29 март, сешанба куни рубль курсининг 25 февралдан бошлаб ҳисоблаганда энг кўп мустаҳкамланиш ҳолати кузатилди. Жумладан, Россияда 30 март кунидан амал қилувчи курсларга кўра, 1 АҚШ доллари учун 86,28 рублга, Ўзбекистонда эса 1 рубль учун 128,57 сўмгача расмий курслар қайд этилди. Хўш нега рубль мустаҳкамланмоқда, бу жараённинг рус газини рублга сотиш режаларига алоқаси борми?
Рубрь курсининг кўтарилишига хизмат қилган олти сабаб
Иқтисодчи Отабек Бакиров рубль курси нега кўтарилди, деган саволга жавоб берди.
«Аввало айтиш лозимки, газни рублга сотиш механизми ҳалигача аниқлашмаган, бирон куб газ рублга сотилгани йўқ, биронта йирик Европа давлати газни рублга сотиб олишга розилик ҳам бергани йўқ. Яъни, газни рублга сотиш хоҳишлари ғирт психологик трюк ва келишиш қийин бўлган ультиматумлигича қолади.
Иккинчидан, 24 февралдан кейин Россия Марказий банки рублга талаб ҳосил қиладиган барча хорижий ва норезидент каналларни ёпиб ташлади. Бу фонд бозорига таалуқлими, фоизларми ёки дивидендларми, фарқи йўқ. Россияни тарк этаётган ёки тарк этишини эълон қилган хорижий компаниялар ва норезидентлар Россиядаги активларини олиб чиқиши учун уни долларга айлантириши керак. Россия Марказий банки бунга тўлиқ табу қўйди. Табиийки, рублга бўлган энг катта талабни йўққа чиқарди.
Учинчидан, Россия Марказий банки Россия резидентлари учун ҳам хорижга валюта олиб чиқишга, нақд валюта сотиб олишга ёки ўтказишга чекловлар ўрнатди. Шу ўринда Visa ва Mastercard тизимлари Россиядаги сегментни ўчириши русларнинг мақсадга эришишига ёрдам бериб юборди. Бошқача айтганда, Россия чакана резидентларининг долларга бўлган талаби ҳам ўлдирилди.
Тўртинчидан, жуда кўплаб ғарб компаниялари Россия билан ишлашдан воз кечгандан кейин, қатор ташув корпорациялари Россия юкларини манзилга элтишни тўхтатгач, рус импортерлари учун хориждан товар келтиришга рағбати ҳам вақтинча тўхтади. Чунки логистика муаммолари ва эҳтимолий йўқотишлар импортни жисмонан имконсиз қилиб қўйиши мумкин. Демак, импортчиларнинг долларга нисбатан талаби ҳам энг минимал даражагача туширилди.
Бешинчидан, бозорда рубль ликвидлиги мавжуд эмас. Россия Марказий банкининг қаттиқ сиёсати туфайли сунъий равишда рубль дефицити яратилмоқда, хусусан асосий ставкани бирдан 20 фоизгача олиб чиқилиши билан. Буни савдолар ҳажмидан ҳам билиш мумкин, кунлик савдолар ҳажми 24 февралгача бўлганидан каррасига камроқ. Рубль таклифи етарли бўлмагач, долларнинг тушиши узоқ куттирмайди.
Олтинчидан, экспортерлар учун 80 фоизлик мажбурий сотув долларга нисбатан сунъий равишда пасайтирилган талаб ҳажмини ортиғи билан қопламоқда.
Бошқача қилиб, содда тилда айтганда, доллар сотиш мумкин, лекин доллар сотиб олишга барча асосий рағбатлар ўлдирилди ёки талаблар тақиқланди.
Энди кўпчиликда савол туғилиши мумкин. Бу сиёсат қанча муддат давом этиши мумкин? Ҳа, бир ҳафта, ўн кун давом этиши, чекланган валюта режими сиёсати ойларга чўзилиши мумкин. Биз ҳатто кейинги ҳафталарга 1 доллар 75 рубль кўрсаткични ҳам кўришимиз мумкин. Лекин, қабул қилиш керакки, бу рублнинг бозор ўлчови бўлмайди. Бундай сиёсатдан Россия иқтисодиёти санкциялардан кўра кўпроқ жабр кўради (шартли «Воронежни бомбалаш»). Ишлаб чиқаришнинг кескин пасайиши, товар етишмовчилиги ва захираларнинг тугаши кутилмалари инфляцияни жуда юқори даражага кўтаради. Шартли айтганда рус истеъмолчиси учун 1 долларлик товар 150 рублга етиб боради, гарчи расман 1 доллар 75 рубль деб эълон қилинган бўлсада.
Яъни россияликларни доллар курси эмас, ишсизлик ва инфляция жазолашни бошлайди. Ҳозирча, захиралар мавжудлигида шу консенсусга кўпчилик рози", — деб ёзди Отабек Бакиров.
