga tushgan. Peshobini chiqara boshladi, asta-sekin yuryapti.

Toshkentga kelgach, muolajalarning aksari bepul ekaniga qaramay qiynaldik. Ayrim ehtiyojlarni oʻzimiz amallasak, gohida boshqalardan yordam kutishga majbur edik. Bizga shu yerda yashaydigan Artyom ismli 35 yoshli yigit yordam qoʻlini choʻzdi. U tanishimiz ham emasdi. Oʻsimta haqida bilganimizda «baribir chet elga borib davolanamiz, buning uchun esa pul kerak boʻladi», deb yordam beruvchi odamlar izlay boshladik. Artyom biz bilan aloqaga chiqib, oʻzining oilasi, bolalari yoʻqligi va Amalni moddiy tomondan qoʻllay olishini aytdi. Dori-darmonmi, nima kerak boʻlsa, barini olib berardi. Amalning tugʻilgan kuniga planshet, PlayStationʻlar sovgʻa qildi. Shifoxonadagi boshqa bolalarga ham sovgʻa-salomlar olib kelardi, uni hamma bilardi.

Bir haftacha avval, Amalda oʻsimta qayta chiqqandan keyin u menga telefon qildi. Endi bizga yordam berolmasligini aytib, kechirim soʻradi. Begona boʻlishiga qaramay, qilgan yaxshiliklari uchun undan butun umr minnatdorman, baraka topsin!

Shifokorimiz kerak boʻlsa chet eldan vrach chaqirishlarini aytdi. Ammo ona sifatida koʻnglim xotirjam emas. Agar qaysidir davlatga oʻzimiz borishimizga toʻgʻri kelsa, yana moddiy yordamga muhtoj boʻlamiz. Tezroq operatsiya boʻlsinu, tuzalsin. Bolam azoblardan qutulsin, orzu-niyatlariga yetganini koʻraylik. U «katta boʻlsam prezident boʻlaman», deydi.

Kasallikning aniq sababi yoʻq, lekin tugʻma deyishyapti. Bizning avlodda hech kimda uchramagan. Ammo oʻtgan yili 68 yoshli qaynonam limfomadan vafot etdi. Biz Toshkentdan qaytganda oyijonning tanasida qandaydir shishlar, oyogʻida esa oʻsimta paydo boʻlganini koʻrgandim. Ularda ham taxminan limfoma shakllanayotganini bildim va tezda koʻrikka olib borish kerakligini aytdim. Gumonim rost chiqdi. Biz qanday ahvolga tushganimizni tasavvur ham qilolmaysiz. Amal va buvisi Navoiy onkologiyasining bitta palatasida yotib davolandi.

Qaynonam 3-kurs kimyodan keyin oʻzlariga kelmadi, 17-aprelda jon berdi. Bu paytda biz Toshkentda edik. Hatto roziligini ham telefon orqali olganmiz. 27-aprelda operatsiyaga kirishimiz kerak edi, taʼziyaga ham borolmadik.

Bu yerdagi onalar hali juda yosh. Men palatama-palata yurib, ularga oʻzlarini qoʻlga olishlari, bolaning oldida yigʻlamasliklari, muhimi, farzandlari tirik ekani, shundan kuch-quvvat olishlari kerakligini tushuntiraman. Bilasizmi, mening hayotim, dunyoqarashim shu shifoxonaga kelishdan avval boshqacha edi. Biz dunyo tashvishlariga shu darajada kirib ketarkanmizki, Xudoni, yaxshiligu mehrni unutib qoʻyarkanmiz. Bolamning boshiga tushgan dard har birini qaytadan tanitdi.

Oʻtgan yili Sharofatxonning qorni jussasiga nisbatan ancha kattalashib ketdi. Sirdaryodagi UZIga olib borsak, zudlik bilan Toshkentga olib borishimiz kerakligini aytishdi. Surishtirib, ToshMIʻga bordik. Biz koʻringan jarroh «bu mening kasalim emas, Bolalar milliy tibbiyot markaziga koʻrsatinglar», dedi.

Aytilgan joyga bordik. 2022-yil aprelida qizimning oʻng buyragida 3-darajaga oʻtib ketgan oʻsimta – nefroblostoma aniqlandi. 18-mayda operatsiya qilib, oʻng buyragini olib tashlashdi. Buyragi loviyadek, ammo oʻsimta mushtdan katta oʻlchamga kelib qolgan ekan.

