Билдириш. Нукусда содир бўлган воқеаларни тўлиқроқ (иложи борича) тасвирлаш учун «Газета.uz» ҳам расмий хабарларни, ҳам гувоҳлар ва жабрланувчиларнинг ҳикояларини, шунингдек, мухбирлар кўрганларини тасвирлаб беради. Таҳририят расмий баёнотларни шубҳа остига қўйишни мақсад қилган эмас.
Ўзбекистон ҳукумати жорий ҳафтада 1 ва 2 июль кунлари Нукусда бўлиб ўтган воқеалар тафсилотлари, фотосуратлари ва видеоларини эълон қила бошлади. 4 июль куни илк бор ҳалок бўлганлар (18 киши, жумладан, 4 нафар ҳарбий хизматчи) ва ярадорлар (243 киши ёрдам сўраган, 94 киши шифохоналарда қолган) тўғрисидаги маълумотлар эълон қилинди.
5 июль куни БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари Мишель Бачелет ҳалок бўлганларда ўқ жароҳатлари борлигини айтди ва қурбонлар сони бундан ҳам кўпроқ бўлиши мумкинлигидан хавотир билдирди. Президент Шавкат Мирзиёев 3 июль куни Миллий гвардия ҳарбий хизматчисига қурол билан ўқ узилганини маълум қилди. 4 июль куни ушбу тузилма вакили Миллий гвардия ходими кўкрак қафасидаги ўқ жароҳати ҳақида хабар берди.
7 июль куни Ички ишлар вазирлиги ҳаво қуроллари билан таққосланадиган даражада жароҳатлар етказиши мумкин бўлган шовқин ва тутунли гранаталар, бўёқли гранаталар ва резина шарлар каби махсус воситалар қўлланганини тасдиқлади.
Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан ўқотар қурол қўллангани ҳақида расман хабар берилмаган. Миллий гвардия матбуот хизматининг «Газета.uz»га маълум қилишича, «жанговар ўқ-дорилардан ўққа тутиш буйруғи бўлмаган». Журналистлар билан суҳбатлашган ҳарбийлар ҳам шундай дейишди.
3 июль куни Нукусга борган «Газета.uz» мухбири Шуҳрат Латипов аэропортдан тўғри Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Қорақалпоғистон бўлимига йўл олди, у ерда ойнинг биринчи кунларида содир бўлган воқеалардан жабрланганлар, шу жумладан, ўқдан жароҳат олганлар даволанаётган эди.
Эслатиб ўтамиз, 2 июль куни соат тахминан 23:00 да Нукусда шовқинли гранаталар портлаши ва ўқлар (якка ва узлуксиз) овози эшитилаётганда, «Газета.uz» мухбири РШТЁИМ Қорақалпоғистон филиалига қўнғироқ қилиб, вафот этганлар сони бошқача бўлганини аниқлаштирган эди. Сўнгра таҳририят бир неча бор Қорақалпоғистон Соғлиқни сақлаш вазирлигидан маълумот сўради, бироқ маълумот берилмади. Республика суд-тиббиёт экспертизаси илмий-амалий маркази Қорақалпоғистон филиалидан маълум қилишларича, бундай маълумотлар прокуратура томонидан тақдим этилган. 5 июль куни Қорақалпоғистон Вазирлар Кенгаши Бош прокуратура эълон қилган статистик маълумотлар ўзгармаганини маълум қилди.
Шошилинч ёрдам марказидан репортаж
3 июль куни «Газета.uz» мухбири Шуҳрат Латипов Нукусга ташриф буюрди. У РШТЁИМ филиалига ташриф буюрди ва у ерда жабрланган аҳоли ва уларнинг оилалари билан суҳбатлашди.
Тиббиёт муассасасининг 2-биноси ёнида 30 га яқин одам тўпланган. Бордюрда бир ёш йигит бошини қўллари билан ушлаб ўтирарди. Қариндошлардан қайси бири касалхонада ётибди, деган саволга, у «укам» дея қуруққина қилиб жавоб берди.
Ярадорлар кўпми, деган саволга бир гуруҳ эркаклар агар журналист бу ерга бир кун аввал келганида ҳаммасини ўз кўзи билан кўрган бўларди, дея жавоб беришган. Бир киши шанба куни кечқурундан бери шу ерда эканлигини айтди. Унинг сўзларига кўра, ўшанда тез ёрдам машиналари «ҳар уч дақиқада» келган. «Кимдир оёғи кесилган, кимнингдир қўли йўқ, учинчисини боши синган ҳолда олиб келишди», — деди у.
