Ўзбекистон аҳолисининг асосий қисми 30 ёшгача бўлган ёшлардан ташкил топган муҳим демографик босқичда турибди. Келгуси 20 йилликда бугунги ёш авлод мамлакат меҳнат ресурсларининг асосий кучига айланади. Уларнинг ривожланишига тўғри сармоя киритилса, таълим нисбатан янги иқтисодий даражага чиқиши мумкин.

Жамиятдаги стереотиплар, аввалдан ўрнатилган, бугунги воқеликка ҳеч қандай алоқаси йўқ анъаналарни бузиб ташлайдиган кичик, эркин фикрли ёшлар қатлами пайдо бўлгани сезилмоқда. Ижтимоий тармоқлар, таълим платформалари орқали ХХI асрнинг муҳим ва зарур йўналишлари очиқ ва фаол равишда тарғиб қилинмоқда. Масалан, таълимнинг аҳамияти ва зарурлиги, чет элда ўқиш, феминизм ҳақида гапириш, касбий тажриба алмашиш кабилар. Фикримча, бу жуда зўр! Энг муҳими, шу қадар қизғин воқеалар орасида жасур, ақлли ва гўзал қизларнинг кўплиги мени хурсанд қилади.

Саволни жавобсиз қолдирди.

Саволни жавобсиз қолдирди.

Ислоҳотларнинг натижасини интернет, телевизор ёки ҳисоботларда айтилаётган гаплардан эмас, оддий ўзбекистонлик ёшларнинг ҳаётидан қидириш керак. Ўзим ва атрофимдагиларнинг ҳаётига боқсам, яхшигина ижобий ўзгаришлари топишим мумкин.

Мисол учун, авваллари жуда кўп вилоятлик иқтидорли ёшлар «прописка» сабабли пойтахтдаги марказий давлат идораларида фаолият юритиш имкониятига эга бўлишмаган. Университетни битириб давлат ишига кириш учун суҳбатга борганимда паспортимдаги муҳрга эмас, кўпроқ қўлимдан келадиган ишга эътибор берилганда ислоҳотларнинг натижасини ҳис қилганман.

Яна тенгдошларимиз, ука-сингилларимизнинг ижтимоий тармоқлар орқали ўз фикрларини билдираётгани, лоқайдликни йиғиштириб, мамлакатдаги ижтимоий-иқтисодий жараёнлар тўғрисида тасаввурга эга бўла бошлаганини ҳам ижобий жараён деб баҳоласак бўлади.

Бугун ёшларга кўп имкониятлар яратилган. Аммо ҳаммаси қоғоздан амалга ўтиши керак. Йигит-қизлар ўзга юртлардан нажот изламасликлари учун ҳам шунчаки тенгликка риоя этилса бўлди.

Аниқ бир соҳадаги ислоҳотлар ҳақида фикр билдириш учун ўша соҳанинг мутахассиси бўлиш керак деб ўйлайман. Фактлар билан гапирганда ҳаммаси ойдинлашади. Менга умумий кўринган манзара: ҳаммаси яхши томонга ўзгариши учун ҳаракат бор. Аммо бу ҳаракат жадаллашиши керак. Бир маромда давом этса ҳам майли, орқага қараб кетмаса бўлгани.

Ҳар бир тизимда ёш кадрлар кўрина бошлаяпти. Ўйлайманки, жуда кўп ҳолатларда ёшларга имконият бериш шарт эмас, шунчаки халал берилмаса, бас. «Олдини қайтарма», деган гап бежиз айтилмаган. Ёшликка «ғўрлик» сифатини тақамаслик лозим деб биламан. Бир жойда турган сув кирланиб қолади. Дарё доим оқиб туриши керак.

2017 йили Республика цирк коллежига ўқишга киргандим. Ўшандан ҳозиргача кузатувларим асосидаги хулосаларим ижобий.

Ислоҳот таълимда кўпроқ сезиляпти. Бу тизимда хусусий тармоқ кенгая бошлади. Мактаблар, ўқув марказлари, университетлар очилмоқда. Рақобат бор жойда, албатта, ўсиш бўлади. Авваллари Тошкентда бу даражада кўп ўқийдиганларни кўрмас эдик. Камчиликлар йўқ эмас. Аммо жараён шундай давом этса, хусусийлаштириш кенгайса, улар билинмай ҳам кетади.

Энг кўзга кўринадиганлари сифатида доимий яшаш жойи – «прописка»нинг енгиллаштирилгани, хусусий тадбиркорликка имтиёзлар берилаётгани, ўқув муассасалари сонининг ортиши кабиларни кўрсатишим мумкин.

Охирги 5-6 йилликда Ўзбекистонда кўп нарса ўзгарди. Албатта, яхши ва ёмон томонга. Айнан ёшларга билвосита таъсир қилган ислоҳотлардан бири олий таълимга кириш имтиҳонларида очиқдан-очиқ ўйинларга чек қўйилгани дея оламан. Бошқа томондан, билим даражаси етарли бўлмаган абитуриентлар учун суперконтракт тизими жорий қилиниб катта хатога йўл қўйилди. Имтиҳонлардан кейинги таълим сифати ҳақида гапираётган биринчи одам бўлмасам керак.

