10 декабрь куни Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати Расул Кушербаев «Қонун устуворлиги» индекси «Қонунларга риоя қилиш» индикаторининг «Ҳукумат суд қарорисиз ва адолатли товон пулисиз мулкни мусодара қилмаслиги» субиндикаторида (2021 йил ҳисоботида) Ўзбекистон максимал 1 баллдан 0.25 балл тўплаб, 139 та мамлакат ичида 138-ўринда эканлигини қайд этиб, ушбу ҳолатни «шармандачилик» деб атади.

«Газета.uz» ушбу рейтингни тузган World Justice Project (WJP) маълумотлари асосида бошқа индикаторларни ҳам ўрганиб чиқди.

«Қонун устуворлиги» индекси

World Justice Project 2021 йилги «Қонун устуворлиги» индексини октябрь ойида эълон қилди. Индексга дунёнинг 139 давлати киритилган бўлиб, 2021 йилги рейтингда Ўзбекистон 85-ўринни эгаллаган.

«Қонун устуворлиги» индекси қўйидаги 8 та индикаторга асосан ҳисобланади:

  1. Ижро ҳокимиятига бўлган чекловлар (Ўзбекистон 121-ўринда)
  2. Коррупциянинг йўқлиги (Ўзбекистон 70-ўринда)
  3. Ҳукуматнинг шаффофлиги (Ўзбекистон 122-ўринда)
  4. Асосий ҳуқуқларнинг таъминланганлиги (Ўзбекистон 109-ўринда)
  5. Ҳуқуқ-тартибот ўрнатилганлиги ва хавфсизлик таъминланганлиги (Ўзбекистон 16-ўринда)
  6. Қонун ҳужжатларига риоя қилиниши (Ўзбекистон 104-ўринда)
  7. Фуқаровий одил судлов (Ўзбекистон 78-ўринда)
  8. Жиноий одил судлов (Ўзбекистон 67-ўринда)

Ушбу индикаторлар бир вақтнинг ўзида бир нечта субиндикаторларга бўлинади. Индикаторлардаги натижа айнан шу субиндикаторларнинг йиғиндисидан келиб чиқади. World Justice Project маълумотига кўра, Ўзбекистон Ҳукуматнинг шаффофлиги ва Ижро ҳокимиятига бўлган чекловлар бўйича энг паст кўрсаткичлардан бирини қайд этган.

Мулкни адолатли мусодара қилиш субиндикатори

Депутат Расул Кушербаев назарда тутган ушбу субиндикатор ҳукумат фуқаролар ва корпорацияларнинг мулкка бўлган ҳуқуқларини ҳурмат қилиши, хусусий мулкни ноқонуний эгаллаб олишдан тийилиши, шунингдек мулк қонуний равишда олинган тақдирда етарли миқдорда товон пули беришини ҳисоблайди.

Ўзбекистон "Қонун устуворлиги" индексида айнан шу кўрсаткичда энг ёмон натижани қайд этиб, 138-ўринни эгаллаган. Ўзбекистондан кейин рейтингда фақатгина Венесуэла давлати турибди. Расул Кушербаев ушбу ҳолатни шарҳлаб, "Ўзбекистоннинг мана шу кулгили аҳволга тушишига ҳисса қўшган барча амалдорларга "раҳмат"", деган эди.

2020 йилда Ўзбекистон ушбу кўрсаткич бўйича 126-ўринда бўлган, аммо унда рейтингдаги мамлакатлар сони 128 тани ташкил қилган, 2019 йилда эса 126 давлат ичидан яна Венесуэладан илгарилаб 125-ўринни қўлга киритган. 2017−2018 йилларда 113 давлат орасида 110, 2016 йилда 113 та давлат ичида 112, 2015 йилда (субиндикатор жорий қилинган йил) эса умуман 102 та давлат орасида энг охирги ўринни эгаллаган.

*Инфографикада Ўзбекистондан кейинги ва олдинги уч давлат, шунингдек Топ-3 мамлакатлар келтирилган. Қўшимча маълумотни кўриш учун графикнинг устига босинг.

Ижро ҳокимиятига бўлган чекловлар

WJP индексининг биринчи индикатори ҳукуматнинг ваколатлари қонун билан қанчалик назорат қилинишини ўлчайди. Бу индикатор ҳукумат, унинг мансабдор шахслари ва ходимларининг ваколатлари конституциявий ва институционал воситалар (қонунчилик ҳокимияти, суд ҳокимияти, фуқаролик жамияти ва бошқалар) орқали чекланиши ва уларнинг қонунга мувофиқ жавобгарликка тортилишини ҳисобга олади. Шунингдек, ушбу индикатор мустақил ОАВнинг ҳукумат олиб бораётган сиёсатни эркин шарҳлай олиш қобилиятини ҳам ўз ичига олади.

Ҳукумат ҳокимиятининг чекланганлигини ўлчаш индикаторининг таркибига кирувчи "Ҳукумат ваколатларининг Қонунчилик ҳокимияти томонидан самарали чекланиши" субиндикатори қонун чиқарувчи орган, яъни парламентнинг амалда ҳукуматни самарали назорат қилиш бўйича имкониятини ўлчайди. Ушбу субиндикаторда ҳам Ўзбекистон 139 та давлат ичида 137, яъни энг паст ўринлардан бирини эгаллаган. Ўзбекистондан сўнг рўйхатни Беларусь ва Миср давлатлари тугатган.

