Чилонзорнинг бешинчи мавзесидаги 7-уйнинг ён томони Бунёдкор (собиқ Халқлар дўстлиги) шоҳ кўчасига қараган. Тошкентдаги X-Places шаҳар тадқиқотчилари ҳамжамияти ўлкашуноси Рустам Ҳусанов рамзий тасодифга эътибор қаратади: кўринишидан эътиборга сазовор бўлмаган тўрт қаватли бино азият чеккан пойтахтда «Бутуниттифоқ ҳашари» дастури доирасида қад ростлаган биринчи турар-жой биносидир. Уни «Укрстрой» трестининг Луганск қурилиш-монтаж поезди қурувчилари жамоаси бунёд этишган.

«Қардош Украина ва Ўзбекистон халқлари ўртасидаги абадий ва бузилмас дўстлик рамзи бўлсин. 1966 йил» — эсдалик тахтачасида ушбу тилаклар сақланиб қолган. Ҳозирда у порлаб турибди, лекин бир неча йил олдин Ҳусанов усти оқлаб юборилган тахтачани ювишларини сўраб шаҳар ҳокимиятига мурожаат қилишга мажбур бўлган. Унинг сўзларига кўра, унинг иккинчиси ҳам бор – худди шундай тахтача Россия музейларидан бирида сақланади.

Чилонзорнинг бешинчи мавзесидан уч ярим йил ичида мамлакат ва иттифоқ республикалари кучлари томонидан ҳаётга қайтарилган янги Тошкент тарихи саҳифаларига экскурсияни бошлаймиз. Айнан шу турар-жой ҳудудида эсдалик ёзувлари ва мозаикали энг кўп турар-жой бинолари тўпланган. Ушбу тахтачаларни Россия, Украина, Беларусь, Озарбайжон, Грузия, Арманистон, Литва, Молдова, Латвия, Эстония, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон шаҳарларидан қурилиш-монтаж поездларида етиб келган қурилиш бригадалари тўрт ва беш қаватли биноларнинг ён томонларига қолдирганлар.

«Ҳар доим нима учун марказдаги уйларнинг ён томонларида деярли ҳеч қандай ёзув йўқлигига ҳайрон бўлганман – фақат М-13 да “Ленинград — Ташкенту” (Ленинграддан — Тошкентга) ёзуви бор. Эҳтимол, қурувчиларнинг буни қилишга вақтлари бўлмагандир, зеро биринчи ёмғир ва совуқ тушмасидан кўчаларга тикилган чодир шаҳарларидаги одамларни кўчиришга улгуриш керак эди», — дейди Ҳусанов.

Санъат ва архитектура тарихчиси, Alerte Héritage Марказий Осиё маданий мерос обсерваторияси президенти Борис Чуховичнинг фикрича, «Киев — Тошкентга!», «Ленинград — Тошкентга!» ва шунга ўхшаш ёзувлар 1960-йилларнинг ўрталарида совет пропагандасининг ўзига хос ноу-хауси эди.

Бу борада эксперт Тошкент ва Ашхободни солиштиришни самарали деб ҳисоблайди. Туркманистон ССР пойтахтида 1948 йилда 7,3 магнитудали зилзила содир бўлган. Тошкентда табиий офат, асосан, шаҳарнинг бир қанча қисмларидаги эски биноларни вайрон қилган ва тинч аҳоли орасида кўплаб қурбонларга олиб келмаган бўлса, Ашхобод учун 5-6 октябрга ўтар кечаси ижтимоий фожиага айланганди. Турли манбаларга кўра, 25 дан 100 минггача одам ҳалок бўлган ва шаҳар ер юзидан деярли супуриб ташланган. Туркманистон ўз кучи билан пойтахтни тиклай олмади. Иттифоқ республикалари ёрдамга келди.