Ортга назар ташласак, бир неча ўн йиллар давомида олийгоҳлар тайёрлаган юз минглаб педагоглар эндиликда қайсидир мактабда фарзандларимизга дарс ўтмоқда. Ушбу тизимни «тозаламаслик» бизга ҳали анча қимматга тушиши мумкин. Умуман, олий таълимга кириш осон, 4 йил ўқиб, курсдан қолиб кетмасдан битириб олиш эса катта машаққат талаб қиладиган тизим бўлсагина кўп муаммолар барҳам топади деб ўйлайман.

Биз кўпинча бутун Ўзбекистон ва унда яшовчи одамларни фақат пойтахт аҳолисининг фаровонлигига қараб баҳолаймиз. Лекин Тошкент – бутун бошли мамлакат эмас. Ишончим комилки, таҳририятингизнинг кўплаб ўқувчилари Маслоунинг «Эҳтиёжлар пирамидаси» ҳақида билишади. Унга кўра, барчамизда эҳтиёжлар иерархияси мавжуд. Асосий эҳтиёжлар қондирилмаса, бошқа нарса ҳақида ўйлаш қийин. Агар ишда сизга кам маош тўланса ва кечаси ухламасдан оилангизни қандай боқиш ҳақида бош қотирсангиз, ўзингизни англаш ҳақида ўйлашингиз даргумон.

Хуллас, вилоятлар, узоқ туманлар ва қишлоқларда яшовчи юртдошларга «Маслоу пирамидаси»га кўра муносиб ҳаёт кечириш учун озгина нарса керак. Улар соғлом бўлса, барқарор иш топса, даромадини оиласидагиларни боқиш, кийинтириш, ўқитишга еткизолса, қишда газ ва чироқ узилмаса – улардан бахтлисини тополмайсиз.

Қисқача айтганда, биз нимага тайёр бўлишимиз керак? Сифатли таълимгами? Ёки муносиб тиббий ёрдамгами? Уйимизда ўчмайдиган газ ва электр энергияси бўлишигами? Ёки яхши иш шароитларигами? «Одамлар бунга ҳали тайёр эмас» деганларни шу саволлар қизиқтирадими? Катта ишонч билан айтаманки, одамлар бунга аллақачон тайёр.

Саволни жавобсиз қолдирди.

Жамиятни илм қутқаради. Илм эса китобдан, таълимдан. Таълим сифати ошмас экан, билим ҳақида сўз бориши ҳам мумкин эмас. Дунёқарашга келадиган бўлсак, турли соҳаларда изланиш, ўзни қидириш, чет эл ёшлари билан мулоқот қилиш (бунда турли халқаро конференциялар, оромгоҳлар ва тадбирлар мисол бўла олади), илмий китоб мутолаасини узлуксиз равишда олиб бориш керак. Одам ўз-ўзидан тайёр бўлмайди, у ёшлигидан ўсади ва унади. Меҳнат қилинмас экан, эртага меваси ҳам тайёр бўлмайди.

Тўғрисини айтсам, илгари мен ҳам «одамлар тайёр эмас» деган идеологияга ишонганман. Ҳаммага гапириш имкони берилса, ёввойи бир жамият ҳосил бўлади деб ҳисоблаганман. Бироқ кейинчалик амин бўлдим-ки, одамлар ҳеч қачон тайёр бўлмайди. Шунинг учун ҳеч нарсадан тап тортмай, «комфорт зона»дан чиқиб, ўзгаришлар сари дадил қадам ташлайвериш керак экан.

Жамиятдаги муаммолар, одамларнинг фикрлаши, дунёқараши ва билимининг етарли даражада яхши эмаслиги ҳақида кўп гапирилган, гапирилмоқда ва бундан кейин ҳам гапирилади. Мен бу борада жамиятни айбламаган бўлардим. Мисол учун, Шимолий ва Жанубий Кореяни олайлик. Бир миллат, бир менталитет, бир географик ҳудуддаги одамлар дунёқараш ва билим борасида кескин фарқ қилади. Демак, масала давлат сиёсати ва бошқаруви ўртасидаги фарққа бориб тақалмоқда.

Сингапурни учинчи дунё мамлакатидан бой ва аҳолиси фаровон давлатга айлантирган омил ҳам конструктив бошқарув ва халқпарвар сиёсат бўлган. Мамлакатда қўрқув муҳити кезиб юрса ва нотўғри бошқарув сиёсати амалга оширилса, халқ холис ахборот олиш имкониятидан тўсилиб, биқиқ муҳитда иҳоталаниб яшашга мажбурланса, халқнинг билими ва савияси ошишини, дунёқараши кенгайишини кутишдан умуман маъно йўқ.

Бугун ўзини жамиятнинг бир бўлагиман деб биладиган, фикрларини жойига «михдай қоқиб, қалпоғини суғуриб оладиган» ҳар қандай одам «бу мен учун эмас» қабилида иш кўрадиганларни бемалол изидан эргаштира олади. Жамиятни орқага тортувчи эмас, аксинча, олға бошловчи фикрларга эҳтиёжимиз катта.

«Одамлар ҳали тайёр эмас», деган гапни миямиздаги луғатдан бемалол ўчириб юборсак бўлади. Жамият турли тоифа, турли даражадаги одамлардан ташкил топган. Демак, умумийлик жиҳатидан ҳар қандай ўзгаришга тайёр. Чунки жамият қозондаги ош эмас, қачон тайёр бўлса, сузамиз дейдиган.

Бу жумла билан бирор бошламоқчи бўлган ишни тўхтатиш, кейинга қолдириш ёки уни ўзгартириб, одамларга тушунарли бўлади деб жуда паст даражада олиб чиқиш мутлақо нотўғри. Одамлар ўз-ўзидан тайёр бўлмайди. Тайёр бўлиши учун ҳам бошлаш керак.

