25 июнь куни Тошкентда бўлиб ўтган энергетика форумида Ўзбекистон Энергетика вазирлиги электр энергиясини ислоҳ қилиш бўйича лойиҳа офиси директори ўринбосари Баҳром Умарбеков Энергетика вазирлиги энергия тизимида эркин бозор яратиш устида иш олиб бораётганини айтиб, ушбу лойиҳанинг аҳамиятини тушунтириб берди. Бу ҳақда «Газета.uz» мухбири хабар бермоқда.

«Биз эркин бозордан манфаатдормиз, чунки инвесторларга ҳеч қандай [давлат] кафолатлари берилмайди. Фақат хусусий мулк ҳуқуқи кафолатланади. Инвестор таваккал қилиб станция қуради ва мижохларни қизиқтира олса, уларга электр энергиясини сотади», — дейди у.

Унинг сўзларига кўра, бозорни яратиш икки-уч йил давом этади.

«Бунга қадар олдимизда икки йўл бор: эски усулда давлат қарзини кўпайтириб, давлат қарзи ҳисобига электр станцияларини қуриш ёки ўтиш даврида давлат-хусусий шериклик асосида бир қатор лойиҳаларни амалга ошириш. Электр тақчиллигининг ўсишига йўл қўймаслик учун ҳозирда ДХШ лойиҳалари амалга оширилмоқда. Бунинг ижобий ва салбий томонлари бор. Афзаллиги шундаки, давлатнинг суверен қарзи кўпаймайди. Салбий томони шундаки, кафолатлар бўйича билвосита [мажбуриятлар] ортиб бормоқда», — деди лойиҳа идораси раҳбари ўринбосари.

Давлат энергетика корхоналарининг молиявий аҳволи оғирлашиб, инвестор томонидан ишлаб чиқарилган электр энергияси учун пул тўламаса, Молия вазирлиги давлат корхонаси қарзини тўлашга мажбур бўлади. «Бу билвосита қарзлар тўғридан-тўғри қарзга айланишини англатади. Шунинг учун биз тезда эркин бозор яратишимиз керак», — деди у.

Баҳром Умарбековнинг маълум қилишича, бугунги кунда ишлаб чиқарилаётган электр энергиясининг ҳар бир кВт/соати 500−600 сўм атрофида бўлса, давлат уни аҳолига 295 сўмдан сотмоқда.

Энергетика вазирлиги вакилининг қайд этишича, шу сабабли ҳукумат энергия ресурсларига тарифларни ошириш масаласини муҳокама қилмоқда. Энергетика соҳасида тўртта табиий монополия мавжуд бўлиб, улар ДХШ орқали инвестицияларни жалб қила олмайди. Булар «Миллий электр тармоқлари», «Ҳудудий электр тармоқлари», «Ўзтрансгаз» ва «Ҳудудгазтаъминот» корхоналари.

«Уларнинг ўсиши учун маблағларни икки йўл билан жалб қилиш мумкин. Биринчиси — суверен қарзнинг ошиши, яъни ҳукумат давлат қарзини олади ва уни шу тўртта корхонага беради. Иккинчиси — корхоналар ўз балансида корпоратив кредитлар олади. Ушбу жараёнларни жорий этиш учун тарифларни бироз кўтаришимиз керак бўлади, чунки бу компаниялар ҳозир зарар кўрмоқда», — деди у.

Баҳром Умарбековнинг таъкидлашича, ҳозирда газ ёки электр энергиясини харид қилиш ва уларни ташиш харажатлари ягона тарифга киритилган.

«Тариф икки қисмга бўлиниши керак. Агар биз транспорт компонентини алоҳида олиб қўйсак, кредиторлар рентабелликни текширишлари ва транспорт харажатларини қоплашлари мумкин бўлади. Ҳозир улар буни тасдиқлай олмайдилар, шунинг учун корхоналар ўз балансларига корпоратив кредитларни жалб қила олмайдилар», — деди Энергетика вазирлиги вакили.

Унинг фикрича, давлат қарзини жалб қилиш имкониятлари чегараланган, бу эса компанияларнинг ўсишини чеклайди.

1 апрель ҳолатига кўра, хусусий ташқи қарз таркибида нефть-газ ва энергетика тармоқларининг улуши 4,83 млрд долларни ташкил этади. Эслатиб ўтамиз, «Ўзтрансгаз» 2021 йилни 2,51 трлн сўм (2021 йил учун ўртача йиллик курс бўйича 236,2 млн доллар), 2020 йилни 3,57 трлн сўм (354,7 лн доллар) зарар билан якунлади. «Газета.uz»нинг ҳукуматдаги манбасига кўра, бугунги кунда компаниянинг умумий қарзи 2 млрд доллардан ошган.

Электр энергиясининг улгуржи бозорига қандай ўтиш режалаштирилмоқда?

Ўзбекистон 2025 йилгача электр энергиясининг улгуржи рақобатбардош бозорига уч босқичда ўтиши маълум қилинди. Биринчи босқичда электр энергетикаси корхоналарини либераллаштириш ва электр энергиясини сотишни хоҳловчи хусусий корхоналар учун лицензиялар олиш назарда тутилган. Бундай бозор ёндашуви маҳсулот сифатини яхшилаш ва нархларни пасайтириши кутилмоқда.

Иккинчи босқичда электр энергиясини тақсимлаш тизими оператори яратилиб, электр энергиясини истеъмолчиларга сотиш функциялари босқичма-босқич етказиб берувчиларга ўтказилади. Ушбу етказиб берувчилар истеъмолчиларга лицензия асосида электр энергиясини сотиш ҳуқуқига эга бўлади.

Учинчи босқич — «Бир кунлик (соатлик) сотув». Электр энергиясини соатлик ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишнинг ортиқча ёки тақчил ҳажмлари онлайн савдо майдончасида сотилади.

Энергетика вазири ўринбосари Шерзод Ходжаев 23 июнь куни янги концепцияга кўра, рақобатбардош электр энергиясининг улгуржи ва чакана бозорига ўтиш учун тўрт босқичдан иборат бўлишини айтди. Унга кўра, президент бозорга кирмоқчи бўлган ҳар қандай тадбиркорлик субъектига лицензия бериш ва унинг ишлаб чиқаришни бошлаши мумкин бўлган аниқ тартибни белгилаш мумкин бўлиши учун бозор қоидаларини тасдиқлашга рухсат берган.

Май ойида Шерзод Ходжаев яқин келажакда истеъмолчилар электр энергияси етказиб берувчисини танлаш имкониятига эга бўлишини таъкидлаган эди. «Истеъмолчи ўзига керакли етказиб берувчини танлаши ва ўзига керак бўлган корхона билан шартнома тузиши мумкин бўлади. Аммо, Интернетдан фарқли ўлароқ, бу ерда давлат нарх сиёсатини эмас, балки тариф сиёсатини олиб боради. Натижада талаб қанчалик катта бўлмасин, белгиланган нархдан ортиқ сота олмаслик учун тарифлар ўрнатилади», — деди вазир ўринбосари.

Бундан ташқари, 2023 йилдан хусусий корхоналар учун электр энергиясини сотиш бозори очилади. 14 та туман ва шаҳарда юридик шахсларга электр энергиясини сотиш имконияти яратилади. Шунингдек, энергияни улгуржи сотиб олиш ва сотиш компанияси ва соҳани тартибга солиш агентлигини ташкил этиш орқали энергия бозорини бошқаришнинг янги тизимига ўтиш режалаштирилган.