Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти (ПМТИ) мутахассислари Туркияда содир бўлган зилзила Ўзбекистон учун оқибатларини баҳолади.
Туркиядаги зилзила оқибатларининг Ўзбекистон иқтисодиётига таъсири ташқи савдо, сармоя, меҳнат миграцияси ва ялпи ички маҳсулот каби соҳалар бўйича баҳоланди.
2022 йилда Ўзбекистоннинг Туркияга экспорти (1,5 млрд доллар) асосан хомашё (мис, рух ва пластмасса), импорти (1,7 млрд доллар) эса машина ва ускуналар, кимё, пигментлар ва фармацевтика маҳсулотларидан иборат бўлди.
Зилзилаларнинг ҳалокатли оқибатларини ҳисобга олган ҳолда, таҳлилчилар 2023 йилда мамлакатлар ўртасидаги товар айланмасидаги эҳтимолий ўзгаришларни аниқладилар.
Зилзиладан зарар кўрган ҳудудларни тиклаш бўйича кенг кўламли лойиҳалар Ўзбекистондан мис, рух, пластмасса, алюминий ва озиқ-овқат маҳсулотлари импортига талабни ошириши мумкин.
Тўқимачилик саноатининг марказларидан бири бўлган Қаҳрамонмараш зилзиладан қаттиқ зарар кўргани учун мавжуд вазият Туркияга пахта ва ип-калава экспортига (2022 йилда 523,3 млн бўлган) салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Ўз навбатида, Туркиядан олиб келинган ранг берувчи пигментлар ва газламалар танқислиги туфайли Ўзбекистонда тўқимачилик ишлаб чиқариш зарар кўриши мумкин.
Туркиядаги зилзила фонида давлат харажатларининг ошиши ва инфляциянинг кескин ошиши меҳнат муҳожирлари даромадига таъсир қилиши ва бу мамлакатдан пул ўтказмалари (2021 йилда 230 млн) оқимини камайтириши мумкин.
ЯИМ
Туркияда содир бўлган зилзиланинг Ўзбекистон иқтисодиётига таъсири The Thomson Reuters Trust Principles томонидан 8 февралда таклиф қилинган фаразларга асосланган учта сценарий асосида баҳоланди. Биринчи сценарийга кўра, 2023 йилда Туркия ЯИМдаги ўсиш 0,6 ф.п.га камайиши тахмин қилинмоқда. Шунингдек, ЯИМ ўсишининг кутилаётган 5 фоиздан, иккинчи ва учинчи ссенарийларга кўра, ЯИМнинг 1 ф.п. ва 2 ф.п. га қисқариши кўриб чиқилади.
Биринчи сценарий бўйича ҳисоб-китобларга кўра, Туркия ЯИМ ўсишининг 0,6 ф.п.га қисқариши Ўзбекистонда ЯИМ ўсишининг 0,03 ф.п.га пасайишига олиб келади. Бундай шароитда 2023 йилда Ўзбекистоннинг соф экспорти 0,103 фоизга қисқариши кутилмоқда. Шу билан бирга, товарлар ва хизматлар экспорти ва импорти мос равишда 0,098% га ва 0,021% га камайиши мумкин.
Иккинчи сценарий асосидаги ҳисоб-китобларга кўра, Ўзбекистон ЯИМ ўсиши 0,05 ф.п.га, соф экспорти эса 0,172 фоизга қисқариши мумкин. Бу товар ва хизматлар экспортига 0,164% ва импортига 0,035% пасайиш билан ҳам таъсир қилади.
Учинчи сценарий бўйича ҳисоб-китоб натижалари энг пессимистик бўлиб, шуни кўрсатадики, 2023 йилда Туркияда ЯИМ ўсишининг 2 ф.п.га қисқариши Ўзбекистонда ЯИМ ўсиши 0,1 ф.п.га камайишига олиб келади. Товарлар ва хизматлар экспорти ва импорти ҳам сезиларли даражада, тахминан 0,33% ва 0,07% пасайиш тенденциясига эга.
Туркий давлатлар ташкилоти давлатларининг табиий офатларни мониторинг қилиб бориш ва уларга қарши курашиш имкониятлари
Таҳлилчилар ТДТ давлатларининг табиий офатларни кузатиш ва уларга қарши курашиш имкониятларини ҳам кўриб чиқдилар.
ТДТ мамлакатлари табиий ҳодисаларни мониторинг ва таҳлил қилиш, шунингдек, уларга ўз вақтида жавоб бериш учун муҳим илмий ва амалий салоҳиятга эга.
Бунинг зарурати ушбу мамлакатларнинг ўз тарихида турли хил ҳалокатли табиат ҳодисаларига бир неча бор дуч келганлиги билан боғлиқ. Айниқса, Марказий Осиё мамлакатларида асосий табиий хавф омили зилзила ҳисобланади. Минтақа давлатлари сейсмик фаолликни ўрганиш ва унинг олдини олиш бўйича институтларни фаол ривожлантирмоқда, шунингдек, зилзилаларга қарши курашиш ва оқибатларини бартараф этиш юзасидан икки томонлама ва кўп томонлама ҳамкорликни йўлга қўймоқда.
Шунингдек, Марказий Осиё давлатлари ҳудудида Табиий офатлар хавфини камайтириш бўйича Осиё маркази (1998 йилда ташкил этилган) ва Фавқулодда вазиятлар ва табиий офатлар хавфини камайтириш маркази (2013 йилда ташкил этилган) фаолият юритади.
Табиий офатлар хавфини камайтириш бўйича Осиё марказининг асосий мақсади аъзо мамлакатларда табиий офатлардан сўнг тиклаш имкониятларини кенгайтириш, хавфсиз жамият қуриш ва жамиятнинг барқарор ривожланиши учун имкониятларни яратишдан иборат.