Бунга қаршиман. Рости, бу жараённи чақалоқни 2-3 ёшлигида тагликдан тувакка ўргатиш бошланишига ўхшатаман. Бола ҳали тайёр эмас деб тувакка ўтказиш чўзиб юрилаверса, у тагликда қолиб кетади. Умуман, одамларга керакли янги ислоҳот қилиш ёки янги нарсани ўргатишдан қўрқиш керак эмас. Агар уларга шу фойда келтирса, бунга ўрганади, тайёр бўлади.

Айтиш ҳам, тан олиш ҳам оғир – жамиятимизда саводсизлар кўп. Ўқиган, уққанларнинг жуда кўпи четга кетган ва бу жараён ҳамон давом этмоқда. Охирги 4-5 йилда янгиликлар, ислоҳотлар қилингани билан дунёдан орқадалигимизни ҳамма билади.

Балиқ кўлмакни денгиз деб билганидек, кўпчилик инсонлар Ўзбекистонни дунё деб ҳисоблайди. Ҳамма нарсани фақатгина ўзининг қаричи билан ўлчайди. Дунёқарашни кенгайтириш керак. Бунинг учун имкон қадар саёҳатларга бориш, бошқа давлатлардаги одамлар билан суҳбатлашиш зарур. Шунда киши ўзиникидан бўлак ҳаётни кўради, таққослайди, таҳлил қилади, кўрган қандайдир янгиликларини Ўзбекистонга олиб келади.

Аслида замон эмас, одамлар ўзгаради ва ўзлари ўша ўзгаришларни қабул қилишга қийналишади. Қабул қилиш учун эса ўрганишга очиқ бўлиш керак. Оддий банкоматни ишлатишга қийналаётган аҳолига рақамли ислоҳотларни тушунтириш осон эмас. Бунинг учун уларнинг ўзи шу каби янгиликларга қизиқиши керак.

Масалан, метро ва автобусларда юришни қулайлаштириш учун йўл карталари жорий этилган. Аммо одамлар ҳамон узундан-узун навбатда туриб, бир марталик йўл чиптаси олишади. Ваҳоланки, йўл карталарининг афзаллиги, уларни ишлатиш бўйича йўриқномалар метро бекатларида доим айланади. Бироз эътиборли бўлган киши кейинги сафар яна шундай навбатда туришдан ўзини қутқаради. Ўзгаришларни қабул қилишни, ўрганишни истамаганлар эса жамиятдаги камчиликлардан нолиб юраверади. Ўйлашимча, дунёқараш, фикрлаш ўзгариши учун аввало маълумотларни фильтрлай билиш керак. Қайси маълумот улар учун манфаатли, қайсилари эса аксинча.

Аслида, одамлар ҳали тайёр эмас, деб гапираётган инсон ўзи ҳақида сўзлаётган бўлади. Айни вақтда жамиятнинг фикрлаши, дунёқараши, минг афсуски, хурсанд қиладиган даражада эмас. Энг бошланғич билимлар бўйича оддий мавзуларда қийналишади. Аксариятда базавий фалсафий тушунчалар мавжуд эмас. Таълимни ислоҳ қилиш, инсонларга китоб ўқиш фойдали эканини сингдириш орқали оммани янги даражага олиб чиқиш мумкин.

Турмуш ўртоғим билан 17 ёшда, абитуриентлик пайтимиз, Миллий кутубхонадаги инглиз тили тўгарагида танишганмиз. Шундан сўнг Халқаро Вестминстер университетида бирга таҳсил олдик ва Германия ҳукуматининг DAАD стипендиясини қўлга киритдик. Кейин бирга магистратурада ўқиш учун Германияга учиб кетдик. Саёҳат қилдик, 20 дан ортиқ мамлакатларда бўлдик.

Мен никоҳ умумий қадриятлар, ҳаётдаги катта мақсадлар ва муҳаббат асосида қурилиши керак деб ҳисоблайман. Қолаверса, одамларнинг тақдири ҳамма учун ҳар хил бўлишини ҳам инкор этмайман. Ҳар доим ҳам муҳаббат билан оила қуриб бўлмайди. Лекин бировнинг тавсиясига асосланиб турмуш қуриб ҳам муносиб ҳаёт кечириш мумкин.

Ёшларга маслаҳатим – турмуш қуришга шошилманг. Ёшликни пухта таълим, ўз-ўзини англаш ва саёҳатга сарфланг. Тез-тез «Мен кимман?», «Нима қилишни хоҳлайман?», «Бу ҳаётда қандай яшагим келади?», «Ортимдан қандай яхшиликларни қолдирмоқчиман?» каби саволларни ўзингизга бериб туринг.

Оила масаласида, албатта, ота-онадан маслаҳат олиш керак. Аммо ҳар бир инсон охирги қарорни ўзи мустақил қабул қилсин. Кейинги ҳаракатларига ҳам ўзи жавоб беради-да шунда.

Ўйлашимча, яхши келин ёки куёв топиш қийин эмас. Аммо ҳар бир кишининг феъл-атворига мос инсонни топиш жудаям қийин. Севги туйғуси иррационал масала бўлиши мумкин. Яъни шунчаки кимнидир севасиз ва нимага севишингизни билмайсиз.

