Коронавирусга қарши эмланиш одамлар орасида антитаначалар ҳақидаги мунозараларга сабаб бўлди. Кўпчилик антитаначаларга тест топширмоқда ва унинг натижаларидан келиб чиқиб, эмланиш борасида қарор қабул қилмоқда. PhD илмий даражасига эга вирусолог ва Facebook`даги «Врачи Ташкента» гуруҳи асосчиси Дилдора Секлер «Газета.uz»га берган интервьюсининг биринчи қисмида антитаначалар қандай бўлиши, тест-тизимларидаги фарқлар ва ушбу таҳлилларни топширишнинг фойдаси бор ёки йўқлиги борасида гапирди.

— Бир қатор рус олимларининг «ЭпиВакКорона» вакцинаси ҳақидаги изоҳларига кўра, пептидли вакциналар, ZF-UZ-VAC2001 хитой-ўзбек вакцинаси сингари, юборилгандан сўнг синтез қилинадиган антитаначалар тирик вирусга қарши самарасиз эканлигини кўрсатмоқда. Бу ҳақда нима деб ўйлайсиз?

— Бундай деб ўйламайман. Ҳа, м-РНК (Pfizer, Moderna) ва вектор (AstraZeneca, Jonson&Jonson, «Спутник V») вакциналари каби тезроқ синтезлашадиган, самаралироқ ва тезроқ ишлаб чиқариладиган мукаммаллаштирилган вакциналар билан таққослаганда рекомбинант («пептидли вакцина» унчалик тўғри ном эмас) вакцинасининг самарадорлиги нисбатан пастроқ.

Аммо вакцинага адъювантлар, яъни иммунитетни кучайтирувчи моддалар қўшилади, бу бизнинг иммунитетимизни янада самарали ҳимоя қилишга ёрдам беради. Бу каби вакциналарнинг самарадорлигини бутун дунёда қўлланиладиган гепатит В`га қарши рекомбинант вакцина мисолида кўриш мумкин.

— Вакцинага қандай кучайтирувчи моддалар қўшилади?

— Улар ҳар хил бўлади. Коронавирусга қарши вакциналарга баъзи бошқа рекомбинант вакциналарда бўлгани каби, алюминий гидроксиди қўшилади. Аммо бундан қўрқиш керакмас. Гап микро-микро дозалар ҳақида кетяпти, танада алюминий тўпланиб қолмайди, бу кўплаб илмий тадқиқотлар ва ўнлаб йиллар давомида текширилган.

Адъювантлар фақатгина иммун таъсирни кучайтиришда инъекция жойидаги тўқималарни безовта қилиш учун керак. Бу қўшимчасиз, у кучсизроқ бўлади. Шунинг учун, баъзида инъекция жойи оғриши, шиш, қизариш пайдо бўлиши мумкин. Бу айнан тананинг реакцияси ва иммунитет тизимининг ишлаши кўрсаткичидир. Сиз ҳеч қандай ножўя таъсир сезмаслигингиз мумкин, аммо тери ичида бу ҳолат албатта бўлади.

— Агар тананинг ташқи томонида вакцинага реакция умуман кузатилмаса, бу организмнинг ҳимояси пастроқ бўлишини англатмайдими?

— Унчаликмас. Одамларнинг организмлари турли хил. Кимдир ўзининг иммун таъсирини очиқ намойиш этади, кимдир хотиржамроқ. Аммо ишлаб чиқарувчиларнинг таъкидлашича, вакциналар турига қараб тахминан 90−96% самарадорликни беради, яъни одамларнинг шунча фоизида иммун таъсири бўлади.

Аслида, вакцина — бу инфекциянинг муляжи. Коронавирусга қарши вакцина — бу SARS-CoV-2 вирусининг муляжи. Тирик вирус организмга кирганда, организмнинг реакцияси қандай бўлиши номаълум, чунки вирус юзасидаги жуда кўп турли хил оқсиллардан иборат. Ва ҳар бир оқсилга бизнинг иммунитетимиз тегишли ҳимоя антитанача-оқсилларни ишлаб чиқариш билан жавоб беради. Аммо биттагина вирусли «бошоқ» — вирус юзасида чиқиб турган спайк-оқсил — вируснинг ҳужайраларимизга (АСE-2 рецепторлари бўлган жойда) ёпишиб, уларни зарарлантиришга имкон беради.

