2008 йилдан буён Азиза Содиқова Берлинда яшаб, ижод қилиб келмоқда. Унинг композициялари Шуман, Гайдн, Брамс ва бошқа классиклар асарлари билан бир қаторда Берлиндаги Элба ва Берлин филармонияси ҳамда Radialsystem`дан тортиб, Италиянинг Палермо шаҳридаги Массимо опера театри ва Лондондаги Қироллик Альберт-холлигача – Европанинг энг яхши концерт залларида бўлиб ўтадиган концерт дастурларига киритилган. Содиқова таниқли дирижёрлар Кент Нагано (АҚШ), Омер Меир Веллбер (Исроил), Рюдигер Бон (Германия) билан лойиҳаларни амалга оширган. Уч карра «Грэмми» мукофоти совриндори, скрипкачи Хилари Хан (АҚШ) 2019 йилги Европа турнесида унинг асарларини оркестр жўрлигида ижро этди. Мариинский оркестри ва Цюрих опера театри солистлари билан ҳамкорлик қилади.

2020 йилда Азиза Содиқова Лондондаги Қироллик Альберт-холлида бўлиб ўтган энг машҳур BBC Proms мусиқа фестивалида иштирок этиш учун таклифнома олган дунёнинг энг яхши етти нафар бастакорларидан бири бўлди.

Қадрдон Тошкентда Азиза Содиқованинг мусиқалари фақатгина 20 йилдан кўпроқ вақтдан бери «Илҳом» театри саҳналарида ижро этиб келинаётган «Оқ оқ қора лайлак» («Белый белый чёрный аист») спектаклида янграмоқда. Ўзбекистон оркестрлари ватандошнинг асарлари билан чиқиш қилишмаган.

— Мусиқачилар оиласиданман. Бобом – бастакор ва дирижёр, Ўзбекистон ССР халқ артисти Толибжон Содиқов. У ўзбек опера санъати дарғаларидан бири бўлган. Ўзбекистон Бастакорлар уюшмасига асос солган. Аммам – Феруза Содиқова – опера хонандаси. Режиссёр Жаник Файзиев, ажойиб шашмақом ижрочиси, мақом ансамбли солисти Мухаббат Шамаева ва унинг турмуш ўртоғи, таниқли шоир, бастакор Илёс Малаевлар қўшнимиз бўлишган. Уйимизда тез-тез мусиқа кечалари ўтказилар, уларда ўша даврнинг ижодкор зиёлилари вакилларидан Муножат Йўлчиева, Равшан Намозов иштирок этишарди. Ана шундай муҳитда ўсганман.

Олти ёшимда ота-онам мени Успенский номидаги мусиқа мактабига олиб келишди. Тўққиз ёшимда параллел равишда бастакорликни ўрганишни бошладим — ўқитувчиларим менда бундай қобилият борлигини пайқашди. Отамнинг бундан хурсанд бўлганини эслайман.

Дмитрий Феликсович Янов-Яновскийнинг бастакорлик бўйича синфига ўтганимдан сўнг, ривожланишим бутунлай бастакорлик фаолиятига қаратилди. У мутлақо бошқа бир мусиқа дунёсини очди: замонавий, авангард. Янов-Яновский туфайли мен «Илҳом» театрига кирдим ва Тошкентда жаҳон миқёсидаги мусиқачиларни жамлаган «Ильхом XX» халқаро замонавий мусиқа фестивалида иштирок этдим.

Марк Вайл билан танишув натижасида биринчи жиддий тажрибага эга бўлдим – Абдулла Қодирий асарлари асосидаги «Оқ оқ қора лайлак» спектакли учун мусиқа ёздим. 18 ёшда эдим. Ўша вақтда Ўзбекистон Давлат консерваториясининг бастакорлик ҳамда орган синфларида таҳсил олаётган эдим.

Спектакль премьераси 1998 йил сентябрь ойида бўлиб ўтди. Бир неча кундан сўнг мен Буюк Британияга учиб кетдим. «Умид» жамғармаси менга чет элда ўқиш имкониятинини тақдим этди. Ижодий йўналишда бир ўзим бўлганлигим эсимда, бошқа талабалар ёки иқтисодчи, ёки молиячилар эди. Стипендия олиш учун ариза бериш, инглиз тили бўйича имтиҳонларни тошпириш керак эди. Барча босқичлардан муваффақиятли ўтилганидан сўнг менинг ҳужжатларимни Бирмингем Қироллик консерваториясига топширишди. Мен бирданига 2-курсга ўқишга кирдим. Бастакорлик ва концерт органи синфида ўқирдим.

