Февраль ойи бошида Тошкентда 12 ёшли қизнинг шафқатсизларча ўлдирилиши ОАВ ва жамоатчиликни ларзага солган эди. Юқори мартабали амалдорлар ўз ижтимоий тармоқлари ва чиқишларида айбдорларни жазолашга чақиришди, бундай ҳолатлар такрорланмаслиги учун чора кўришга ваъда беришди. Орадан икки ой ўтди ва Ўзбекистоннинг медиа макони яна жўшмоқда. Бу сафар Хоразм вилоятида амалдорлар оилавий меҳрибонлик уйининг вояга етмаган тарбияланувчиларини қарийб бир йил давомида зўрлаб келгани ҳақидаги воқеа ғазабга сабаб бўлди.

Ва ҳамма яна гапира бошлади. Ва яна ҳамма қўзғалди. Ва яна минбарлардан ҳар томонлама текшириб, айбдорларни жазолашга чақирувчи, амалга ошмайдиган ваъдалар бериб, халқни популистик таклифлар билан тинчлантиришга уринаётган мутасаддиларнинг ғазабнок овозлари эшитилмоқда. Булар рўй бераётган бир вақтда хотин-қизлар ва болаларни зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун лойиҳасининг қандай тўсқинликларга учраганини эсга олиш ўринли. Дарвоқе, қонун лойиҳасини яратиш устида ишлаган фаоллар ва экспертларнинг сўзларига кўра, улар ҳалигача парламент қуйи палатаси томонидан маъқулланган якуний таҳрирда ўзлари таклиф қилган матнларнинг қайсилари киритилганлиги — ва умуман киритилганми ёки йўқлигини билишмайди.

Хотин-қизлар ва болаларга нисбатан зўравонлик масаласи доирасидан четроққа чиқайлик. Қандайдир муаммо мавжудлиги, ҳамма у ҳақда гапириши, уни ҳал қилиш учун тузилмалар яратилиши, стратегиялар ишлаб чиқилиши, конференциялар ўтказилишини кўрамиз, лекин деярли ҳеч нарса ўзгармайди. Муаммолар фақат резонансли ҳолатлардан кейингина эсга олинади. Муносабат шаблонлари одатда стандартдир: оммавий ахборот воситалари ва жамоатчилик шов-шувлари, юксак минбарлардан даҳшатли баёнотлар, намойишкорона чоралар ва… Ва пауза. Шунга ўхшаш ҳолат такрорланмагунча.

Буларнинг барчаси мамлакатимизда давлат бошқаруви тизимининг самарасиз эканлигини кўрсатади.

Хўш, самарали сиёсий тизимда давлат бошқаруви қандай ишлайди? Сиёсий ҳаёт, электорат овози учун кураш, ҳокимият алмашинуви ва энг муҳими, ишлаётган қонунлар мавжуд бўлган тизимми? Бундай тизим доимий ҳаракатда бўлади. У ишлайди. Қаердадир самаралироқ, қаердадир камроқ. Лекин ишлайди. Ҳар бири ўз даражасида ўзининг функционал вазифаларини бажаради.

Коммунал хизматлар тозалик ва тартибни сақлайди. Ўқитувчилар дарс беришади. Шифокорлар даволайди. Полиция жиноятчиларни ушлайди. Судлар қонун ҳужжатларига мувофиқ қарор қабул қилади. Ва ҳоказо. У ерда, масалан, подъезд эшикларидаги қулфларни созлаш ёки ҳовлилардаги пиёдалар йўлакларини тартибга келтириш учун президент ёки ҳукумат раҳбарининг ташрифини кутишнинг ҳожати бўлмайди. Бундай ишлар уларни бажариш функционал вазифаси ҳисобланганлар томонидан мутлақо табиий равишда амалга оширилади. Ва улар ўз вазифаларини мамлакатни ким бошқаришидан ёки парламентда қайси партия кўпчилик ўринга эга бўлишидан қатъи назар қиладилар.

Ҳокимият манфаатларини ҳимоя қилишни биринчи ўринга қўйган давлат бошқаруви тизими мустақил фаолият юрита олмайди. Унда ҳамма нарса юқоридан тегишли кўрсатма келгандагина ҳаракатга келади. Ва кейин ҳамма нарса фақат ушбу йўриқномада кўрсатилган йўналиш ва масалалар бўйича ҳаракат қилади. Ҳар қандай соҳага масъул бўлган амалдорлар ўз вазифаларини тўғридан-тўғри бажаришга киришишлари учун жамоатчилик эътирози керак бўлади. Самарали институтларни қуришдан манфаатдор эмас. Чунки бундай институтлар ҳокимият топширгандек эмас, балки ўзлари лозим бўлганидек ишлай бошлайди. Носоз тизим қонун устуворлигидан манфаатдор эмас, чунки амалдаги қонун қаттиққўл нарса бўлиб, ҳукуматни ўзига ёқмаган ишни қилишга мажбур қилиши мумкин. Масалан, мусобақада қатнашиш ва мағлубиятга учраган тақдирда кетиш.