60−65 ёшлардаги бир кекса одам келиб қолди. Президент аввалроқ келмаганидан афсусда эканини билдирди: «Унга (президентга — таҳр.) нотўғри маълумот беришди, тушундингизми? Агар у бир кун олдин келганида, булар содир бўлмасди».
Эркакнинг иддао қилишича, 1 июль куни тушдан кейин Нукус марказида бўлиб ўтган намойишда «ёш болалар» бўлган: «Уларнинг қўлларида на қурол, на пичоқ, на таёқ, на ҳеч нарса йўқ эди».
У журналист Даулетмурат Тажимуратов билан суҳбатлашганлар орасида эканлигини айтди: «Мен уни эшитдим. Рухсатсиз кўчага чиқмасликни айтди. Агар рухсатсиз чиқсангиз, бу қўпол қоидабузарлик бўлади. Рухсат олиш керак, жой, одам сонини белгилаш керак ва шундан кейингина чиқиш керак. У барчани 5 июлга таклиф қилди. 1 июлда уни ҳибсга олишди, шунинг учун одамлар чиқиб кетишди».
Оқ қалпоқли йигит яқинлашиб, журналистдан гувоҳномасини кўрсатишини сўради. Йиғилганлар уни ҳуқуқ-тартибот идораларидан деб шубҳа қилиш ва унинг ўзидан ҳужжатларини кўрсатишини сўрашди, лекин у ҳеч қандай идора ходими эмаслигини айтди.
Кексароқ бир киши эса Ўзбекистондан ажралиб чиқиш истаги йўқлигини давом эттирди: «Бундай мақсадлар йўқ эди. Биз 32 йилдан бери нормал яшаяпмиз… [Шу вақт ичида] Қорақалпоғистонда ҳеч қачон тартибсизлик бўлмаган».
«Президент ҳаммасини бекор қилди (Конституцияга Қорақалпоғистоннинг мақоми тўғрисида таклиф қилинган ўзгартиришлар — таҳр.), ҳаммаси қолганини айтди. Унга раҳмат», — деди эркак. Президент келгунига қадар ҳеч ким одамларга ҳеч нарса тушунтирмаганидан афсусда эканини билдирди.
Фуқаронинг айтишича, 2 июль куни унинг ўғли масжидга кетаётганида жароҳатланган.
«У масжидга бораётганди. Уйимиздан масжидгача тахминан 10 дақиқалик йўл. Ва одамларнинг унга қараб югураётганини кўрган. У ҳам югурганида шовқинли граната оёқларининг орқасидан болдирига теккан бўларди, лекин у олдидан, суягига теккан. Шовқинли граната оёғига тегиб портлаган, уни чиқариб олган ва оёғи осилиб қолган. Машина тутиб, шу ерга олиб келишган. Шифокорларга раҳмат. Операция қилишди», — дейди у.
Жабрланганлар билан суҳбат
Бинонинг учинчи қаватида жойлашган жонлантириш бўлимига ташриф буюрувчиларни киритишмади. Бир аёл мени тўртинчи қаватга, 2 июлда жароҳатланганлар ётган палаталарга олиб чиқди. Шифокор ва ҳамширалар тинимсиз у палатадан бунисига кириб чиқишарди. Палаталарда 4−5 киши ётишарди. Беморларнинг аксарияти оёқ ёки қўлидан жароҳатланган.
9 киши жанговар ўқлардан яраланганини маълум қилди. Беморлар жиноий ёки маъмурий жавобгарликка тортилишдан қўрқиб, нима содир бўлганини аноним тарзда айтиб беришди.
Беморларнинг яқинлари уларни безовта қилмаслини сўрашди, бироқ жабрланганлардан бири палата эшикларини ёпишни сўради ва одамлар 1 июль куни нима учун митингга чиқишқанини гапириб берди. Унинг сўзларига кўра, бу ҳуқуқ-тартибот идоралари Даулетмурат Тажимуратов ва унинг жиянини уйидан олиб кетганидан кейин содир бўлган.
«Тинч митинг бўлди. Мен ҳам иштирокчилар орасида эдим. Ҳеч қандай тажовуз йўқ эди, муаммо йўқ эди. ОМОН, ДХХ йигитлари бор эди. Аксинча, уларга ёрдам бердик, иссиқда сув бердик. [Жўқорғи Кенеса раиси] Мурат Камолов оломонни тинчитолмади ва улардан тарқалишларини сўради. Даулетмурат Тажимуратов одамларни тинчлантирди», — дейди у.