— Европа университетларининг асосий фарқи шундаки, у ерда талабаларга ўзини-ўзи ривожлантириши учун кўпроқ вақт ажратилади. Кутубхонага борасиз, ёзувлар, партитураларни йиғасиз, мустақил равишда ўқиб-ўрганасиз — ҳаммаси фақат ўзингизга боғлиқ. Консерваториямизда эса махсус машғулотларда қатнашишимга тўғри келарди, масалан, оркестровка бўйича педагог ўқувчиларга материални тушунтириб берарди.

Европада талабалар бутунлай мустақил. Албатта, биз билан ажойиб мутахассислар шуғулланишган, лекин уларнинг вазифаси асосан тавсия ва маслаҳатлар беришдан иборат эди. Қолган ишларни ўзимиз мустақил қилардик. Жуда кўп вақтимни кутубхоналарда ўтказардим. Тошкентда топиб бўлмайдиган ажойиб ёзувлардан фойдаланиш имкониятига эга бўлдим. Органист сифатида қадимий барокко, орган мусиқасини, бастакор сифатида XX асрнинг авангард мусиқасини ўрганардим.

Талабаларга тўлиқ эркинлик бериларди. Бу ҳар бир бастакор ўзига ёққан йўналишни, хоҳ фольклор мусиқаси бўлсин, хоҳ электрон, ўрганиши мумкинлигида ҳам намоён бўларди. Бу эркинликнинг бошқа томони ҳам бор — фақат энг интизомлиларгина муваффақият қозониши мумкин эди.

— Адашмасам, яна битта. Асосан эркаклар эди.

— Ҳа, гендер тенгсизлиги бугунги куннинг энг долзарб мавзуларидан бири. Бу ҳақда барча газета ва журналларда ёзилган. Ўз вақтида бу София Губайдулинани (совет ва рус бастакори, 1991 йилдан Германияда яшайди – таҳр.) ҳайратда қолдирганди, чунки Совет Иттифоқида бастакор ва дирижёр аёллар кўп эди.

Европада вазият бошқача. Бу ерда санъат оламида ҳам, мусиқа оламида ҳам тарихан эркаклар ҳукмронлик қилади. Муаммога ҳар томонлама эътибор қаратиш ўзгаришлар содир бўлишига ёрдам бермоқда. Ёш дирижёр аёллар пайдо бўла бошлади, улар етакчи симфоник оркестрлар билан ишлашга таклиф қилинмоқда. Масалан, 2023 йил февраль ойида Италиянинг Парма шаҳрида дастурида менинг ҳам асарларим бўлган концерт ўтказилади. Унда канадалик таниқли дирижёр Кери-Линн Уилсон иштирок этади.

— Ҳа, лондонлик бастакордан кўпроқ ўқиб-ўрганишни хоҳлардим.

Trinity Laban менга жуда ёрдам берди, чунки у ерда жуда қизиқарли мусиқачилар билан танишдим. Биз ҳалигача мулоқотдамиз, ҳамкорлик қиламиз.

Бирмингемда ўз-ўзимни ривожлантириш билан шуғулланган бўлсам, Лондон менга эксперимент қилиш имкониятини берди. Бизнинг студиямиз бор эди, у ерда эркин ишлардик, мусиқалар ёзардик.

— Концерт берувчи органист бўлганим учун доим ишлардим. 19 ёшдан бошлаб соборларда, черковларда орган чалдим, концертлар бердим. Перформанс элементи жуда муҳим. Ижро этиш - менинг ажралмас қисмим, мен усиз яшай олмайман. Шунинг учун, бирор жойга таклиф қилишса, жоним билан ижро этаман.

21 ёшимда Бирмингемдан Уорикка (Уорикшир графлигининг маъмурий маркази – таҳр.) кўчиб кетдим. Эски шаҳар, у ерда вақт тўхтаб қолганга ўхшайди. Яқинроғида Шекспирнинг она шаҳри Стратфорд-апон-Эйвон жойлашган.