Хорижий компанияларнинг Россиядан чиқиб кетиши мамлакат импортига қандай таъсир кўрсатди?
Бу ҳақда Россиянинг «Локо-Инвест» компанияси иқтисодчиси ва инвестициялар бўйича директори Дмитрий Полевой «Meduza» нашрига берган интервьюсида айтиб ўтди.
«Бу энг асосий саволлардан бири. Компанияларнинг Россиядаги фаолиятини тўхтатаётгани ёки Россияни тарк этиш ҳақидаги ниятлари ва баёнотлари операцияларга қандай таъсир кўрсатаётганини билмаймиз. Яъни, баъзи компаниялар ҳақиқатан ҳам ўз фаолиятини тўхтатиб қўйиши мумкин — бу импорт нуқтаи назаридан тўлиқ тўхташни англатади, баъзи компаниялар эса ишлашни давом эттириши ҳам мумкин. Бу ерда савол, импорт қилинадиган бутловчи қисмлар, хомашё, хизматлар ва бошқалар қанчалик шокка учрашида. Лекин, ҳар ҳолда, ҳозир бу омилларнинг барчаси туфайли импорт кескин пасайиб кетгани аниқ. Шундай қилиб, савдо профицити (экспорт импортдан кўпроқ) шаклланади, бу ҳам рубль курсини қўллаб-қувватлайди.
Бундан ташқари, бу йил инвесторлар Россия компанияларидан жуда катта дивидендлар кутишганди, эндиликда компаниялар уларни камайтиради ёки бутунлай бекор қилади. Ҳозир ушбу оқимларнинг асосий қисми ёпиқ. Қимматли қоғозлар ва облигациялар бозорида норезидентлар йўқ, улар валютани ечиб ололмайдилар. Бу омилларнинг барчаси фақат рублнинг фойдасига ўйнайди.
Ростини айтсам, ўтган ҳафта мижозларга берган шарҳларимизда биз 85−90га [келажакда бир доллар учун рубль] ўсишини таъкидлагандик, лекин бу тез содир бўлади деб ўйламаган эдим", — деди у.
Иқтисодчининг сўзларига кўра, Россия осонгина 70+ [бир доллар учун рубль] даражаларига, яъни ўтган йилнинг охирида ва унинг бошида кузатилган даражаларга қайтиши мумкин. Бунинг учун ҳеч қандай техник тўсиқлар йўқ.
«Ҳукумат ва иқтисодий блок рублнинг мустаҳкамланишини қўллаб-қувватлашда давом этишининг аргументларидан бири, бу — инфляция. Рублнинг мустаҳкамланиши бугунги стандартларда мисли кўрилмаган инфляция шокини пасайтиришга имкон беради. Иккинчи аргумент шундан иборатки, рубль янада мустаҳкам бўлган тақдирда, мажбурий ёки мақсадли импорт ўрнини босиш сиёсати осонроқ кечади. Логистика ва ишлаб чиқариш занжирларининг бошқа элементлари нархи ўсиши муқаррар бўлган шароитда импорт ўрнини босиш компаниялар ва ҳукуматга қимматга тушмайди», — дея таъкидлади у.
Рубль курси учун яна қандай рисклар қолмоқда?
«Бир неча сценарийларни ўйлаб кўриш мумкин. Мисол учун, Россия хомашёсини экспорт қилиш бўйича ҳар қандай муҳим чеклов, молия сектори ёки асосий тармоқлар бўйича баъзи қўшимча чекловлар. Ҳозирча импорт ва экспортдаги мумкин бўлган тебранишлар кўлами рубль учун аниқ прогнозлар беришга етарлича катта. Мамлакат ичидаги одамларга ҳаётий муҳим товарларнинг етишмаслиги ва инфляцион кутилмалар юқори бўлиб қолмоқда. Бундай пайтларда фуқаролар валютани жамғармалар учун суғурта сифатида кўришади.
Аммо бу сценарийлар муқаррар эмас. Шуни ёдда тутиш мумкинки, барча воқеалардан олдин [урушдан олдин] валюта курси 73−75 рубль эди, энг чўққига чиққан ҳолатида биз бир доллар 100 рублдан ортиб кетганини кўрдик. Ўйлайманки, расмийлар валюта курсининг 100+ [бир доллар учун рубль] ёки ҳатто 100 атрофида бўлишидан манфаатдор эмас. Лекин яқин келажакда 75−95 [бир доллар учун рубль] оралиғини тахминан реал кўрсаткич сифатида кўриш мумкин", — деди иқтисодчи Дмитрий Полевой.
Эслатиб ўтамиз, аввалроқ рублнинг расмий курси кўтарилишда давом этаётгани ҳақида хабар берилганди.