Operatsiyadan keyin har 21 kunda kimyoterapiya olib yurgandik. 2022-yil oktyabr oyida toʻsatdan qizimning chap buyragida ham oʻsimta chiqqani aniqlandi. Hindistonga olib ketmoqchi edik, shifokor Belarus, Rossiyadan tajribali vrachlar kelishi, birgalikda operatsiya qilishlarini aytdi. 26-oktyabr kuni jarrohlik amaliyoti oʻtkazilib, oʻsimtaning chap buyrakni egallagan qismi olib tashlandi.

Aslida juda kichkina belgilarga ham ahamiyatli boʻlish kerak ekan. Sharofatxonning qorni kattalashayotganini rafiqam bir necha bor aytgandi, men esa «yaxshigina yuribdi-ku» deb, ahamiyat bermagandim. Oʻsha paytda oʻsimta paydo boʻlgan va qizimning buyragini egallab olishda davom etayotgan ekan.

2022-yilning sentabr oyida Muhammadiyda siydik qopi oʻsimtasi aniqlandi. 2-darajada ekan. Avvaliga peshobi sargʻaya boshladi. Xavfsirab, oʻzimizning Asakadagi poliklinikaga olib chiqdik. Aniq bir kasallikning nomini ayta olishmadi: «Mizojida issiqlik miqdorini oshirib yuboradigan ovqatlar koʻp berayotganingizdan shunday boʻlyapti», deyishdi. Issiqliklar berishni toʻxtatdik, oʻzgarish boʻlmadi. Aksincha, vaqt oʻtib, peshobi qon aralash kela boshladi.

Tanishlarning tavsiyalari bilan Respublika onkologiya markaziga bordik. Uch kun navbat kutib, shifokor qabuliga arang kirdik. U «jihozlarim yetarli emas» deb boshqa bir joydagi onkologiya kasalxonasiga joʻnatdi. U yerdagi shifokor esa «men nechta kasaldan biopsiya olganman, lekin davlat pul toʻlamadi» deb, bir hafta yotib davolanishimiz uchun kuniga 800 ming soʻmdanmi hisoblab falon pul toʻlashimizni aytdi.

Keyin bir qarindoshimizning tanish pediatriga koʻringandik, u: «Nima, bola sizlarga bir parcha qogʻozmidiki, u yoqdan bu yoqqa koʻtarib yuribsizlar! Rossiyaga olib ketinglar», dedi. Andijonga qaytdik, mashinamizni sotib, Rossiyaga ketishga qaror qildik. 15 yil Moskvada yashab kelgan amakimizdan bizni Rossiyaga olib borishlarini soʻradik.

Amakimizning rossiyalik bir tanish onkologi Oʻzbekistonning oʻzidan, Bolalar Milliy tibbiyot markazidagi onkologlarni tavsiya qildi. Bu yerga keldik, biopsiya olishdi. Oʻgʻlimda siydik qopi oʻsimtasi aniqlandi, oʻsha kunning oʻzida kasalxonaga yotdik. Jami 7 ta kimyoterapiya olishimiz kerak edi. 5 tasidan keyin oʻsimta ancha kichrayib qolgan ekan, operatsiya qilishdi. Shundan keyin qolgan ikkita kimyoterapiyani olishimizni aytishdi. Hozir oxirgisini olyapmiz, nasib qilsa, umumiy koʻrikdan oʻtib, muolajalarni yakunlaymiz.

Muhammadiy bundan avvalroq ham toʻliq tuzalib ketishi mumkin edi. Avvaliga Andijondagi shifokorlar aniq tashxis qoʻyolmagani, keyin esa Bolalar milliy tibbiyot markaziga kelguncha «otangga bor, onangga bor» qilib, har yerdan qaytarilganimiz sabab, ikki oyga kechikdik.

Botirda 17 yoshgacha hammasi yaxshi edi. 2021-yilda tizzasi sim-sim ogʻriy boshladi. Bir hafta oʻtib, yurganda, yotganda, oʻtirganda oyogʻi zirqirab ogʻriyotganini aytdi. Bir xususiy klinikadagi travmatologga koʻrindik. U MRT qildirishimizni aytdi. Natijalar chiqqach, onkologiyaga borib, biopsiya oldirishimiz kerakligini aytishdi.