Уорикда соборда органчи бўлиб ишладим. Британияликларнинг барча асосий воқеалари черковда ўтказилгани ва органист уларга мусиқий ҳамроҳ бўлгани сабабли менга муҳим шахс сифатида муносабатда бўлишарди, учрашувларга, оқшомларга таклиф қилишарди. Мен бегоналар учун ёпиқ бўлган жуда анъанавий инглиз маданияти ва аристократияси дунёсига кириб қолдим. Бу мулоқот мени жуда бойитди.

— Европада «ҳар ким ўзи учун» тамойили билан яшашади. Ўқишни тугатгандан кейин сизга нима бўлиши ҳеч кимга қизиқ эмас. Мен Бирмингем консерваториясини, кейин Лондонни аъло баҳоларга тамомладим, лекин ҳеч ким мени қўллаб-қувватлашга шошилмади. Истеъдодли одамми ёки йўқми, муҳим эмас – ҳеч ким ҳеч кимга туртки бермаслиги тезда маълум бўлди. Ҳаммаси ўзимга боғлиқ эди.

Иқтидорли бастакор дўстларим бор, улар узоққа бора олишмади. Қайсидир лаҳзада улар шунчаки тўхташди, лекин ишлаш: мусиқалар ёзиш, буюртмалар олиш муҳим эди. Бўшашиш, дангасалик қилиш мумкин эмаслигини тушуниб етдим — кўплаб мусиқачилар табиатан дангаса бўлишади. Кимларнидир қулай, сокин ҳаёт қаноатлантиради. Мени эса йўқ. Модомики менга қобилият берилган экан, Содиқовлар оиласининг аъзоси эканман, демак, муваффақиятга эришиш учун меҳнат қилишим керак, деб ўйлайман. Оркестр учун мусиқа ёзиш уч-тўрт кунлик иш эмас. Бу жуда катта меҳнат.

— Ўша пайтларда ҳаммаси оддий эди: мусиқачилар бир-бирлари билан боғланишарди. Ишонмаслигингиз мумкин, ҳатто ҳозир ҳам кўплаб мусиқий антрепренерлар (entrepreneur – тадбиркор) ва йирик фестиваллар директорлари «сарафан радиоси» деб аталадиган networking`га таянадилар. Кимдир қаердадир мусиқани эшитиб, тавсия қилади. Замонавий классик мусиқа оламида интернетга унчалик ишонилмайди.

— Ўқишни давом эттиришимдан ҳамма жуда хурсанд бўлишди. Ўша вақтлар фақат мусиқачиларга қийин эмас эди. Кетганлар лотерея ютганларга ўхшашарди. Эсимда, оломон туфайли Германия элчихонасига киришнинг иложи бўлмаганди.

«Успенка»даги бутун синфим, ёши каттароқ дўстларимиз, асосан пианиночилар, Германияга кўчиб кетишди. Кимдир Берлинда, кимдир Кёльнда яшайди. Орган бўйича ўқитувчим Татьяна Левина Боннга кўчиб ўтди. Биз ҳали ҳам хабарлашиб турамиз.

— 19 ёшимда Буюк Британияга кўчиб ўтдим. Бу ҳозир мен яшаётган Германияда ўсмирлар ёши ҳисобланади. Бу ерда одамларни 21 ёшдан кейин катта ёшли деб айтишни бошлашади. Дунёқарашим Европада шаклланган, дейиш мумкин. Бу кўчиб ўтиш мен учун Ўзбекистонни кечроқ, 25 ва ундан катта ёшда тарк этган дўстларимиз каби оғир кечмади. Катта ёшда кўчиб ўтиш анча қийинроқ.

Эмиграция мени чиниқтирди. Ўзимга суянишни, ҳар доим нимадир қилишни, олдинга интилишни ўргандим. Мен буни кураш сифатида эмас, балки тўхташ асло мумкин бўлмаган шахсий ривожланиш жараёни сифатида кўраман.

— Лондондан кейин Берлинда ҳаммаси жуда тезлашиб кетди. 2008 йилда у ерга кўчиб ўтдим ва карьерам амалда шу шаҳарда бошланди.