Ҳукумат ҳокимиятининг чекланганлигини ўлчаш индикаторининг таркибига кирувчи «Ҳукумат ваколатларининг Қонунчилик ҳокимияти томонидан самарали чекланиши» субиндикатори қонун чиқарувчи орган, яъни парламентнинг амалда ҳукуматни самарали назорат қилиш бўйича имкониятини ўлчайди. Ушбу субиндикаторда ҳам Ўзбекистон 139 та давлат ичида 137, яъни энг паст ўринлардан бирини эгаллаган. Ўзбекистондан сўнг рўйхатни Беларусь ва Миср давлатлари тугатган.

Биринчи индикаторнинг навбатдаги субиндикатори ҳукумат ваколатлари суд ҳокимияти томонидан самарали чекланишини ўрганади. Ушбу субиндикатор суд ҳокимиятининг мустақиллиги ва ҳукуматни назорат қила олишини таҳлил қилади. Ушбу кўрсатгич бўйича Ўзбекистон Кот-д'Ивуар, Замбия, Вьетнам, Эрон, Эфиопия ва Шимолий Македония каби давлатлар билан деярли бир қаторда жойлашиб, 139 давлат ичида 115-ўринни эгаллаган.

Мамлакатда коррупциянинг йўқлиги

WJP қонун устуворлиги индексининг иккинчи индикатори мамлакатда коррупция йўқлигини ўлчайди. Ушбу индикатор коррупциянинг учта шаклини кўриб чиқади: порахўрлик, хусусий ёки давлат манфаатларининг нотўғри таъсири мавжудлиги ва давлат маблағларини ёки бошқа ресурсларни қонунга хилоф равишда сарфланиши. Бу индикаторда ижро этувчи, суд, қонун чиқарувчи, ҳарбий ва ички ишлар органларидаги давлат ходимлари орасида ушбу уч турдаги коррупция мавжуд ёки йўқлиги ўрганилади. Ўзбекистон бу рейтингда "ўрта" кўрсаткични қайд этган.

Ҳукуматнинг шаффофлиги

WJP қонун устуворлиги индексининг учинчи индикатори давлат идораларининг ахборотни тарқатиш даражаси ва очиқлигини ўрганади. Шунингдек, ҳукуматнинг фуқаролар олдида ҳисобдорлигини таъминлаш учун воситалар мавжудлиги ва фуқароларнинг давлат сиёсати муҳокамаларида иштирок этиши таҳлил қилинади. Ўзбекистон ҳукумат шаффофлиги индикаторида «ўртадан паст» даражани қайд этиб, 122-ўринни эгаллаган ва Конго, Нигер, Гвинея каби давлатлар билан бир қатордан ўрин олган.

Ўзбекистон ҳукумат идораларида сақланадиган маълумотларга бўлган сўровларга оқилона вақт ичида жавоб қайтарилиши, маълумот аниқ ва тўлиқлиги бўйича субиндикаторда охирги ўринлардан жой олди. Ўзбекистон ушбу кўрсаткич бўйича Никарагуа, Судан ва БАА каби мамлакатлар билан деярли бир натижани қайд этди.

Асосий ҳуқуқларнинг таъминланганлиги

Асосий ҳуқуқларнинг таъминланганлиги бўйича Ўзбекистон 109-ўринни эгаллаб, Нигерия, Марокко, Кот-д'Ивуар ва Қозоғистонга яқин натижаларни қайд этди.

«Инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ кўплаб бошқа индекслар мавжудлиги ва битта Индексда ҳуқуқнинг барча турларини қамраб олишнинг иложи йўқлиги сабабли, бу индикатор Бирлашган Миллатлар Ташкилоти умумжаҳон декларациясида қайд этилган ҳуқуқлар рўйхати асосида тузилган», — дея рейтинг муаллифлари ушбу индикаторни изоҳлашади.

Асосий ҳуқуқлар дейилганда яшаш, шахсий дахлсизлик, кўчиш, ўз она тилида гапириш, виждон эркинлиги ва бошқа ҳуқуқлар тушунилади.

Ҳуқуқ-тартибот ўрнатилганлиги ва хавфсизлик таъминланганлиги

Ўзбекистон ушбу индикатор бўйича энг юқори кўрсаткичга эга давлатлар қаторига кирган.

«Хавфсизлик — ҳар қандай ҳуқуқий жамият учун муҳим жиҳатлардан бири ва давлатнинг асосий вазифасидир», — дея қайд этган индекси муаллифлари.

Аммо Ўзбекистоннинг бу кўрсаткичдаги натижаси йилдан йилга пасайиб кетаётганини кузатиш мумкин. Хусусан, 2015 йилда Ўзбекистон 102 та давлат ичида 5-ўринни эгаллаган бўлса, 2017−18 йилларда 113 тадан еттинчи, 2019 йилда 126 тадан ўнинчи, 2020 йилда 128 тадан ўн биринчи поғонани қайд этган.