Йигитнинг сўзларига кўра, кейинчалик вазият ёмонлашганда, ҳуқуқ-тартибот идоралари кўздан ёш оқизувчи газ, шовқинли гранаталар ва резина ўқлардан фойдаланган. Унинг сўзларига кўра, шаҳарда эрталаб соат 3:00гача нотинчлик кузатилган. У жанговар ўқдан яраланган. «Каучук ўқлар таъсир нуқтасида қизариш қолдиради ва бу ерда жанговар ўқ бор эди.»
Тахминан 16 ёшлардаги яна бир бемор дўстлари билан ҳовлида юрганида оёғига ўқ текканини айтди. Ўсмир уни қаердан отишганини билмайди.
Яна бир жабрланувчи эса автовокзал яқинидаги намойишлар чоғида қўлига жанговар ўқ текканини айтди. Унинг сўзларига кўра, одамлар тинч намойишга йиғилган, бироқ кўздан ёш оқизувчи газ ва резина ўқлардан фойдаланган ҳолда уларни тарқата бошлашган, бироқ эркак қандай қилиб жанговар ўқдан яраланганини билмайди.
Жароҳатланган ҳарбийларнинг фикрлари
«Газета.uz» аввалроқ гувоҳларнинг сўзларига асосланган ҳолда дастлабки икки кунда Нукусда нималар содир бўлгани ҳақда ёзган эди. Бу Бош прокуратура ва бошқа мустақил ОАВларнинг маълумотларига қисман мос тушади.
3 июль куни Нукусда бўлган Kun.uz нашри мухбирига интервью берган жароҳатланган ҳарбийлардан бири буни билвосита тасдиқлади.
«Тушунтирдик уларга. Бир томон тушунди, иккинчи томондан келганлар, улар ҳеч нарсани билмай қўшилиб кетди ва ўша ерда жанжал бўлиб кетди. Бир томонига тушунтирганимизда тушунди улар, бўлди, қайтамиз, дейишди ва қайтишди улар. Иккинчи томондан келди-да улар, йўлнинг иккинчи томонидан. Улар лекин тушунмади», — деди у.
Ҳарбий хизматчи тартибсизликларга чиққанлар орасида одамларни бошқариб, олдинга чорлаётган провокаторлар ҳам борлигини тасдиқлади. Унинг айтишича, у бошидан жароҳат олган.
Иккинчи ҳарбий унинг қўлига арматура билан уришганини маълум қилди.
«Фуқаролар йиғилди. Биздан Қорақалпоғистондан чиқиб кетинглар, деяпти. Бизни тинч қўйинглар, дейишди. Биз уларга тичнлик йўлида келганмиз, деяпмиз. Йўқ, бизга ҳеч ким керак эмас, деб бизга тош отяпти-да. Уруш даражасига… Бу ерда бир толпа йиғилди, фуқаролар кўп йиғилди. Улар тушунди, бизна қайт, деяпти, биз қайтяпмиз, орқадан келган (гуруҳ) икки томондан қисиб қўйди бизни. Йўлимиз қолмагандан кейин бир-биримизга жипслашдик, ўша ерда арматура, чўплар билан уришни бошлашди», — деди у.
Ҳарбий ҳоспиталнинг Травматология бўлинмаси катта ординатори Нодиржон Холдаровнинг Kun.uz нашрига айтишича, 3−4 июль кунлари Нукус шаҳридан турли тан жароҳати олган 20 дан зиёд ҳарбий хизматчи Тошкентга олиб келинган.
Миллий гвардия ходими, капитан Аббос Намозовнинг айтишича, ҳодиса жойига борилганида намойишчилар улардан кетишни сўрашган.
«Тарқатишга борсак, икки чеккадан одамлар чиқиб, бизга нисбатан нафрат уйғониб, шундай тошлар отиб, сўкиниб: „Кетинглар, сизлар аралашманглар“, — деб бақир-чақир қилди. Биз қўлимиздан келганча қайтардик», — деди у.
Унинг сўзларига кўра, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари 50 нафарча бўлган.
«Мана шу ерда мен нимагадир қоқилдимми, йиқилиб тушдим. Энди ўзимга келаман дегандим, бирданига тортиб кетишди. Тортиб кетиб, урди-да. Биринчи ечинтириб олишди, ечинтириб олиб, тош билан ҳам, таёқ билан ҳам уряпти. Катта тош билан бошимга урган вақтида бир ўзимдан кетиб, бир ўзимга келсам, ҳалиям уриб ётган экан», — деди у.
Аббос Намозовнинг қайд этишича, одамлар алоҳида мустақил бўламиз деган оҳангда гапиришган ва барчаси маст ҳолатда бўлган.