Тошкентда эса бошқачароқ ҳаракат қилишди. Мутахассис буни республика ва иттифоқ элитасининг бир қанча гуруҳлари манфаатлари билан боғлайди. Чуховичнинг фикрига кўра, бир томондан, республика ҳокимияти Тошкент зилзиласининг кучи ва оқибатларини бўрттириб кўрсатишдан манфаатдор эди — бу иттифоқ марказидан республикага сармояларни жалб қилиш ва «янги Тошкент»ни қуриш бўйича улкан режаларни амалга оширишга хизмат қилди. Бошқа томондан, зилзила СССР тарихида муайян бир вақтда содир бўлган. Бу аслида КПСС Марказий Қўмитаси бош котиби Леонид Брежнев Совет Иттифоқининг янги раҳбари сифатида ҳал қилиши керак бўлган биринчи ижтимоий муаммо бўлди.

«У ўша куни, 26 апрелда ҳукумат раиси Алексей Косигин билан бирга шаҳарга келди ва афтидан, зудлик билан ўзини юзага келган муаммоларни муваффақиятли ҳал қилишга қодир Иттифоқ етакчиси сифатида кўрсатиш зарурлигини ҳис қилди. Шу боис Тошкентни қайта қуриш билан бирга олиб борилган ахборот кампанияси инсоният тарихидаги энг даҳшатли зилзилалардан бирига учраган Ашхободни қайта тиклашдан жуда фарқ қилар эди. Иттифоқ ва республика оммавий ахборот воситалари Ўзбекистон ССР пойтахтига кўрсатилаётган ёрдамларни кенг ёритди. Уйлар деворидаги ёзувлар ушбу ахборот кампаниясининг бир қисмига айланди», — дея тушунтиради Борис Чухович.

Санъат ва архитектура тарихчисининг фикрича, бугунги кунда совет қурувчиларининг «дастхатлари» шаҳарнинг кундалик ҳаёти ва ўзига хослиги, шунингдек, тошкентликларнинг умумий хотираси ва маданиятининг бир бўлагига айланган.

Ўлкашунос Рустам Ҳусановнинг таъкидлашича, уйларнинг олд қисмидаги ёзувларнинг аксарияти РСФСР, жумладан, Москва ва Ленинград қурувчилари томонидан қолдирилган. Бу уларга КПСС Марказий Қўмитаси ва СССР Вазирлар Советининг 1966 йил 14 июндаги қарори билан 660 минг кв.м. яшаш майдонини барпо этиш вазифаси юклатилгани билан боғлиқ.

Чилонзорнинг 23-мавзеси «Российский» деб аталади. Бу ерда «Новокузнецк» (24-уй), «Саратов – Тошкентга!» (29-уй), «Сибирь - Тошкентга!» (23-уй) ва «Лениннинг Ватани - Тошкентга!» (28-уй) ёзувлари сақланиб қолган.

Тулалик қурувчилар ўзига хослиги билан ажралиб туришган. 25-уйнинг ён томони Тула герби ва шаҳар Кремли минораси тасвирланган барельеф билан безатилган. Қўшни 26-уйнинг икки ёнида ҳам битиклар сақланиб қолган. Улар ғишт билан териб чиқилган «Тула — Тошкентга!» ва жамоавий «дастхат» — Тула, Калуга, Орёл ва Брянск ёдга олинган барельефдир.

Уйларнинг аҳолиси дастлаб барельефлар рангли бўлганини эслашади. Ҳаттоки тўққиз қаватли 58-уйнинг ён қисмида атом ва ракета тасвирланган композиция чироқлари кўчиб қолганга қадар порлаб турган экан. Қачонлигини ҳеч ким эслолмайди.

Халқлар дўстлиги рамзларини ҳеч ким тартибга солмади. Сўнгги йилларда улардан бутунлай воз кечишмоқда, худди Чилонзор-13даги 13-уй ён қисмидаги «Киев - Тошкентга!» ёзуви билан бўлгани каби. У бўяб ташланган, Рустам Ҳусанов яна шаҳар ҳокимияти эътиборини бунга қаратганидан сўнг, қайта тиклашди.