Оила қуриш масаласида шошилмаслик, ҳар бир инсон ўзига мосини излаши керак деб ҳисоблайман. Турмуш қураётган жуфтларнинг яхши кунларда эмас, балки қийин вазиятларда бир-бирига қандай муносабатда бўлиши муҳимроқ. Дилбархонни 2014 йилдан бери танийман. 2022 йилда тўй қилдик. 8 йил ичида кўп синовлардан ўтиб, бир-биримизга мослашдик.

Ўзим ҳам, ота-онам ҳам айнан севиб турмуш қурганмиз. Шунинг учун севиб оила қуришни ёқлайман. Жуфт танлаш осон эмас. Энг аввал қизиқиши, ҳаётга бўлган қараши (жиддийми ёки ҳануз ўйинқароқ), приоритетларини инобатга олиш керак. Икки қутб кишиси – келажакда мутлақ турли режага эга бўлган инсонларни бир тизгинга тушиши осон бўлмайди.

Менимча, оила қуришдан аввал режа тузиш керак. Изланиш, ўқишдан, билим олиш ва янги эшик очишдан тўхтамаслик керак. Икки инсон бир-бирига ҳам онг, ҳам қалбан ўсишида елка тутиши керак. Фақатгина бир тараф ўсиб, иккинчиси жойида қотса, шу ҳаётга ўрганиб қолишади ва «бори шу экан» деган гап пайдо бўлади.

Оила тинимсиз меҳнат ва сармоя талаб қилади. Икки томон бир-бирига тўхтовсиз инвестиция киритади. Қизиқишлар эшитилади, режаларга қулоқ тутилади, мақсадлар бўлишилади ва бир ёқадан бош чиқарилади. Бу қуруқ гапдек туюлиши мумкин. Аммо турмуш қургандан сўнг оила номли қобиқ ўз домига тортиши жуда осон. Одам дангаса бўлиб қолади. Худдики ёшини яшаган қариядек қўлини силтайди ва чуқур тин олади.

Йўқ, аксинча, янада қаттиқ меҳнат айни шу ерда бошланиши даркор. Билим олиш ва ўргатиш, китоб ўқиш, сўраш, изланиш, кечаникидан-да бугун кўпроқ марраларга эришиш айни жуфт билан ёқимлироқ бўлади. Шу боисдан ҳам оила қуришдан олдин мақсад ва режалар очиқ гаплашиб олиниши керак.

Оила қуриш бу ўта шахсий, бир қолипга солиб бўлмайдиган, ҳар бир жуфтлик учун индивидуал масала. Аммо, айтишим мумкинки, икки ёш ўртасидаги фикр, савия, дунёқараш ва билимдаги муштаракликнинг ўзи яхши оила бўлиш учун кифоя қилмайди. Атрофдаги жамият, яқин қариндошлар, икки томон ота-онаси ўртасидаги муносабатлар ҳам оила ҳамжиҳатлигини сақлашда муҳим ўрин тутади.

Умуман олганда, юқорида санаб ўтилган омиллар тарозига солинганда севги-муҳаббат ҳамда икки ёшнинг мақсадлари бирлигидан оғирроқ тош босиб қўйиши мумкин. Бу борада реалист бўлиш керак деб ҳисоблайман. Фақат муҳаббатга таяниш турли-туман синовлар учун етарли бўлмаслиги, ҳар қандай муштарак жуфтлик орасига дарз кетиши ҳеч гап эмас.

Кимдир севиб турмуш қуришни афзал кўрса, яна кимдир келишиб турмуш қуради. Ҳар икки ҳолатда ҳам оила мустаҳкамлигини сақлаб қолиш эркак ва аёлнинг зиммасида бўлади. Асосийси, бир-бирини тушуниб, фикрлари, хоҳиш ва истакларини қўллаб-қувватлаб яшаш.

Ҳамма инсон ўзгаришни оиладан бошлаши энг мақбул йўл. Ҳар бир оила билимли, салоҳиятли фарзандларни тарбияласа, ҳамма ютади. Оила қуришда муҳаббат муҳим. Бу кинолару китоблардаги бўрттирилган ҳиссиётлар қоришмаси эмас, тушуниш, бир-бирини қўллаш ва қадрлай билишдир.

Бўлажак турмуш ўртоқни яхшилаб ўрганиб, танловнинг тўғри, яхшилигига ишонч ҳосил қилгандан кейингина оила қуриш керак. Никоҳ билан фақатгина бир оила бунёд бўлмайди, бир нечта оилалар бирлашади. Ана шу бирлашувнинг қанчалик бардавом бўлиши кўпроқ икки инсонга боғлиқ.

Қиз бола турмушга чиққунича унинг яшаш тарзи, шуғулланадиган машғулотлари, касби ва бошқа ҳолатлари ота-онасига, кейинчалик эса турмуш ўртоғига боғланади. Шунинг учун оила қуришдан олдин жуфт сифатида танлаган инсони ва унинг оиласи ўша қизнинг мақсадлари, олдига қўйган режаларини амалга оширишга имкон бериш ёки бермаслигига амин бўлиб олиш керак. Агар турмуш ўртоқ тушунса, яхши кўрса, бошқа оила аъзоларига кўникиш ҳам осонроқ бўлади.

Мен ҳам, турмуш ўртоғим ҳам санъат соҳасиданмиз. Биз бир-биримизни тўйдан олдин ҳам қўллаб-қувватлаганмиз. Улар мени ўз лойиҳаларига чақириб, билмаганларимни тушунтириб, ёрдам берганлари учун тўйдан кейин ҳам шундай давом этишларига ишонч ҳосил қилганман ва оила қуришга рози бўлганман.

