Замонавий космик саноат иқтисодий ўсишнинг кучли технологик базасига айланди. Бу энг юқори қўшимча қийматга эга бўлган тармоқлардан биридир. Космик фаолият илмий-техникавий салоҳиятни, юқори технологияларни ривожлантиришни таъминлайди, хавфсизлик ва мудофаа, атроф-муҳитни бошқариш, табиий ва техноген офатларнинг олдини олиш каби муаммоларини ҳал қилишга ёрдам беради.

Бугунги кунда барча ривожланган давлатлар ўзларининг геосиёсий манфаатларини рўёбга чиқариш учун космик фаолият муҳимлигини англаб етди.

СССР парчаланиши билан Ўзбекистоннинг аэрокосмик саноати деярли ривожланмади, бироқ мамлакатда коинотни ўрганиш борасида муҳим бўлган ишланмалар мавжуд.

Космосга парвоз қилганидан кейин миллионлар кумирига айланган Юрий Гагарин дўстлик ва тинчлик миссияси билан хориж сафарларига чиқди. 1961 йил 29 ноябрга ўтар кечаси бортида биринчи космонавт бўлган, Москвадан Деҳлига учаётган самолёт ёқилғи тўлдириб олиш учун Тошкент аэропортида тўхтади. Буни «Правда Востока» газетаси мухбири Георгий Димовнинг қизи Ирина эслайди.

Космонавтнинг Тошкентда қисқа тўхташи ҳақида фақат юқори раҳбарият билган бўлса-да, журналист ва унинг қизи Гагарин билан учрашиш бахтига муяссар бўлди.

Мухбирга учрашув ҳақида ёзиш тақиқланган, аммо эртаси куни эрталаб интервьюлар ва фотосуратлар нашр этилган.

1968 йил март ойида фожиали ўлимидан олдин Гагарин Ўзбекистонга яна кўп марта келган. Космонавт вафотидан кейин СССРдаги кўчалар, хиёбонлар, шунингдек, иккита шаҳар унинг номи билан аталди: бири Россиянинг Смоленск вилоятида, иккинчиси Жиззах вилоятида.

Бизнинг Гагарин 1974 йилда шаҳар мақомини олди (илгари бу шаҳар типидаги Ержар посёлкаси эди). Бугунги кунда Гагарин шаҳри Жиззах вилояти Мирзачўл туманининг маъмурий маркази ҳисобланади.

Шаҳарнинг асосий кўчасини тошкентлик ҳайкалтарош Леонид Рябцев томонидан ўрнатилган баланд Гагарин ҳайкали безаб туради. Унинг бронзадан тайёрланган Гагарин асари шаҳарнинг муҳим ёдгорлигига айланган. Ёдгорлик пойдеворида учаётган Икар тасвирланган барельеф ўрнатилган. Яна бир барельефда биринчи космонавтни Ерга яқин орбитага олиб чиққан «Восток» ракетаси тасвирланган.

Биринчи космонавт юраётган ҳолда тасвирланган. У чап оёғини юзадан кўтариб, постаментдан тушмоқчи бўлиб турганга ўхшайди. Ҳамиша навқирон Гагарин космик комбинезонда, қўлида скафандр билан Мирзачўл чўли бўйлаб қадам ташлаб, қозоқ чўлига – кенгликларидаги Бойқўнғир учириш мажмуасида кутаётган ракетаси сари бораётгандек.

2012 йилда фаолиятини тўхтатган Чкалов номидаги Тошкент авиация ишлаб чиқариш бирлашмаси ҳам космик соҳа ривожига катта ҳисса қўшган.

1977 йилдан 1987 йилгача заводда космонавтларни вазнсизлик шароитида синаб кўриш учун бир нечта ИЛ-76 МДК лаборатория самолётлари қурилган. Самолёт кучайтирилган корпус ва тортишиш кучи бўлмаганда мажбурий равишда ишлашга қодир ёқилғи ва мой таъминоти тизимларига эга эди.

Ушбу самолётларда юздан ортиқ совет, рус ва хорижий космонавтлар тайёрланган. Заводга кўплаб астронавтлар ташриф буюришган, улар самолётларни лойиҳалаш ва қуриш бўйича маслаҳат беришган.

Физика-математика фанлари номзоди, 1993-2002 йилларда Космик тадқиқотлар агентлигига раҳбарлик қилган Камол Мўминов фахрийлардан олган маълумотларига таяниб «Газета.uz»га маълум қилишича, 1960-йилларнинг иккинчи ярми бошида Тошкентда Ўзбекистон ССР раҳбарияти ташаббуси билан СССРнинг йирик космик корхоналари раҳбарлари ва бош конструкторларининг ёпиқ йиғилиши бўлиб ўтган.