Бундай тизим ишнинг иккита механизмига таянади: популизм ва ўт ўчириш. Баландпарвоз шиорлар, чиройли безалган стратегиялар ва доимий равишда «энг яхши тажрибалар» жорий этилишини эълон қилиш кўринишидаги популизм орқали иш қобилияти ва иштиёқи йўқлигини яширишга ҳаракат қилади. Унинг ҳаракатсизлиги туфайли юзага келган баъзи ҳодисалар жамоатчилик онгини жунбушга келтириб, ижтимоий кескинликни кучайтирганда, у ўт ўчириш билан шуғулланишга мажбур бўлади.

Тизимнинг ҳар қандай ҳаракати бошқарилади ва «тепа» билан мувофиқлаштирилиши кераклиги унинг аксарият вақтини у уйқуда ўтказишига олиб келади. Ҳатто ўзининг функционал вазифаларини керак бўлганида эмас, балки раҳбариятга ёқиши учун бажаради.

Жамиятнинг ўзи қила оладиган ва қилиши керак бўлган соҳаларда ҳаракат қилишига ва масъулиятни ўз зиммасига олишига тўсқинлик қилиши натижасида у ўз муаммоларини ўзи ҳал қила олмайди. Табиийки, ижрочиларнинг танлови ҳам унга салбий кўринади. У профессионалларга қизиқмайди. Профессионаллик доимо ўз ўрнини содиқликка бўшатади. Садоқатли самарасиз ходим мухолифатчи юқори малакали мутахассисдан афзалроқ бўлади.

Вояга етмаган қизларни зўрлаган хоразмлик амалдорлар ҳақидаги воқеа бузуқ тизимнинг ёрқин намунасидир. Самарали давлат бошқарувига эга бўлган сиёсий тизимда биз Хоразм воқеалари ҳақида анча олдинроқ — ҳатто терговни очиш босқичида ҳам билиб олган бўлардик. Максимал — қаттиқ жазо тайинлангандан кейин. Ҳозирги ҳолатда эса биз улар ҳақида жиноятчиларнинг оқланиши ошкор бўлгандан кейингина хабар топамиз. Ҳаттоки у бевосита киритилганда ва судлов тизимини фаоллашиши керак бўлганда ҳам эмас. Бу маълумот юқоридаги масъул амалдорлар эътиборига етказилганда эмас. Йўқ. Қарийб олти ойдан кейин. Бу ҳақда Nemolchi.uz лойиҳаси эълон қилганида.

Албатта, Хоразм воқеалари атрофида фаол медиа кампанияси бошланади. Унга жалб қилинган барча мансабдор шахслар қанчалик ғазабланганлигини ва уларда қанча қизиқарли ечимлар борлигини кўрсатиш учун бор кучини сарфлайди. Катта эҳтимол билан, айбдорлар — деярли барчаси ва деярли асосийлари — ошкора тарзда жазоланади. Лекин ҳаммаси бефойда. Бир-икки ой ўтади ва биз бошқа ҳудудда шунга ўхшаш яна бир ишни муҳокама қиламиз. Олдинги барча юқори даражадаги ишларда бўлгани каби. Чунки популистик шиорлар ва ҳаракатлар муаммоларни ҳал этмайди — улар муаммолар ҳал қилингандек тасаввурни яратади. Қаердадир эса вазият янада чуқурроқ кўринишда намоён бўлади. Чунки ёнғиннинг олдини олишдан кўра ўчиришни афзал кўрган тизим бир ёнғиндан иккинчисига шошилишга маҳкум.

Хоразм вилоятидаги зўрловчи амалдорлар атрофидаги медиа-резонанс Ўзбекистон Конституциясига ўзгартиришлар киритиш бўйича референдум бўйича медиа-кампанияни барбод қилиб юборди. Расмийларга садоқатли таниқли шахслар, спортчилар, идоравий таҳлилий тузилмалар вакиллари жамоатчиликни ушбу тузатишлар Ўзбекистонни янада яхшироқ қилишига ишонтирадиган кампанияни. Лекин, аслида, кўп нарса ўзгариши даргумон. Токи қонунлар ишлайдиган тизим яратилмас экан, қонунларнинг матнлари кўп нарсани ўзгартирмайди.

Давлат бошқаруви қўл режимида фаолият кўрсатишни ва фақат ҳокимият манфаатларига хизмат қилишни тўхтатгандагина қандайдир янги нарсани яратиш мумкин. Барча эълон қилинаётган ислоҳотлар статув-квони мустаҳкамлашга эмас, балки тизим самарадорлигини оширишга қаратилган бўлгандагина. Жамият қабул қилинаётган қарорларга реал таъсир кўрсатиш воситаларига эга бўлгандагина. Тизимли ўзгаришларни таъминлашда узоқ муддатли истиқболга эга бўлган қарорлар қабул қилинишига бир лаҳзалик шахсий манфаатлар ва раҳбарият манфаатларини таъминловчи мансабдор шахслар тўсқинлик қилмагандагина. Токи булар содир бўлмас экан, биз давлат бошқаруви тизимининг бир инқироздан иккинчисигача қандай ишлашини ва тизимли муаммоларни ҳал қила олмаслигини кузатишда давом этаверамиз.

Муаллифнинг фикри таҳририятнинг фикри билан мос келмаслиги мумкин.

Юрий Саруханян — халқаро муносабатлар соҳасидаги мутахассис, «Серия пенальти» («Пенальтилар серияси») Telegram-канали муаллифи.