2021 йилнинг биринчи ярмида глобал таъминот занжирларидаги узилишлар оқибатида қисқа муддатда жаҳон бозорида, шу жумладан, Ўзбекистонда ҳам ўсимлик ёғи нархида кескин ўсиш кузатилди. Хусусан, 2021 йил апрель ойининг ўзида маҳаллий бозорда ўсимлик ёғининг нархи 26,5% га ошган эди. Буни кўп жиҳатдан мамлакатнинг чет элдан импорт қилинадиган ўсимлик ёғига кучли боғланганлиги билан изоҳлаш мумкин.

Ўзбекистонда ўсимлик ёғи истеъмолининг ўртача йиллик ҳажми 460 минг тоннани ташкил этади ва бу истеъмолнинг тахминан тенг ярми импорт ҳисобидан қопланади. Бундай шароитда глобал бозорда юз бераётган ҳар қандай тебранишлар ички бозордаги нархга жиддий таъсир кўрсатади. Қолаверса, бу борада импорт географияси ҳам муҳим аҳамиятга эга. Яъни импортнинг асосий қисми саноқли давлатлар ҳиссасига тўғри келиши ўша давлатлардаги ёки жаҳон бозоридаги беқарорликнинг мамлакат ички бозорига таъсирини янада кучайтириши мумкин.

Рақамлар мисолида қаралса, 2021 йилда Ўзбекистонга умумий қиймати 313,6 млн долларга тенг ўсимлик ёғи импорт қилинган (2020 йилда бу кўрсаткич 258 млн долларни ташкил этган эди). Жами импорт қилинган ўсимлик ёғининг 66% қисми Россиядан олиб кирилган бўлса, 25% қисми Қозоғистон ҳиссасига тўғри келган. Гувоҳи бўлганимиздек, мамлакат аҳолиси ўсимлик ёғи таъминотининг қарийб ярмига фақатгина икки давлат эгалик қилмоқда. Бундан хулоса қилиш мумкинки, мазкур икки давлатда беқарорлик юзага келиши ички бозорда ўз аксини кўрсатмасдан қолмайди.

2021 йилда жаҳон бозоридаги тебранишлар фонида маҳаллий бозорда ўсимлик ёғи нархлари кескин кўтарилди ва ҳукумат бунинг салбий оқибатларини юмшатиш мақсадида ўсимлик ёғи импорти ҳамда реализациясини 2021 йил май ойидан йил якунига қадар ҚҚСдан озод қилди (кейинчалик бу муддат узайтирилди). Тан олиб айтиш керакки, ёғ маҳсулотларига имтиёз берилиши ортидан ёғ нархлари барқарорлаша бошлади. Йилнинг қолган қисмида — имтиёзли давр мобайнида ўсимлик ёғи нархларининг ҳатто пасайганлигига ҳам гувоҳ бўлишимиз мумкин. Умуман олганда, йил давомида ўсимлик ёғи нархларининг барқарор сақланганлигини истеъмолчилар ҳам сезишган бўлса керак.

Лекин 2022 йилнинг учинчи ойи бошланиши билан вазият яна жиддийлаша бошлагандек таассурот уйғотмоқда. Сабаби биргина март ойининг ўзида ўсимлик ёғининг нархи 3,1% га ошди. Таққослаш учун, 2021 йилнинг май ойидан 2022 йилнинг февраль ойигача бўлган даврда ўсимлик ёғи нархларида 2,5% лик пасайиш кузатилган.

Бошқача айтганда, биргина март ойида кузатилган нарх ўсиши охирги ўн ойдаги нарх ўзгариши билан таққослаганда истеъмолчилар учун сезиларли даражада юқори бўлган.


График: Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.

Солиқ имтиёзлари ҳали бекор қилинмаганлигига қарамасдан, март ойига келиб ўсимлик ёғининг нархи яна кўтарилишни бошлади. Бунга асосий сабаб февраль ойи охирида Россиянинг Украинада «махсус ҳарбий операция» бошлаганлиги бўлди. Россия ҳамда Украина ўсимлик ёғини йирик ҳажмда экспорт қилувчи мамлакатлар ҳисобланади. Хусусан, 2019 йилда Россия ҳамда Украинанинг биргаликдаги ўсимлик ёғи экспорти дунё экспортининг 64% қисмини ташкил этган. Табиийки, бу икки мамлакатда сиёсий зиддият ҳамда беқарорликнинг юзага келиши бутун дунёда ўсимлик ёғи нархларининг ўзгаришига таъсир қилади.