Ушбу йиғилишда ЎзССР ҳудудида космик саноат корхоналарини ташкил этиш таклиф этилади. Совет космонавтикасининг асосчиларидан бири, академик Владимир Бармин ўзи раҳбарлик қилаётган Москва бош машинасозлик конструкторлик бюросининг Тошкентдаги филиалини очиш имкониятлари ҳақида гапиради.

1969 йилда ФКБОМ тузилади (1978 йилда ТошКБМ деб қайта номланади). Бюро Ой ва Венерани тадқиқ қилиш, космик маҳсулотларни (шу жумладан диаметри 30 метргача бўлган антенналарни) ишлаб чиқиш, тайёрлаш, синовдан ўтказиш, тўлиқ ўлчамли стандарт намуналарни йиғиш ва синовдан ўтказиш учун асбоблар ва жиҳозларни ишлаб чиқди. Бюро олдига ой базаларини лойиҳалаш, Ой тупроғи жинсларидан кислород ва сув олиш учун қулайликлар яратиш вазифаси қўйилди.

Мутахассислар ой тупроқларини бурғулаш ва Ерга етказиб бериш учун қурилмаларни яратдилар. Тошкентда ишлаб чиқилган тупроқ олувчи қурилма «Луна-24» космик кемасига ўрнатилди. 1976 йилда у Ойда чуқурлиги 2 метрдан ортиқ қудуқ кавлади. Тупроқ ўрганиш учун Ерга жўнатилди. Таҳлиллар натижасида биринчи марта Ойда сув борлигига ишончли далиллар олинди.

ТошКБМда коинотда янги композит материалларни ишлаб чиқариш учун қурилмалар яратиш билан ҳам шуғулланилган. Тошкентда ишлаб чиқарилган махсус эритиш печлари ва ноёб қурилмалар Совет орбитал станцияларида эритиш ва турли материаллардан намуналар олиш бўйича тажрибалар учун хизмат қилди.

Бюро мутахассислари ўта юқори ҳарорат ва кимёвий агрессив атмосфера шароитида ишлашга қодир бурғулаш аппаратини ишлаб чиқдилар. Қурилма Венера-13 ва Венера-14 совет автоматик космик станцияларига ўрнатилди. 1982 йил март ойида Венерага юмшоқ қўниш амалга оширилди ва унинг физик ҳамда кимёвий хусусиятларини ўрганиш учун тупроқни бурғулаш, йиғиш ва ташиш бўйича ноёб тажрибалар ўтказилди.

Тошкентда «Космонавтлар» метро бекати яқинидаги майдонга космонавт Владимир Жонибековнинг бюсти, станциянинг ўзида эса унинг сурати туширилган медальон ўрнатилган.

Владимир Жонибеков 1942 йилда Тошкентдан 50 км узоқликда жойлашган Искандар қишлоғида туғилган. Ўша йилларда қишлоқ Қозоғистон ССР таркибида эди.

Жонибеков ўзи амалга оширган бешта экспедициянинг барчасида кема командири эди. Бу ҳозирги кунгача янгиланмаган жаҳон рекордидир. У коинотга биринчи парвозини 1978 йилда амалга оширган.

Тўртинчи парвоз пайтида Жонибеков билан бирга коинотга чиққан космонавт Светлана Савитская очиқ коинотга чиққан биринчи аёл бўлди.

Бешинчи космик парвоз энг узоғи бўлди – 112 кун давом этди. Космонавтлар Владимир Жонибеков ва Виктор Савиних тарихда биринчи марта назоратдан чиқиб кетган «Салют-7» орбитал станциясини бошқариладиган космик кемага туташтиришди. Таъмирлашдан кейин станция яна олти йил хизмат қилди.

Экипаж охирги парвозда бортга пахта чигитини олиб кетди. Нол тортишиш шароитида ўсимликларни етиштириш имкониятини аниқлаш ва уларнинг хатти-ҳаракатларини ўрганиш керак эди.

Биринчи тажрибада уруғлар униб чиқди, лекин керакли ҳарорат шароитлари йўқлиги сабабли нобуд бўлди. Иккинчи тажрибада коинотда бўлиб қайтган чигитлар ер юзида иссиқхона шароитида экилган.

Кейинги кузатувлар ҳайратланарли натижани кўрсатди: вазнсиз шароитда бўлган ўсимликларнинг толаси бир хил шароитда ўстирилган, лекин космосга юборилмаган бир хил навникига қараганда икки баравар узун (78 мм) эди.