ТДТ давлатлари томонидан Туркияга ёрдам бериш бўйича биринчи босқичдаги чора-тадбирлар
Биринчи навбатдаги ёрдам шошилинч чора-тадбирларни амалга оширишга қаратилиши керак. Бу ерда устувор вазифа одамларни қутқариш ва уларга зарур бирламчи ёрдам кўрсатишдир. Шунингдек, жабрланган мамлакатга ёрдам бериш учун ҳамкор мамлакатларнинг мавжуд ресурсларини зудлик билан сафарбар этишдир. Ушбу ёрдам чоралари қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:
- Ихтисослашган қутқарув гуруҳлари ва махсус техникани вайроналарни тозалаш ва одамларни қутқариш учун офат ҳудудига юбориш. 7 баллдан юқори зилзилалар сценарийси шароитида Марказий Осиё мамлакатлари ва Озарбайжоннинг махсус гуруҳларни тайёрлаш тажрибаси иншоотларни малакали демонтаж қилиш ва жабрланганларга зарур ёрдам кўрсатиш имконини беради.
- Тиббий гуруҳлар ва психологларни жалб этиш, зарур дори-дармонларни ва донорлик қонини юбориш. Бу ерда муҳим нуқта — ТДТ мамлакатлари умумий тил бирлиги, бу жабрланганларга тиббий ва психологик ёрдам кўрсатишда тил тўсиқларини сезиларли даражада камайтиради.
- ТДТ мамлакатлари ёшлари ва бошқа кўнгиллилар орасидан тузилган кўнгиллиларнинг гуруҳларини йўналтириш. Самарали механизмлардан бири бу ТДТ мамлакатлари университетлари ўртасида шошилинч кўнгиллилар гуруҳини ташкил этиш тўғрисидаги эълон бўлиши мумкин. Бундай ёшлар тегишли тажриба ва салоҳиятга эга бўлиб, келажакда фойдали ва зарур тажриба орттиради.
- Одамлар исиниши, иссиқ овқат ейиши, тиббий ёрдам олиши, қариндошларига тез қўнғироқ қилиши ва керак бўлганда, чодирлардан иборат лагерлар ва лагер ошхоналарини ташкил этиш.
- Молиявий ёрдам кўрсатиш. Бу йўналишда Туркияда ҳозирги даврда жабрланганларни қўллаб-қувватлаш жамғармасини ташкил этиш масалани ҳал этиш чораси бўлиши мумкин. Бундай фонд маблағлари ихтиёрий маблағ тўплаш, шу жумладан ТДТ мамлакатлари аҳолисининг хайрия маблағлари ҳисобидан шакллантирилиши мумкин. Шунингдек, келгусида йирик миқёсдаги табиий офатлар пайтида ТДТга аъзо мамлакатларни қўллаб-қувватлаш учун махсус жамғарма ташкил этиш мақсадга мувофиқ.
- Фавқулодда ёрдам воситалари, жумладан, адёл ва чойшаблар, иссиқ кийим, гигиена воситалари, чодирлар, фавқулодда вазиятлар учун чироқлар, иситкичлар, ичимлик суви ва озиқ-овқатларни юбориш.
- Жабрланган аҳолини эвакуация қилиш ва ТДТ мамлакатлари ҳудудида вақтинчалик уй-жой билан таъминлашга кўмаклашиш.
ТДТ давлатлари ўзаро ҳамкорлигининг иккинчи босқичидаги ёрдам Туркия иқтисодиётини тиклашга йўналтирилиши керак. Бунда инфратузилма ва бошқа обектлар ва иншоотларни тезроқ тиклаш, бутун иқтисодиётнинг фаолиятига ко‘мак бериш устувор вазифадир. Қайта тиклаш бўйича ёрдам чоралари қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин:
- Тик турган биноларнинг ҳолатини баҳолаш ва кейинги фойдаланиш учун яроқли эканлигини аниқлаш учун сейсмологлардан иборат махсус гуруҳларни юбориш. Бинолар ҳолатидан келиб чиқиб, бузилиши ёки мустаҳкамланиши мумкин.
- ТДТ давлатлари зарар кўрган ҳудудларда турар жой бинолари, ижтимоий объектлар (поликлиникалар, шифохоналар, мактаблар ва бошқалар), инфратузилма обектларини тиклаш ва қуришда иштирок этиш.
- Объектларни тиклаш ва қуриш учун бир қанча қурилиш материаллари ва қурилиш техникасини юбориш.
Табиий офатдан кейинги даврда жабрланган аҳолининг турмуш шароитини тиклаш учун қўшимча манзилли гуманитар ёрдам жўнатиш. - ТДТ давлатларининг йирик холдинглари ва ишлаб чиқариш компаниялари томонидан маҳсулотларнинг хайрия партияларини сотувга чиқариш (Туркияга ёрдам бериш учун маҳсулот сотиб олишга чақирувчи ёрлиқлар билан) ва тушумдан жабрланганларга ёрдам бериш ва иқтисодиётни тиклаш учун фойдаланиш.
- ТДТга аъзо бўлган мамлакатларда хайрия консертлари ва бошқа тадбирларни ташкил этиш ва зилзила қурбонларига ёрдам бериш учун маблагъ жамлаш.
- Маданий мерос объектларининг ҳолатини баҳолаш ва уларни реставрация қилиш режаларини ишлаб чиқиш учун археологлар, реставраторлар, тарихчилар ва бошқалардан иборат экспертлар гуруҳини юбориш.
Тадқиқотнинг тўлиқ версиясини ПМТИ сайтида ўқиш мумкин.