Ўлкашуноснинг айтишича, барча «дастхатлар» орасида беларус ва литваликларники энг ўзига хосларидир.

Унинг сўзларига далил Чилонзорнинг 24-мавзесидан топилади. Беш қаватли 2-уйнинг ён томони афсонавий «Тошкентликларга беларус халқидан бахт учун» («Ташкентцам на счастье от белорусского народа») ёзуви билан безатилган, қўшни, учинчи уйда эса беларус қизи тасвирланган мозаика сақланиб қолган.

31-34-уйлар ҳовлисида литвалик қурувчилар томонидан учта: ўзбек, литва ва рус тилларида ёзувлар туширилган ғиштли стела ўрнатилган. Ҳар бир ғиштнинг қирралари тарошлангани учун девор рельефли, тўлқинсимон бўлиб чиққан.

33-уй олд жабҳасидаги темирдан тайёрланган Риганинг 1967 йилги нафис герби аҳолига ригалик қурувчиларни эслатиб туради. Ҳусановнинг айтишича, ушбу рамзий белги ҳам тарихий ҳисобланади: совет ҳукумати Риганинг янги – хоч ва католик тожи ўрнига юлдуз тасвирланган гербини эндигина тасдиқлаган ҳамда Тошкентдаги уй фасадидан жой олган бу нишон – совет Ригасининг биринчилардан бўлиб қўлланилган янги геральдикасидир.

«Эҳтимол, дастлаб ёзувлар шаҳарда ҳозир топиш мумкин бўлганлардан кўпроқ бўлган. Уларнинг ҳаммаси ҳам ғиштдан ёки темир каркасдан ясалган эмас. Ҳар ҳолда, Тошкентнинг қайта тикланишига оид адабиётларда учрайдиган бир нечта ёзувларни топа олмадим», — дейди Рустам Ҳусанов.

Унинг сўзларига кўра, МДҲ давлатларидан келган сайёҳлар Ўзбекистоннинг янги пойтахти қурилишига ўз ватанларининг қўшган ҳиссасини кўришдан мамнун бўладилар.

Борис Чуховичнинг таъкидлашича, 1966 йилдан 1970 йилгача қурилган уйларнинг хизмат қилиш муддати 50-100 йил деб белгиланган ва улар аллақачон минимал дастурни бажарганини айтиш мумкин. Зилзиладан кейин қурилган микротуманларда юз минглаб тошкентликлар истиқомат қилишда давом этмоқда. Шаҳарнинг кенгайишини ҳисобга олсак, бу муҳит, экспертнинг фикрига кўра, ҳаёт сифатини белгиловчи омиллар йиғиндиси нуқтаи назаридан батамом қулай бўлиб қолмоқда.

«Ташқаридан қараганда, бу иншоотлар сипо кўринишга эга, аммо ўзининг асл меъморий ҳалоллигини сақлаб қолган. Улар ампир ёки Лас-Вегас каби ясан-тусан қилмаганлар ва ўзларининг вазифаларига тўлиқ мос келадилар. Бу уйлардаги хонадонларнинг қулайлик минимализми қайсидир маънода ҳовлиларнинг кенг кўламда кўнгил ёзишга мўлжаллаб ободонлаштирилгани ҳамда турар-жой биноларининг ёруғлик ва қуёш нури тушиши учун пухта ўйланган жойлашуви билан қопланади. Болалар боғчалари ва мактаблар, шунингдек, ижтимоий-маиший хизматларнинг бирламчи жамланмаси оқилона ҳолда жойлашган», — дейди Борис Чухович.

«Мен бунга 2021 йил октябрь ойида бир гуруҳ швейцариялик архитекторлар уларнинг талабаларига Тошкентда 60-йилларда қурилган турар жойларни кўрсатишимни сўраганларида амин бўлдим. Экскурсиямиз Чилонзор марказидан бошланиб, сўнг унинг чеккасига кўчди. Кўпгина меъмор-талабалар, хусусан, ушбу кенг кўламли эгалитаристик (тенглик - тарж.) уй-жой тажрибасининг қисқа вақт ичида амалга оширилгани ҳамда юз минглаб одамлар ўзларини ипотека ва кўп йиллик молиявий мажбуриятлар юки остига ташламасдан бепул уй-жой олишганидан ҳайратда қолишди», — деб эслайди Борис Чухович.