Владимир Жонибеков бюстидан ташқари Яков Шапиро юлдузлар мавзусида композиция ҳам яратди. У космонавт ортига ўрнатилган. Рассом Икар, Улуғбек, Циолковский, Королёв, Гагарин ва гўдакни қучоғида ушлаб турган она-Ер сиймоларини ҳайкалтарошлик қилди.

«Ҳар бир аёл ўз космонавтини туғиши ва тарбиялаши керак», – дерди 2021 йил апрель ойи бошида вафот этган ҳайкалтарош.

1981 йилда Чирчиқда ТошКБМ филиали – «Композит» тажриба-синов заводи ташкил этилди. У композит материаллардан космик тузилмалар учун ноёб қисмлар ва конструкцияларни ишлаб чиқарарди. Завод композицион шишапластик ва углепластик ҳамда улардан тайёрланган маҳсулотлар ишлаб чиқарди. Углепластиклар – енгил, аммо пўлат каби кучли материал бўлиб, аэрокосмик, ҳарбий ва автомобил саноатида кенг қўлланилади. Ҳозирги кунда эса улардан маиший ҳаётда кенг қўлланилмоқда.

Қуйидаги фотосуратда завод, унинг устахоналари, баъзи маҳсулотлар ва баъзи ходимлар акс этган.

Завод жиҳозларида, шунингдек, Глонасс космик кемасининг қуёш батареялари конструкциясида қўлланиладиган углепластик стерженларнинг бир нечта партиялари, каркаслар, «Радиоастрон» дастури бўйича 15-30 метрли ўзгарувчан коинотга оид параболик антенналар, «Космос» ва «Прогноз» сериясидаги сунъий йўлдошлар учун қуёш панеллари ишлаб чиқарилди.

1988 йилда Москва космик марказларидан бирининг филиали сифатида Тошкент космик асбобсозлик илмий-тадқиқот институти (ТашНИИКП) ташкил этилди. Илмий-тадқиқот институтига 1989 йилдан СССР тарқалгунча раҳбарлик қилган Камол Мўминовнинг айтишича, СССР парчаланишидан олдин институт ҳарбий коинот йўналиши билан шуғулланган.

Илмий-тадқиқот институтининг яна бир йўналиши табиий ресурсларни аниқлаш ҳамда хўжалик ва экологик фаолиятни таҳлил қилиш, қишлоқ хўжалиги экинлари ҳолатини ўрганиш мақсадида Ўзбекистон ҳудудининг сунъий йўлдош тасвирларини қайта ишлаш эди.

У, шунингдек, махфий равишда ҳарбий сунъий йўлдошлар учун автоматлаштирилган дастурий таъминот ва аппарат тизимларини ҳамда бошқариладиган космик кемалар ва станциялар экипажлари учун сунъий интеллектга асосланган қарорларни қабул қилиш тизимларини ишлаб чиқиш билан шуғулланган.

Илмий тадқиқот институти қишлоқ хўжалиги, қурилиш, картография, геология, геофизика, сув ва минерал ресурслар соҳаларида қимматли натижаларга эришди. Институтда Ерни масофадан туриб зондлаш соҳасида 50 дан ортиқ мутахассислар тайёрланди.

1980-йилларнинг бошларида Тошкент вилоятининг Паркент туманида советларнинг Ой дастури ҳамда «Энергия» — «Буран» дастурлари учун ТашКБМнинг «Невич» йиғилиш-синов полигони қурилди.

У ерда кўп сонли стендлар ва механик корпуслар, радиотелеметрик ва бошқа ўлчаш ускуналари, йиғиш цехлари ва устахоналари бўлган ноёб экспериментал иншоотлар яратилди ва синовдан ўтказилди. Полигон 80-йилларнинг охирига келиб тўлиқ жиҳозланди ва фойдаланишга тайёрланди, зарур ижтимоий инфратузилма яратилди.

Полигонда ТошКБМнинг тажриба ишланмалари – космосга жойлаштирилиши керак бўлган катта ўлчамли ўзгартириладиган антенналар, космосда ёйиладиган қуёш плёнкаси майдонлари ва бошқа маҳсулотлар синовдан ўтказилиши керак эди.

Невичда 80 метрли металл минора – АСС (автоном синов стенди) ўрнатилган эди. Унинг ёрдами билан қаттиқ ёқилғи тезлатгичлари бўлган пенетратор-намуна олувчилар синовдан ўтказилди, улар тупроққа кирғизилган ва чуқурроққа кириб бориб, пробиркага тупроқ намунаси тўлдирилган.