Ҳар доим Германияда ишлашни орзу қилардим, чунки бу ер мусиқа мамлакати, Бетховен, Шуберт туғилган жой. Бу ерда мусиқа жуда қадрланади, шунинг учун ҳар доим ва ҳамма жойда фестиваллар ўтказилади.

Берлинга барча ижодкор, илғор одамлар интилади, чунки у «мусиқанинг Маккаси» ҳисобланади. Бу ерда классикадан тортиб то электрон мусиқагача бўлган йўналишларда турли хил мусиқа фестиваллари билан бир қаторда, кинофестиваллар ҳам, жумладан Берлинале (Берлин халқаро кинофестивали — Берлинда 1951 йилдан бери ҳар йили ўтказиб келинадиган халқаро кинофестивал. Бош мукофот – «Олтин айиқ» – таҳр.) ўтказилади.

Берлинга кўчиб келганимдан бери мен замонавий мусиқа ансамбллари ва оркестрлари билан қизиқарли экспериментал лойиҳаларни бошладим. Алоқалар кенгайди, таниш-билишлар доираси ажойиб мусиқачилар, дирижёрлар, масалан, Теодор Курентзис ва Валерий Гергиев, Кирилл Серебренников Гоголь-маркази ва Шаубюн театридан (Берлин) режиссёр, актёрлар билан кенгайди.

Бу ерда менга ва мусиқамга эътибор қаратишганидан жуда бахтиёрман.

— Албатта, бу жуда ёрдам беради, чунки мен ҳозирда ижод намуналари Европада доимий ижро этилаётган қарийб ягона ўзбекистонлик бастакорман. Мусиқа оламида бу факт алоҳида қизиқиш уйғотади. Афишаларда, концерт дастурларида ҳар доим дастурдаги янги композиция ўзбекистонлик бастакор томонидан тақдим этилиши таъкидланади.

Яқинда Мюнхенда бўлиб ўтган ва мен ҳам иштирок этган мумтоз мусиқа фестивалида Содиқова фамилияси Брамс ва Шубертлар билан бир қаторда турди. Сентябрь ойида Вена Концертхаусида бўлиб ўтадиган концертда Чайковский ва Шостакович дастур бўйича «қўшни» бўлишади.

Шунча йиллардан бери Европада Ўзбекистон вакили бўлиб келаётганимдан жуда фахрланаман.

— Ҳа. Инглиз тилида бўлгани каби, немис тилини ҳам ўзим мустақил ўрганганман. Буни Берлинга кўчиб ўтишдан аввалроқ бошлаганман, чунки Германия Маданият вазирлиги мени бастакор сифатида Берлиндаги арт-резиденцияга таклиф қилганди.

Бу тилда гапирсам ҳам, ёзсам ҳам, немисчани ҳалигача ўрганишда давом этяпман, десам тўғри бўларди. Ҳатто опералар ёзаман. Операларимнинг учтаси немис тилида.

— Арт-резиденция, бу – турли мамлакатлардан ижодкорлар уч ойдан бир йилгача муддатга тажриба алмашиш ва коллаборациялар (ҳамкорлик – тарж.) учун таклиф қилинадиган махсус жиҳозланган жой. Одатда иштирокчиларга катта қулай студиялар ёки, менинг ҳолатимда бўлгани каби, гўзал эски қасрлар тақдим этилади.

Таклиф қилинганлар орасида 30 ёшдан 80 ёшгача бўлган рассомлар, мусиқачилар, ёзувчилар ҳам бор эди. Кимдир юлдуз мақомида келди. Баъзилар резиденциядан кейин бир неча йил ичида машҳур бўлишган. Мисол учун, Голливуд сценаристи Люк Дейвис, биз у билан дўстлашдик ва хабарлашиб турамиз. У Хит Лэжер иштирокидаги «Кэнди» (2005), Дев Пател ва Никол Кидман иштирокидаги «Арслон» (2016), Роберт Паттинсон ўйнаган «Лайф» (2018), Тимоти Шаломе иштирокидаги «Чиройли бола» ва бошқа картиналар устида ишлаган. Резиденциядан сўнг Люк билан иккита лойиҳани амалга оширдик – мен классик мусиқа фестивалларида қатнашиш учун унинг матнларига мусиқа ёздим.