Оила қуришга шошиш керак эмас. Одам ўзини англаб, мақсадларини билгандан кейин жуфт қидиришни бошласа, бўлади. Яхши кўриб, аниқ мақсад билан қадам ташладими, энди шу менинг оилам бўлади, умримнинг охиригача яхши кунни ҳам, ёмонини ҳам биргаликда ўтказаман, деган тўхтамга келгандагина оила қурса бўлади.

Турмуш севги ва келишув асосида қурилгани маъқул. Бу борада ҳаммада приоритет қўйиш ҳар хил бўлади. Икки тараф ҳам ўз оиласи, ота-онасининг хоҳишларини эшитиши, инобатга олиши, муносабатларда кейинчалик келиб чиқадиган дарз кетишларнинг олдини олиши мумкин.

Оила қуришни икки киши тақдирининг кўпчилик аралашувида ҳал қилиниши деса ҳам бўлади. Айнан ўша кўпчилик – икки томон уруғ-аймоғи, ота-она, амма-хола, амакию тоғалар оиланинг кейинги ҳаёт йўлларида катта-кичик ролларни ўйнайди. Шу сабаб бир умрлик ёр танлашда келин ёки куёв номзодлар тарафларга манзур келиши, оилавий қадриятлар бир-бирига мос бўлгани маъқул.

Севишиб ёки келишиб турмуш қуриш ҳар бир инсоннинг индивидуал шароитига боғлиқ. Жуфтингизни танлашдан олдин нафақат ўзингиз, қолаверса, яқинларингизнинг ўлчовларини ҳам ҳисобга олишингиз керак. Тўлиқ ўзбошимчалик ва ҳеч кимнинг фикрига қулоқ солмаслик яхши оқибатларга олиб келмаслиги мумкин. Барчасини бир маромда ушлаш, вазиятни мўътадил назорат қилишингиз лозим.

Жуфт танлашдаги приоритетлар ҳам сизга қараб ўзгаради. Дин, илм, билим ва дунёқараш бўйича бўлғуси тушунмовчиликларнинг олдини олиш учун аввалдан ушбу масалаларда келишиб, бир тўхтамга келган афзал.

Фарзанд уни тарбиялашга маънавий, психологик, жисмонан ва моддий жиҳатдан тайёр бўлган оилада дунёга келиши керак. Бола ота-онанинг чексиз меҳр ва эътиборида яшаши керак. Германияда туриб немисларнинг ота-оналик масаласини ташқаридан кузатганим учун бўлажак фарзандларимизни тарбиялашда уларнинг баъзи амалиётларини қўлламоқчиман. Масалан:

• Ота тарбияда тенг ҳуқуқли ўйинчи. Болалар билан оталар ҳамма жой, ўйин майдончаси, аквапарк, кўча, кафе, кутубхонада бирга бўлади. Яъни тарбиянинг бутун юки она зиммасига тушмайди, балки ота-она ўртасида тақсимланади.
• Мустақил болани тарбиялаш ва унга мустақил шахс сифатида муносабатда бўлиш. Фарзандга ота-она ўзининг ҳаётида амалга ошмаган орзуларини юкламасдан, яшаши учун яхшироқ йўлни ўйлаб топмасдан, боланинг шахсий майдони ва шахсий манфаатларини ҳурмат қилади.

Аллоҳ фарзанд насиб этса, имкон қадар, унинг орзуларига қарайман. У нимани яхши кўради, қандай мақсадлар қўяди, қайси соҳага қизиқади – шуларга урғу берамиз. Хоҳласа, сартарош бўлсин, истаса, бошқа касб эгаси – фарқи йўқ. Ўзига ёқса, ўз ишининг устаси бўлса, ҳаётидан завқ олса, бас.

Фарзандли бўлиш жуда жиддий қарор. Бизда фарзандга аввало овунчоқ сифатида қаралади. Оила қурилдими, айни тўққиз ой ўтиши билан фарзанд дунёга келиши керак деган ёзилмаган қоида мавжуд. Бироқ фарзанднинг таълими учун сармоя, унинг билим олиши, қўшимча дарслари, шароитлар яратиш учун инсон ҳам молиявий, ҳам руҳан тайёр бўлиши керак. Фарзандли бўла туриб ҳануз бола ролидан чиқа олмаётган ота-оналар талайгина.

Фарзанд тарбияси – жуда масъулиятли масала. Илгариги – техника инсон ҳаётига кириб келмаган замонларда унинг одоби, фанларни ўзлаштириши асосий омил ҳисобланган. Бугун эса боланинг чет элдаги тенгдошларига нисбатан рақобатбардошлиги, янги билимларни ўзлаштириши, келажакда йўқолиб кетиш хавфи остида қолмайдиган касбни эгаллаши ҳақида қайғуриш муҳимроқ. Бу ёқимли, шу билан бирга, ота-она зиммасига катта масъулият юклайди. Фарзанд масаласида сонга эмас, сифатга эътибор қаратиш зарур деб ҳисоблайман.

Фарзандларимиз тарбиясида аввало эркинликни танлайман. Бунда фикр эркинлиги асосий ўринда туради. Таълим-тарбиясида ҳам иқтидор ва истеъдодини юзага чиқарадиган, эркин муҳит шаклланган бўлишини хоҳлайман. Уларни ўз йўриғимда юритишдан узоқман. Фикрлари, ғоялари, режаларини доимо қўллаб-қувватлайман.