Ҳозирги вақтда «Невич» полигони фаолият кўрсатаётгани йўқ. Бинонинг маҳобатли ўлчамлари сайёҳларни ҳайратга солади. Полигон қўриқлаш хизмати одамларни ичкарига киритмайди. Бир неча йил олдин, АСС минораси демонтаж қилинди, гарчи у машғулот майдончасининг диққатга сазовор жойи бўлган, кўплаб экстремал спортчиларни жалб қилган ва минглаб сайёҳларни жалб қилиши мумкин бўлса ҳам.

1982 йилда Ўзбекистонда, Жиззах вилояти Зомин туманидаги Суффа платосида радиоастрономия расадхонаси қурилиши бошланди. Унинг асосий объекти 70 метрли радиотелескоп бўлиб, у миллиметр диапазонидаги космик нурланишни ҳам аниқлай оладиган ноёб ускунадир. Шунга ўхшаш восита фақат Сан-Диегода (АҚШ) мавжуд.

Радиотелескоп қурилиши билан бир вақтда Самарқандда СССР ФА Коинот тадқиқотлари институтининг илмий бўлими очилди. Камол Мўминов бўлим бошлиғи этиб тайинланди. СССР парчаланганидан кейин радиотелескоп қурилиши тўхтатилди. Бугунги кунда қурилиш 35-40 фоиз атрофида тайёр бўлиб, Ўзбекистон ва Россия ўртасида РТ – 70 қурилишини якунлашни давом эттириш бўйича музокаралар бошланган.

Расадхона коинотда илмий тадқиқотлар олиб бориш ва бу борадаги халқаро дастурларда ҳамкорлик қилиш учун қурилган. СССР парчаланиши туфайли қурилиш музлатиб қўйилган, аммо 2018 йилда у қайта тикланган ва 2024 йилгача якунланиши режалаштирилган.

Тошкент вилояти Паркент туманида жойлашган Фанлар академиясининг «Физика-Қуёш» ИИЧБни ҳам алоҳида таъкидлаш жоиз. Улкан қуёш печида советларнинг кўп фойдаланиладиган «Буран» орбитал кемасининг ҳимоя қопламасига юқори ҳароратга таъсир кўрсатилган.

Россиялик космонавт Солижон Шокирович Шарипов 1964 йилда Ўш вилоятида (Қирғизистон) кўп болали ўзбек оиласида туғилган.

У икки марта, умумий ҳисобда эса 10 соат давомида очиқ коинотда бўлган.

Шарипов Хьюстонда Америка шаттлида биринчи парвозига тайёргарлик кўраётганда, орбитада паловни синаб кўришни таклиф қилди. Парҳезшунос-шифокорлар ва ошпазлар Ўзган гуручидан палов тайёрладилар, космонавтлар космосдаги кечки овқатлардан бирида уни иситиб, истеъмол қилишди. Ўшандан бери ўзбек палови космонавтлар рационида пайдо бўлди.

1998 йилда Солижон Шарипов Ўзбекистон байроғини коинотга олиб чиқди. Тошкент марказий универмагидан харид қилинган ва орбитада бўлган байроқ Ерга қайтиб келгач, коинотда бўлганлиги тўғрисидаги сертификат билан бирга республика раҳбариятига топширилди.

Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки йилларида «Ўзбеккосмос» агентлиги ташкил этилди. Камол Мўминов агентлик фаолиятининг 10 йилида мамлакатда космик соҳани ривожлантиришга доир меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқилганини таъкидлайди. Хорижий давлатларнинг миллий космик ташкилотлари, хусусан, БМТнинг Космик Фазо бўйича бошқармаси (UNOOSA) билан алоқалар ўрнатилган.

2002 йилда «Ўзбеккосмос» тугатилди. Фанлар академиясининг Космик тадқиқотлар маркази ташкил этилиб, унга иккита корхона бириктирилди, қолганлари эса турли вазирлик ва идораларга ўтказилди.

2019 йил август ойида президент Шавкат Мирзиёев имзолаган «Ўзбекистонда космик фаолиятни ривожлантириш тўғрисида»ги фармонга кўра «Ўзбеккосмос» агентлиги қайта ташкил этилди. Агентликнинг вазифалари қаторида Ерни масофадан туриб зондлаш тизимини ишлаб чиқиш, сунъий йўлдош алоқа тармоғини яратиш, сунъий йўлдош навигация тизимларидан фойдаланиш ва бошқалар бор.

Бу вазифаларнинг амалга оширилиши замонавий иш ўринларини яратиш, илм-фанни ривожлантириш, технологик мустақилликни, мамлакатнинг космик тадқиқотлар соҳасида ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва Ўзбекистоннинг халқаро нуфузи даражасини ошириш имконини беради.