Машҳур австриялик ёзувчи Арно Гайге билан танишув ҳам мен учун муҳим бўлган. «Ҳаммаси Салли ҳақида» операсини унинг шу номдаги романи асосида ёзганман.

— Мен маълум бир оркестр билан ишламайман. Асосан турли симфоник оркестрлар, дирижёрлар, солистлардан буюртмалар оламан.

Айни пайтда бирваракайига учта оркестр лойиҳаси билан бандман. Ноталар залда, ошхонада, мусиқа хонасида — бутун квартирада ётибди. Скетч (эскиз – тарж.) ва ғоялар ёзилган варақлар доимо кўз олдингизда бўлиши керак.

Лойиҳалардан бири – машҳур америкалик скрипкачи, уч карра «Грэмми» совриндори Хилари Хан учун скрипка концертидир. Мени у билан биз доимо ҳамкорлик қиладиган исроиллик дирижёр Омер Меир Велбер таништирган. 2019 йилда Хилари Европа бўйлаб Бахга бағишланган гастрол сафарида бўлди ва ўз дастурига композицияларимдан бирини киритди. Энди эса Хан янги концертим билан Германия ва Италия шаҳарлари бўйлаб турнесида чиқиш қилади.

Исроиллик мусиқачи Жейкоб Реувенга оркестрли мандолина (удга ўхшаган тўрт торли италян чолғу асбоби – тарж.) учун яна бир композицияни тайёрлаяпман. Унинг концертлари янги йилда Германия, Исроил ва Францияда бўлиб ўтади.

2023 йилда мени жуда қизиқарли лойиҳа кутмоқда. Парма (Италия) шаҳри маъмуриятидан бир йилга арт-резиденцияга таклиф олдим. Улар мени ўзларининг симфоник оркестри билан ишлашимни хоҳлашяпти. Шунингдек, дастурида Рахманинов, Чайковский, Шостакович ва Содиқова ижод намуналари янграйдиган учта йирик концерт ҳам режалаштирилган. Уларда хорватиялик пианиночи Иво Погорелич ва канадалик дирижёр Кери-Линн Уилсон иштирок этади. Концертлардан бирида болалар хори ҳам саҳнага чиқади.

Шунингдек, оркестрли аккордеон учун дирижёр Омер Меир Велберга басталанган жуда ноодатий жарангдор концерт премьераси бўлади.

— Албатта. Европада шусиз ҳам фаолман: ишлаяпман, буюртмаларим бор. Ўзбекистон бўйича режаларим кўп.

Omnibus ансамбли билан ҳамкорлик қилмоқчиман, у билан анчадан бери катта лойиҳани режалаштирганмиз, лекин ҳали ҳам ҳомийлар излаяпмиз.

Кино учун мусиқа ёзиш. Ҳар доим Дмитрий Янов-Яновский ва Румил Вилданов ижодидан илҳомланганман, уларнинг оҳанглари «Шум бола» (1977), «Непокорная» (1981) ва бошқа кўплаб совет фильмларида янграйди. Ўзбекистоннинг замонавий киноси мусиқа жиҳатидан Голливуднинг заиф нусхаси. Индивидуаллик йўқ, лекин бўлиши керак. Ғояларим кўп. 2019 йилда Тошкентга бордим ва «Ўзбеккино»да учрашув бўлиб ўтди. Биз ҳамкорлик қилишга келишиб олдик. Менга буюртмалар беришни ваъда қилишди, лекин ҳалигача беришгани йўқ.

Мусиқа маданияти ривожига қўшадиган ҳиссамни талабалар билан ишлашда кўраман. Консерваторияда маҳорат дарсларини ўтишим, оркестрлар билан ҳамкорлик қилишим мумкин. Концерт берувчи мусиқачи ва бастакор сифатидаги тажрибам мамлакат учун фойдали бўларди, деб ўйлайман.

— Келажакдаги режаларингизни аниқ билинг. Жуда амбицияли бўлинг. Фаолиятимда менга доимо олдинга интилишни, кўпроқ лойиҳалар, кўпроқ фестиваллар бўлишини хоҳлашим ёрдам беради. Ўз олдингизга мақсад қўйганингизда, амалга оширадиган нимадир бўлсин. Фақат бурнингиз остига қараб юраверсангиз, ҳеч қандай ривожланиш бўлмайди.