Вакцина таркибига эса вируснинг фақат кичик бир қисми — ўша спайк-оқсил киради. Қолган қисмлари препаратга кирмайди. Шунинг учун вакцина ҳар доим олдиндан кутса бўладиган жавобни беради. У бошқа кераксиз оқсилларни ишлаб чиқаришни қўзғатмайди. У маълум оқсилни, яъни антитаначаларни ишлаб чиқаришни қўзғатади. Ва айнан ушбу антитаначалар вирус танага кирганда, уни нейтраллаштирган ҳолда одамни ҳимоя қилади.

— Вакцинанинг самарадорлиги нимага боғлиқ ва вакцина мени ҳимоя қилаётганини қандай билишим мумкин?

— Иммуногенлик бўйича самарадорлик нейтраллаштирувчи антитаначалар ишлаб чиқарилиши билан текширилади. Буни вакцина ишлаб чиқарувчилар тадқиқот марказлари билан ҳамкорликда амалга оширмоқдалар. Масалан, бизнинг мамлакатимизда Вирусология илмий-тадқиқот институти мутахассислари нейтраллаштирувчи антитаначаларнинг ишлаб чиқарилишини текшириш ва унинг самарадорлигини аниқлаш учун вакцинанинг биринчи, сўнг иккинчи ва учинчи дозаларидан кейин нейтраллаштирувчи антитаначаларга тест олишган.

Вакцина оммавий тарзда қўлланганида эса унинг самарадорлиги кўплаб омилларга, жумладан, вакцинани ташиш ва сақлаш қоидаларига риоя қилиниши, эмлаш бўйича умумий тавсияларга риоя қилиниши ва бошқаларга боғлиқ.

Кўпинча шундай саволлар ҳам келиб тушади: Мен тўлиқ эмландим, аммо барибир касал бўлиб қолдим. Демак, вакцина ишламаяптими? Агар юқоридаги бандлар бузилмаган бўлса ишлайди, албатта. Шуни унутмангки, вакцина 100% самара бермайди, демак, 100% кафолат ҳам йўқ. Бундай кафолатни фақат қутуриш ва қоқшолга қарши вакциналар беради.

Аммо агар қоидаларга риоя қилинган бўлса ва антитангачалар барибир пайдо бўлмаган бўлса, унда бу ҳам фожиа эмас. Антитаначалар бўлмаган тақдирда ҳам (бу иммунитетнинг гуморал бўғинидир), организмимизда ҳали Ўзбекистонда аниқланмайдиган Т-ҳужайралар (ҳужайрали бўғин) мавжуд. Шунингдек, В-хотира ҳужайралар ҳосил бўлади, биз уларни ҳам таҳлилларда кўрмаймиз, аммо улар вирусга дуч келганда, дарҳол уни «эслайди», иммунитетни тезда ҳимояга шайлаб, керакли антитаначаларни ишлаб чиқаради. Вакцина айнан ана шу функцияни машқ қилдиради.

— Касалликдан кейин ва эмлашдан кейинги антитаначалар таҳлили ўртасида фарқ борми?

— Бор. Умуман олганда, антитаначалар таҳлиллари ўртасида фарқ бор. Нейтраллаштирувчи антитаначалар деган тушунча бор. Умумий антитаначалар ҳам бор.

— Умумий антитаначалар — бу IgM ва IgG`ми?

— Умумий антитаначалар ҳам, нейтраллаштирувчи антитаначалар ҳам IgM ва IgG бўлиши мумкин. Бу бизнинг ҳимоя В-ҳужайраларимиз томонидан инфекциянинг турли даврларида инфекцияга жавобан ишлаб чиқариладиган турли хил иммуноглобулинлар синфлари ҳисобланади. Энг бошида, ҳеч бўлмаганда 7-куни IgM антитаначалари, кейинчалик, камида 2−3 ҳафта ўтгач IgG ишлаб чиқарилади.

Олдинроқ таъкидлаганимдек, бутун вирус кўплаб турли хил оқсиллар билан қопланган. Организмимизга кирадиган ҳар қандай бегона оқсилга иммунитетимиз томонидан дарҳол «бегона» деб қаралади. Вируснинг маълум бир қисмига ва унинг ҳар қандай оқсилига у тегишли ҳимоя антитаначаларини ишлаб чиқара бошлайди, яъни вирус организмга кирганда бизнинг иммун тизимимиз жуда кўп турли хил антитаначалар ишлаб чиқаради. Вирус юзасидаги кўплаб оқсиллар орасида фақатгина биттаси организмимиз учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу спайк-оқсил.

Иммун тизимининг вазифаси — ушбу бегона оқсилни ҳужайрамизга киритмасликдир. Киритмаслик учун бизга ушбу спайк-оқсилни нейтраллаштирувчи антитаначалар керак. Бу вазифани эса вакцина бажаради.