У «Тошкентни қайта тиклаш» кампанияси, асосан, шаҳарнинг бутунлай янги қисмларини қуриш бўлганига эътибор қаратади.

«Шаҳарнинг ҳақиқатан ҳам жабрланган қисмининг (Қашқардан тортиб эски қалъагача) аҳолиси марказий микротуманларга жойлаштирилди. Марказ кўпроқ одамларни жойлаштириши учун тез-тез унинг ҳудудидаги бир ва икки қаватли уйлар сақланиб қолган мавзелари бузиб турилди, улар орасида архитектура нуқтаи назаридан қимматли ёдгорликлар ҳам бор эди», — дейди эксперт.

Чилонзорнинг 1966-1970-йилларда барпо этилган микротуманларига аҳолининг кўчирилиши бошқа муаммоларни ҳам ҳал қилди. У ердан авваллари барак ва коммунал намунадаги уйларда истиқомат қилган ёки муқаддам икки хонали «хрущёвка»да тиқилиб яшаган тўрт ёхуд ундан кўп кишилик оилалар ҳам квартираларга эга бўлишди. Мисол учун, Чуховичнинг сўзларига кўра, 1966 йилгача қурилган биринчи Чилонзор микротуманларининг кўплаб аҳолиси Совет республикалари ёрдамида қурилган янги микротуманлардан кўпроқ майдонли ва хонали янги квартираларга эга бўлишган.

Унинг сўзларига кўра, Чилонзорнинг айрим ҳудудларида (масалан, 9, 13, 22 ёки 24-мавзе қисмларида) «хрущёвка» уйларини шундай қуриш давом эттирилган. Меҳмонхона ва ошхонадан чиқиш эшиклари бўлган йирик балконлар янги серияларнинг умумий янгилиги бўлди. Улар «хрущёвка» уйлардаги митти балконлар ўрнини эгаллади.

Чухович такомиллаштирилган лойиҳали «экспериментал» сериялар қурилишини асосий инновация деб атайди.

«Бундай серияларни режалаштириш учун “анъанавий ўзбек оиласи”нинг кенгайтирилган демографик таркиби асос бўлди, бироқ, аслида, кенг хоналари, балконлари ва ёрдамчи хоналари бўлган бу уйлар асосан Эски шаҳарда яшаган кўп болали оилалар учун эмас, балки Брежнев жамиятининг шаклланиб келаётган “элитаси” учун қурилган эди», — дейди Борис Чухович.

Тошкентда уй-жойлар қурилиши мактаблар, болалар боғчалари, савдо корхоналари, умумий овқатланиш, маиший хизмат кўрсатиш шохобчаларини барпо этиш, шунингдек, ўша вақтдаги меъёрлар асосида муҳандислик жиҳозлаш ҳамда аҳоли пунктларини ободонлаштириш ишлари билан биргаликда амалга оширилди.

Чилонзорнинг 13-мавзесида «Укрстрой» трести қурилиш-монтаж ташкилотлари бригадалари меҳнат қилишди. Турар-жой биноларидан ташқари, Донецк қурувчилари икки қаватли «Донецкий» дўконини, киевликлар эса биноси ҳозиргача сақланиб қолган, бироқ қоплама ўрнатилгани сабабли ғамнок кўринишга кириб қолган «Киевлянка» почта-кафесини қурдилар.

Борис Чуховичнинг айтишича, янги Тошкент қурилишида иттифоқ республикалари иштирок этишининг бир қанча вариантлари бор эди.