Toshkent shahar onkologiya kasalxonasiga borib, shifokorlarga bir hafta yalindik. «Joy yoʻq, vaqt yoʻq, doktor yoʻq», deb hech unashmadi. Koʻzimizga pul ham koʻrinmay «Ezgu niyat» degan xususiy klinikaga borib, Respublika onkologiya markazidan doktor chaqirtirib, biopsiya oldirdik. Suyak oʻsmasi chiqdi. Chaqirgan shifokorimiz bilan maslahatlashib, respublika onkologiyasining oʻzida kimyoterapiya boshladik. Bir muddat shu yerda muolaja olib, keyin Toshkent shahar onkologiyasiga oʻtdik. Ammo muolajalar taʼsiri sezilmadi, oʻsma kichraymadi.

Keyin operatsiya qilib, endoprotez qoʻyishdi. Tanish shifokorimiz pulni ayamay, Bolalar milliy tibbiyot markaziga kelishimiz, bu yerdagi kimyoterapiya boshqalaridan koʻra yaxshiroq taʼsir qilishini aytdi. Hozircha yaxshi, oʻsma taʼsiri 98 foizga kamayibdi. Yana 5 kurs kimyoterapiya qoldi. Bittasi uchun 50 millionga soʻmga yaqin pul kerak. Yanvar oyi uchun kimyo vositalarini Toshkent shahar va Respublika onkologiyalari berdi. Yana 4 marotaba, har 21 kunda yotish va ayrim yuvuvchi vositalar uchun 15-20 million soʻm pul topishimiz kerak.

Yaxshi odamlar juda koʻp. Yashnobod tuman hokimligidan operatsiya uchun moddiy yordam soʻragandik, shifoxona hisobiga 70 million soʻm oʻtkazib berishdi. «Ezgu amal» xayriya fondidan Baxtiyor degan inson taxminan 55 millioncha turadigan endoprotezni olib berdi. «Artel» kompaniyasi kimyoterapiyalarimiz uchun 20 million soʻm berib ketdi.

Oʻzim bir shifoxonada tozalovchi boʻlib ishlardim. Bolam kasal boʻlgandan keyin ishlashga imkonim boʻlmadi. Uning muolajalarini nazorat qilib turmasam boʻlmaydi. Oʻzi koʻpincha terapiyalar taʼsirida yo holsiz boʻladi, yoki uxlab qoladi.

Unga saraton tashxisi qoʻyilganda dadasi bilan shokka tushdik. Onkologiya haqida toʻliq xabarimiz yoʻq, faqatgina bir maʼlumot – saratonning oʻlim bilan tugashini bilardik. Shifokorlar bilan gaplashib vahimalarimiz asta-sekin tarqayaptiyu, lekin toʻliq qutulolmadik. Avvaliga Botirning oʻziga bu haqda aytmay, shamollashing bor ekan, deb aldadik. Muolajalar boshlangach oʻzi sezib qoldi. Saraton nimaligi haqida bizdan koʻproq bilarkan, balki sezdirmagandir, ammo bundan biror marta siqilgani, tushkunlikka tushganini koʻrmadim.

Boshida kimyoterapiyalar qiynadi. Hech narsa yeyolmadi, oddiy suv ichsa ham koʻngli aynirdi. Shifokorlar muolajalar davrida sutli mahsulotlar isteʼmol qilmaslikni aytdi. Achchiq mahsulotlar, qalampir, shamollaganda olinadigan antibiotiklar, har qanday vitaminlar, quyosh nuri va yoqilgan is gazining yoniga borish oʻsimtani qayta rivojlantirishi mumkin ekan.

Botirning nima sababdan saratonga chalingani nomaʼlum. Siqilgandan deyishdi: ammo vazmin bola, bundan boʻlmasa kerak. Fast-fuddan deyishdi: ora-sirada boʻlmasa, koʻp yemasdi. Ulgʻayish davridagi gormon oʻzgarishidan deyishdi: bunga ham aniq isbot yoʻq. Hammasi Xudodan va muolajalarini qilib, Xudoning oʻzidan shifo soʻraymiz.