«Менда [ўқотар] қурол йўқ эди, биз қуроллантирилмаган эдик. Олдимизда ўзимизни ҳимоя қиладиган қалқон, «дубинка», бош кийимимиз, «каска»миз бор эди, шу билан қуролланган эдик. Ҳамма ерим қонга беланиб бўлган эди, қорақалпоқчасига гапирди: «Бўлди, бу таъзирини олди, қўйиб юборсак бўлади энди», — деди-да, бир амаллаб чиққанимизда, яна кийимимдан ушлаб қайтиб олиб киряпти-да, уряпти», — деди у.
Бошқа бир ҳарбий хизматчи оломонни ниқоб ва кўзойнак таққан беш-олтита одам бошқарган.
«Биринчисига уларни тарқатиб юбордик, иккинчисига (намойишчиларга) гап ўргатгач, бизга қараб келаверишди. „Уларнинг отишга ҳаққи йўқ, отолмайди, фақат „дубинкаси“ бор, қўрқма, халқим“, деяпти. Кейин ҳақиқатан бизнинг отмаганимизни кўришди-да, ишонч ҳосил қилиб келаверишди. Кўпайиб кетишди, кейин уйнинг ораларидан ҳам тартиббузарлар чиқди-да, шу орада ов қуроли билан оёғимга отишди, сон қисмининг орқасидан», — деди у.
Миллий гвардия ходими, сержант Музаффар Эшжонов шахсий таркиб билан БТР-80 зирҳли техникасида ҳарбий қисмга ҳаракатланаётганда тахминан 300−400 кишилик маҳаллий аҳоли уларнинг олдини тўсиб чиққанини билдирди.
«Биз уларга жабр етказмаслик мақсадида БТР-80ни тўхтатдик. Бошида бизни БТРдан чиқариб юбориш учун тезроқ таслим бўлишимизни айтишди, биз уларнинг бу буйруғини бажармадик. Кейин биз ўзимиздан катта бошлиқлардан огоҳлантирувчи ўқ узишга рухсат сўрадик, шундан сўнг тепага қараб огоҳлантирувчи ўқ уздик. Тартиббузарликнинг олдини олиш мақсадида тепага қараб ўқ узгандик. Бизда намойишчиларга қарши куч ишлатишга рухсат йўқ эди. Бунга (ўқ узишимизга) қарамасдан ҳам аҳоли бизга қарата ҳар хил нарсалар отиб, куч ишлатиб, БТРнинг люкини темир бўлаклари орқали бузиб очишди», — деди у.
Ижтимоий тармоқлардаги видеодан лавҳа.
«Кейин биз БТРдан чиқдик, мен люкни ушлаб, тортиб ўтиргандим. Намойишчилар буни бузиб очишди, кейин бирданига темир бўлаги билан бошимга уришди. Шу пайт бошимдан жароҳат олдим. Намойишчилар ҳар биримизни алоҳида жойларга олиб бориб, дўппослаб, калтаклай бошлашди», — деди жабрланувчи.
«Хивада хизмат қиламан. Нукусга сафарбар қилинганимизда ён қўшниларимиз орасида бунақа фикрлайдиганлар бор деб ўйламагандим. Ҳалигача мен қорақалпоқ халқининг бундай ишларга қодирлигига ишонмайман. У намойишчилар яққол тайёрланган, етакчилар томонидан бошқарилаётган эди. Бўлмаса, БТР люкини бемалол оча олишмаган, Молотов коктейллари билан ҳужум қилишмаган бўларди», — деди у.
Эслатиб ўтамиз, Ўзбекистон Бош прокуратураси томонидан Нукусда 1 ва 2 июль кунлари бўлиб ўтган оммавий намойишлар факти бўйича Жиноят кодексининг 159-моддаси 4-қисми (ҳокимиятни босиб олиш ёки Ўзбекистон Республикаси конституциявий тузумини ағдариб ташлаш мақсадида фитна уюштириш) билан жиноят иши қўзғатилди. Ўзбекистон Республикаси 10 йилдан 20 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади) ва бошқа моддалар.
Шунингдек, қурол-яроғларни қўлга киритиш мақсадида блок-постларга ҳужум уюштирилган, шунингдек, Нукус аэропорти ва ИИБ биносига ҳужумлар ҳақида хабарлар берилди. «Газета.uz» мухбири аэропорт биносига ташқи зарарлар етказилганини пайқамади, бироқ ҳаво бандаргоҳига олиб борадиган Аллаяр Досназаров кўчасининг бир қисмида, туманлардан келган намойишчилар ва ҳуқуқ-тартибот органлари тўқнашган 4−5 тача нуқта бор эди.