Манба: Our World In Data

Уруш натижасида юзага келаётган узилишлардан ташқари, Россия ҳукумати ўсимлик ёғи ҳамда унинг хомашёси (кунгабоқар) экспортига 2022 йил апрель ойидан вақтинча квота ўрнатиш тўғрисида қарор қабул қилди. Қарорга мувофиқ, апрель ойидан сентябрь ойига қадар мамлакатдан ўсимлик ёғи экспорти ҳажми 1,5 млн тоннадан, кунгабоқар озуқаси экспорти ҳажми 700 минг тоннадан ошмаслиги белгиланган. Бундан ташқари, апрель ойидан бошлаб экспорт учун олинадиган йиғим миқдори оширилиши қайд этилган.

Умуман олганда, мазкур вақтинчалик чеклов экспортни тўлиқ чекловчи чора эмас. Аммо урушнинг давом этаётганлиги, экспорт учун бож миқдорининг оширилганлиги ҳамда экспорт квотасининг давлатлар кесимида қандай тақсимланиши борасидаги ноаниқликлар келаётган ойларда Ўзбекистонда ўсимлик ёғи нархининг тезроқ ўсишига сабаб бўлиши мумкин.

Бундан ташқари, ҳукумат томонидан ўсимлик ёғи импорти ҳамда реализациясига берилган солиқ имтиёзлари апрель ойининг сўнгига қадар амал қилади. Тўғри, имтиёзлар муддати яна узайтирилиши мумкин ва, таъкидлаш жоизки, айни вақтдаги тенденцияларга кўра, бу ҳолат кузатилишининг эҳтимоли юқори. Хусусан, март ойида президент Вазирлар Маҳкамасига ички бозорда нархлар барқарорлигини таъминлаш, ўсимлик ёғи ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотларини импорт қилувчи тадбиркорларга кўмаклашиш орқали аҳоли талабини қондириш бўйича қўшимча топшириқлар берди.

Аммо имтиёзларнинг узайтирилиши амалда 2021 йилдаги каби нарх пасайишига олиб келмайди. Албатта, солиқ имтиёзлари нархнинг потенциал ўсиш суръатини пасайтириши эҳтимоли йўқ эмас. Лекин вазият бир йил олдингидек бўлмаслиги аниқ. Сабаби — ташқи рискларнинг таъсири жуда юқори.

Россияда ўсимлик ёғи экспортига квота белгиланмасиданоқ Ўзбекистонда ўсимлик ёғи нархларининг ўсиш суръати сезиларли даражада тезлашганлигига гувоҳ бўлдик (март ойидаги ўсиш). Яъни Украинадаги уруш натижасида юзага келган глобал узилишлар аллақачон ўз таъсирини ўтказишни бошлаган. Бунга қўшимча равишда, экспортнинг квота орқали қисман чекланиши ҳамда унинг импортёр давлатлар бўйича қандай тақсимланиши борасидаги ноаниқликлар эса, юқорида таъкидлаганимиздек, ўсимлик ёғи нархининг янада тезроқ ўсишига хизмат қилади.

Келаётган ойларда, катта эҳтимол билан, ўсимлик ёғи нархининг тезроқ ўсишига гувоҳ бўлишимиз мумкин. Нарх ўсишининг қанчалик тез бўлиши эса, биринчидан, урушнинг қандай сценарийда давом этиши ҳамда унинг глобал узилишларга таъсирининг кучайиши ёки камайишига, иккинчидан, Россия ҳукумати қўйган экспорт чекловининг Ўзбекистон бозорига қай даражада таъсир қилишига боғлиқ (юқорида айтиб ўтилганидек, экспорт (ҳозирча) бутунлай чекланмаган). Нима бўлганда ҳам, келаётган ойлар инфляцияни, айниқса, асосий озиқ-овқат маҳсулотлари инфляциясини назорат қилиш ҳамда нархлар барқарорлигини сақлаб қолиш учун жуда синовли давр бўлади.