Болага кўпроқ китоб ўқитиш ёки ўқиб бериш шарт. Компьютерни мукаммал ўрганиши, ўзбек мактабида ўқиши, шу билан бир қаторда чет тиллардан камида иккитасини билиши керак. Болаларда мактабдаги дарс билан бирга мустақил ўқиб, изланишга кўпроқ иштиёқ уйғотиш фойдали деб ўйлайман. Шунингдек, қизиқишларини пайқаб, ўзига ёққан соҳага йўналтира олиш ҳам муҳим.

Фарзандни ўзига ҳам, жамиятга ҳам керакли инсон қилиб ўстирадиган энг муҳим нарсалардан бири – мутолаа. Турли жанр ва жаҳон адабиёти намуналарини ўқиш имкониятларни кенгайтиради. Бунга жуда эрта ёшдан эътибор бериш керак.

Япониялик тадбиркор Масару Ибука «Учдан кейин кеч» китобида уч ёшдан кейин болани тарбиялаш, ниманидир ўргатиш қийинлашиб боришини ёзади. Уч ёшгача фарзанднинг кўрган муҳити, олган тарбияси унинг ҳаётида пойдевор вазифасини бажаради. Масъулият эса ота-онага тушади.

Фарзанд тарбияси бўйича ҳозирча тажрибам бўлмаса-да, ўзим тўғри деб билган жиҳатларни айтиб ўтмоқчиман. Мен учун бу жуда жиддий масала. Чунки болангиз сизни борингизча, хато-камчиликларингиз, ютуқларингиз билан кўрсатади – айнан ўзингизни такрорлайди. Шунда савол пайдо бўлади, сиз қандай инсонсиз? Фарзандингиз сизни такрорлашини истайсизми? Жавоблар эса бизни қайта тарбияланишга, иллатларимиз устида ишлашга ундайди.

Фарзанд тарбияси, унинг қандай камол топиши 95 фоиз ҳолатда ота-онага боғлиқ. Қанча тўғри меҳр, эътибор ва назорат бўлса, фарзанд шунча иқтидорли, билимли ва яхши инсонга айланади. Кўпчилик ота-оналар боласининг энг муҳим даврлари —5-6-синфдан кейин баҳоларни назорат қилишни, уй ишларига кўмаклашишни, ўқитувчи билан алоқада бўлиб туришни тўхтатиб қўяди. Бу эса унинг энг зарур билим ва кўникмаларни эгаллашда ортда қолишига сабаб бўлади.

Агар фарзандингизнинг муҳити, мактаби, қизиқишларини назорат қила олмасангиз, дунёдаги энг кучли таълим тизимига эга давлатдаги мактаб ҳам сизга ёрдам бера олмайди. Ўзбекистонда одатий мактаб, қўшимча дарслар ва индивидуал ўқитувчилар ёллаш орқали ҳам яхши таълим олишини таъминласа бўлади. Моддий ҳолатга боғлиқ бўлмаган айрим сабаблар билан чет элга чиқишга имконингиз бўлмаса, Тошкент шаҳридаги хорижий мактаблар сизга ёрдам бериши мумкин.

Менимча, кетаман. Ҳаётда бир марта яшайман. Шунинг учун ўзим, оилам ва ўзим яшаётган жамият учун имкон қадар фойдали, бахтли, муносиб яшашни хоҳлайман.

Мен хоҳлаган шароит ва имкониятлар бу ерда бўлмаса, чет давлатда яшашга ижобий қарайман. Масалан, биз оилавий 100 давлатни кўриш ва у ерда бир муддат қолишни ният қилганмиз. Қолаверса, ХХI асрда ҳеч қандай чегаралар йўқ. Чегара, аслида, ижтимоий конструкция. Яъни у миямизда бор холос. Сайёрамиз – бутун бир жой. Унга чегараларни ўзимиз ўйлаб топганмиз.

Биз ҳозир яшаб турган ва келажакда яшайдиган давримизда ҳам иш жараёнлари аввалгидан фарқли ҳолатда ўзгариб кетади. Кўпчилик онлайн, истаган жойидан ишлаш имкониятига эга бўлади. Бундан ташқари, экология миграция жараёнларига кучли таъсир ўтказади. Яъни иссиқ экваторга яқин бўлган давлатлар аста-секин шимолроққа миграция қилишга мажбур бўлишади.

Хориж давлатида яшаш бир неча йил олдин орзу эмасди. Аммо сифатсиз таълим ва яшаш қадрининг маълум кўрсаткичлари қарашлар ўзгаришига сабаб бўлмоқда. Масалан, ҳозирги шарт-шароитларидан келиб чиқадиган бўлсак, одам фарзандини қайси мактабга беришга иккиланади. Сифат ва талабга жавоб бермайдиган ўқув даргоҳлари ва келажакни ўйлаш четга кетишга ундамоқда.

Шу пайтгача четга кетиш фикри умуман туғилмаган. Ўзбекистонда мени ҳамма нарса қаноатлантиради. Оилам билан чет элга кетишни орзу ҳам қилмаганман. Эҳтимол, бу «комфорт зона»ни тарк этишдан чўчиганим учундир. Албатта, бир-икки йил ривожланган хориж мамлакатларидан бирида яшаб, билим, тажриба ва дунёқарашимни ошириб келишга йўқ демасдим.