«Баъзи маҳаллалар бутунлай бошқа республикалар (аниқроғи, Россия ва Украина) архитекторлари ва қурувчилари томонидан лойиҳалаштирилган ва қурилган. Бу, масалан, М-7 ёки В-23 мавзелари. Бошқа ҳолларда, микротуман лойиҳалари Тошкентда, уй-жой лойиҳалари эса бошқа республикаларда ишлаб чиқилган ҳамда уларнинг вакиллари кейинчалик уларни қурган (масалан, Чилонзор В-24 мавзеси). Шу билан бирга, бошқа республикалар ўз қурувчилари ва техникаларини шунчаки жўнатиб юборгани, улар томонидан қурилган микротуманлар ва уйларнинг лойиҳалари Тошкентда ниҳоясига етказилгани ҳолатлари ҳам эсга олинади», — дея тушунтиради эксперт.

Унинг қайд этишича, бошқа республикаларда архитекторлар томонидан ишлаб чиқилган микротуманлар лойиҳалари икки марта апробациядан ўтказилган: Тошкентда ва айрим ҳолларда Москвада. Чухович Украина кварталини (М-7) мисол қилиб келтиради, унинг атрофида ўша пайтда кўплаб экспертлар ва муассасалар иштирокида жиддий муҳокама бошланган.

«Тошкент шу ерда қаватлари оширилган ва лойиҳаси такомиллаштирилган экспериментал уйлар қуришга интилди. Бироқ Москва бунга рухсат бермади ва бинолар зичлигини оширишга буйруқ берди. Ўз навбатида, тошкентлик архитекторлар украиналик архитекторлар томонидан таклиф этилган хонадонлар схемасини танқид қилди, бунинг натижасида микротумандаги турли типдаги хонадонлар ўртасидаги нисбат сезиларли даражада ўзгарди. Шундай қилиб, тўрт хонали квартиралар сони камайди, лекин икки ва уч хонали квартираларнинг майдони ошди. Мутахассислар чекка ҳудудларда унчалик инжиқлик қилишмади. Москваликлар томонидан ишлаб чиқилган В-23 квартал лойиҳаси деярли эътирозларсиз қабул қилинди», — дейди Борис Чухович.

Иттифоқ республикаларининг лойиҳалари қурилиш материаллари бўйича кўп жиҳатдан фарқ қилар эди. Бу ушбу мамлакатларнинг ҳар бири Ўзбекистонга қурилиш поездларини жўнатгани билан боғлиқ. Уларда Тошкентга тошчилар, сувоқчилар, монтажчилар, муҳандис-техник ишчилар, зарур жиҳозлар, асбоб-ускуналар ва материаллар етиб келди.

Рустам Ҳусановнинг сўзларига кўра, Эстония бригадасининг қизил ғиштлари, украиналик қурувчилар Чилонзор, Ганга яқинидаги М-15 ва Марказий универмаг ҳудудидаги уйларнинг олд жабҳаларини безаган кошин плиткалар яхши ажралиб туради.

Борис Чуховичнинг таъкидлашича, Иттифоқ республикалари қурувчилари бутуниттифоқ I-310 сериясининг турли хил модификациялари асосида лойиҳаларга ўзгартишлар киритишда маълум эркинликка эга эдилар. Айрим микротуманлар бошқалардан жиддий фарқ қилади. Энг аввало, бу – Украина архитекторлари ва қурувчилари томонидан ишлаб чиқилган ва қурилган М-7, москваликлар томонидан ишлаб чиқилган ва қурилган М-1, 2, 4, 5 ва 6, ленинградликлар лойиҳасига мувофиқ қурилган М-13.

«Ушбу ҳолатларда кўплаб экспериментал ечимлар қўлланилган. Улар айнан шаҳарнинг марказий туманларида жорий этилганига эътибор қаратмаслик мумкин эмас. Шундай қилиб, эгалитаристик «хрущёвка» лойиҳалари босқичма-босқич ўсиб борувчи ижтимоий табақаланишли Брежнев жамиятига айланди ва бу охир-оқибат совет тизимининг ўзини ўзи йўқ қилишига олиб келди», – дейди эксперт.