Лекин доимий кетиш ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Охирги йилларда таълим, тиббиёт ва бошқа соҳаларга хусусий секторнинг кириб келгани, кириб келишни режалаштираётгани ҳамда инсон учун зарур бўлган элементар муаммолар ҳал қилинишига ваъда берилаётганини кузатиб, четга кетиш фикридан янада узоқлашмоқдаман.

Ўзбекистон – мен учун яшашга энг қулай давлат. Бу ерда яқинларим кўп, тинч ва хавфсиз ҳаёт кечирмоқдаман. Ишимда ва шахсий ҳаётимда қийинчилик ва тўсиқларга дуч келмаяпман. Бошқа давлатда яшаш осон эмас. Айниқса, оила билан.

Мен кетган бўлардим. Болаларим учун ҳам чет ўлкани танлайман. Дунё билан ҳамнафас, ўз «мен»ига эга шахс бўлишлари учун турмуш ўртоғим билан қўлимиздан келган барча ишни қиламиз.

Хориж давлатларига фақат саёҳат мақсадида бораман. Лекин яшаш масаласида ватанда қолишни афзал биламан. Мен истагандек, муҳит ва шароитлар бўлмаса, ўшани бор қилиш учун астойдил ҳаракат қиламан. Орзуларим фақат шу юртда ушалиши керак.

Истакларимиз рўёбга чиқиши учун Ўзбекистонда ҳам шарт-шароитлар бор деб ўйлайман. Албатта, ҳаммаси жойида демайман, лекин кераклилари, етарлилари бор. Айтайлик, фарзандимизни кичкиналигидан олиб боришимиз, ишониб топширишимиз мумкин бўлган яхши боғчалар кўп.

Бошқа мамлакатларга яшаш, даромад қилиш учун эмас, маълум вақт ўзга муҳитни ўрганиш, одатий ҳаётдан сал четлашиш учун боришим мумкин. Албатта, оилам билан.

Ҳозирча Ўзбекистоннинг ўзида ҳам орзуларим, мақсадларимга эришсам бўлади. Қайсидир вақтда қандайдир нуқтага келиб, маълум орзуларимни амалга оширишга кўзим етмаса, ўзимга боғлиқ бўлмаган сабаблар билан шароитлар, яшаш қониқтирмаса, кетаман.

Албатта, давлат танлашни ҳам билиш керак. Россияда Нефть ва газ университетида магистратурани битирганимда қолиш имкониятим бор эди, лекин ундай қилмадим. Россияни яшаш учун мос муҳит, мамлакат деб билмаганман. Бироқ яна бир жиҳати бор – қанчалик кўп вақт бир мамлакатда турсангиз, яшасангиз, бошқасига кўчганингизда ҳаммасини яна нолдан бошлашга тўғри келади ва бунинг ҳам қийинчиликлари йўқ эмас.

Ривожланиш учун чет элда бўлиб кўриш керак. Турмуш ўртоғим билан маълум муддат чет элда яшаш бўйича режаларимиз бор. Ўзга муҳит, маданият, одамлар ҳар томонлама ривожланишга сабаб бўлади.

Агар биз истагандек муҳит ва шароит Ўзбекистонда бўлмаса, вақтинчалик ёки бутунлай бошқа давлатга кўчиб кетишимиз мумкин. Чет элда аввал ҳам яшаб кўрганман. Ўйлайманки, бу катта қийинчилик ва ноқулайликлар олиб келмайди. Қолаверса, турмуш ўртоғим билан бир соҳа – маркетингда фаолият олиб борамиз. Унда биз ҳозирги пайтдаги даромадимизни сақлаб қолган ҳолда исталган жойдан туриб Ўзбекистондаги лойиҳалар билан шуғулланишимиз ҳам мумкин.

Маркетинг соҳасида ишлайман. Кўп мижозларимиз маркетингга худди керак бўлмаган харажатдек қарашади. Шунинг учун мактабдан бошлаб ўқувчига бизнес ва бозор иқтисодиёти принципларини ўргатиш керак деб ҳисоблардим.

Муаммоларни очиқ айтишга қўрқув ва цензура мавжуд. Эртага айтганларим ўзимга қарши ишлаши эҳтимоли анча юқори. Бу нарса авлоддан-авлодга ўтиб келмоқда. Айни шу цензуралар йўқолишини истаган бўлардим. Жамият ривожи учун ҳозирда илмий тадқиқот олиб бормоқдаман. Иккинчи жаҳон уруши даврида қаршилик кўрсатиш ҳаракатида Европадаги ўзбекларнинг фаолиятини ўрганяпман. Янгидан-янги маълумотлар топяпман. Шу ишда давом этишни истардим.

Асосий орзуларимдан бири эса дунё стандартларига жавоб берадиган катта китоб бурчагим бўлиши: кутубхона (ёшлар ва талабаларга текин чой ва егулик билан), коворкинг жойи (бу ҳам талабалар ва ёшларга бепул), унинг олдида жуда катта китоб дўкон ва book cafe билан. Худди шундай бурчакларни вилоят бўйлаб филиаллари бўлиши ва бутун Ўзбекистон ёшлари бемалол билим оладиган тинч жойга айланишини истардим.

Илгари ўз соҳасидаги муаммоларни доимо гапириб юрадиган одамлар мен учун қаҳрамондек туюларди. Бироқ давлат ишидаги фаолиятим давомида бир нарсани англаб етдим: соҳа кишиси муаммони кенг оммага билдириб юрганидан ҳеч қандай наф йўқ. Аксинча, уни ҳал қилишга энергиясини сарфлагани маъқулроқ. Шунда ҳамма ютади – жамият бир муаммодан халос бўлади, уни ечишга ҳисса қўшган одамлар эса ишидан роҳатланади.

Лекин ҳозирги ишхонам – АКТ вазирлиги ҳузуридаги «UNICON.UZ» фан-техника ва маркетинг тадқиқотлари марказидаги бир анъанани ўрнак сифатида келтирсам бўлади. Бу ерда ТАТУ талабалари ярим ставкада ишга олиниб, кадр сифатида тайёрлаб борилади. Бу уларнинг олий таълимдан кейинги иш фаолиятини йўлга қўйиб олишига кўприк вазифасини ўтайди. Қолган ташкилотларда ҳам ушбу тизимнинг йўлга қўйилиши мамлакатдаги яхши кадрлар муаммосини ҳал қилишда ёрдам беради деб ўйлайман.

Соҳа вакили бўлмаганим учун янги ишга келганимда ҳужжатлар билан ишлаш, уларни расмийлаштириш, бошқа ташкилотлар билан ҳужжат алмашиш ишлари бўйича умуман кўникмаларим йўқ эди. Албатта, ўқиш жараёнида ишламаган талаба буни қаердан ҳам билади? Талабаларнинг давлат ташкилотида ярим ставка ишлашига яхши муносабат билдириш ва кенг қўллаш мақсадга мувофиқ. Чунки амалиётда пишган талабадан яхши кадр чиқиши эҳтимоли баланд.

Таълим соҳасини ислоҳ қилиш керак. Шу ўринда ўзим келгусида соҳам бўйича етук мутахассис бўлиб, ўзбек тили ривожига ҳисса қўшишга ҳаракат қиламан.

Ҳамма айтган гапни такрорлайман, афсуски. Таълим соҳасини ислоҳ қилиш керак. Ўқитувчи деган шарафли касбнинг обрўси тушиб кетгани ҳам ачинарли. Бирор бола «келажакда ўқитувчи бўламан», деганини бу яқин орада эшитмадим. Ўзим эса барча таклиф ва ғояларимни бадиий асарлар қилиб ёзиш ниятидаман. Ёзганларим билан жамиятнинг яхшиланишига бир улуш қўшолсам, мендан бахтиёр кимса йўқ.

Ўзимни соҳамдан келиб чиқиб жавоб бераман. Санъатда ҳам бошқа соҳалар сингари номуносиб номзодлар учраб туради. Бунга жамиятдаги санъатга алоқаси бўлмаган оддий халқ ҳам айбдор. Чунки муносиб бўлмаганлар айнан улар томонидан қўллаб-қувватлаётгани учун ҳам мавжуд.

Ҳам санъат вакиласи, ҳам бир шинаванда сифатида четдан қарасам, одамларга саёзлик ёқаётгандек туюлади. Талаб ҳаминқадар бўлгани учун санъатдагилар ҳам жиддий ишламаяпти. Агар унча-мунча нарса эшитилмаганда, ҳазм қилинмаганда, қизиқиш билдирилмаганда эди ижодкорлар жиддийроқ, чуқурроқ ишлашга ҳаракат қилар, изланиб, камчиликларини тўғриларди. Доим талабга яраша таклиф бўлган.

Цензура. Телевидениеда ишлайман, муаммо жуда кўп. Соқол, кийиниш, ёшларни бузиб юборади қабилидаги жумлаларни гапирмаса ҳам бўлади. Ҳамма фаолиятингизни бошқаришга интилади. Четдан қилинган қўнғироқлар сабаб кўп кўрсатув, шоуларимиз эфирга кетмайди. Бугун одамларнинг телеканаллардан узоқлашаётгани сабаби ҳам айнан цензурада.

Икки-уч соҳада фаолият юритадиган, турли соҳаларда университетларни тамомлаган шахс сифатида айта оламанки, аввало таълим дастурларини қайта кўриб чиқиш керак. Тан олиш керак, белгиланган низомларда ҳар бир дарс ортидаги мақсад ва вазифалар аниқ белгиланган, лекин амалиётда уларга эришилмаяпти. Демак, ўртада қаердадир бўшлиқ мавжуд, айнан ўша бўшлиққа барҳам бериш керак. Мақсадлар қоғозларда эмас, битираётган талабалар ҳаётида ўз аксини топиши керак. Бу мактабгача таълим муассасалари ва мактабларга ҳам тааллуқли.

Ҳозир таълим соҳасида фаолият олиб боряпман, аслида доим таълим билан бўлганман. Тил ўрганиш, янги соҳаларни ўрганиш кўплаб муаммоларга ечим бўлиши мумкин. Инсонни нафақат жисмонан, балки руҳан улғайишига туртки бўладиган лойиҳалар кўпайишини хоҳлардим. 2018 йили асос солинган «Your chance» ёшлар кўнгилли ҳаракатимиз айнан шу каби мақсадларга қаратилган.

Ўзбекистонда рақамли маркетинг соҳаси энди-энди ривожланиб боряпти. Жараённинг давом этиши кўпроқ шу соҳа мутахассисларига боғлиқ. Афсуски, биздаги давлат олийгоҳлари яхши маркетолог етиштириб бермайди. Хусусий марказлар ҳам бармоқ билан санарли. Соҳани ривожлантириш учун янги, профессионал, амалиёт билан таъминлайдиган марказлар керак.