Олимлар вакцинани устида иш олиб бораётган пайтларида турли хил оқсилларни ва турли хил антитаначаларни синаб кўришди ва ниҳоят, вирусни нейтраллаштирувчи керакли оқсилни топдилар. Вакцина таркибига иммунитетга халақит берувчи ортиқча оқсиллар кирмайди. Уларнинг ҳаммаси олиб ташланади. Вакцинада одамга юқадиган ва кўпаядиган вируснинг ҳужайрага киришига тўсқинлик қиладиган оқсил қолади.

— Клиникаларда одамлар қандай антитаначаларга тест топширишади?

— Турли хил. Беморларнинг мурожаатларидан кўриниб турибдики, кўпинча умумий антитаначалар таҳлиллари. Аммо кўпчилик умумий ва нейтраллаштирувчи антитаначалар ўртасидаги фарқни тушуна бошлашди. Тушунадиганлар, нейтраллаштирувчи антитаначаларга тест топширмоқда.

— Аммо сиз нейтраллаштирувчилар ҳам IgM ва IgG бўлиши мумкинлигини айтдингиз. Улар нейтраллаштирувчиларга тест топшираётган бўлсачи?

— Муҳим эмас. Агар одам айнан нейтраллаштирувчи антитаначаларга тест топширса, агар улар аниқланса, у ҳолда вирусни зарарсизлантирадиган ҳимоя мавжуд. Нейтраллаштирувчи антитаначалар вирусни юқтириш учун ҳужайранинг домени билан боғланадиган спайк-оқсилни тўсиб қўяди. Receptor-Binding Domain (RBD) атамаси айнан шу жойдан олинган. Антитаначаларга тест тизимлари айнан шу оқсилни аниқлайди.

— Шундай қилиб, одамлар қандай тест тошпиришяпти?

— Улар тушунар тушунмас ҳаммасини топширишади. Одамлар касалликнинг дастлабки кунларидаёқ бир вақтнинг ўзида ПЗР (вирусни аниқлаш) ва антитаначаларга тест топширишади. Баъзи ҳолларда шифокорлар ковидга илк шубҳа пайдо бўлганда клиник текширувлар билан бирга ИФТга қон топшириш (коронавирусга қарши антитанчаларни аниқлаш учун) бўйича тавсия беришаётганининг гувоҳи бўламиз. Бу нима учун кераклиги умуман тушунарсиз. Ахир бизга керак бўлган ҳимоя антитаначалари энг яхши ҳолатда, юқтириш пайтидан бошлаб 2−3 ҳафта ўтгач ишлаб чиқарилишини, яхшиси уларни камида 1−3 ойдан кейин кўриш кераклигини биламиз. Агар одам билимли шифокорга мурожаат қилса, уни нейтраллаштирувчи антитаначаларга тест топширишга юборишади ва айнан керакли пайтда. Бундай антитаначалар таҳлиллари натижаларида «нейтраллаштирувчи антитаначалар» ёки RDB деб ёзилади.

Бизнинг «Врачи Ташкента» гуруҳимиз таҳлилларни тушунтиришимизни илтимос қилган постлар билан тўлиб кетди. «Менда вирус борми ёки йўқми». Ва антитаначалар таҳлилини юборишади. Антитаначалар эса вирус мавжудлиги ёки йўқлиги кўрсаткичи эмас. Бу организмнинг инфекцияга учрагани ва ҳимоянинг ишлаб чиқилиши кўрсаткичи. Улар буни нима учун қилишаётганини тушунмаяпман.

Умумий антитаначалар ҳимояни кўрсатади. Аммо улар умумий ҳимояни кўрсатади. Улар бу ҳимоя блоклаш лозим бўлган спайк-оқсилни тезда ва аниқ нейтраллаштиришини англатмайди. Умумий антитаначалар вирусни ҳар томондан қамраб олиши мумкин. Агар спайк-оқсил «очиқ» қолса, таҳлил натижаларига қарамай, вирус ҳужайрага кириб боради. Умумий антитаначалар унга таъсир қилмайди. Айнан шунинг учун ҳам вакцина керак.

— Антитаначаларга тест топшириш керакми ёки йўқми?

— Фақатгина қизиқишни қондириш учун. Умуман олганда, бунга эҳтиёж йўқ. Ҳеч бирига. Умумийга ҳам, нейтраллаштирувчига ҳам. Масалан, эмлашнинг самарадорлигини аниқлаш учун уларни илмий мақсадларда кўриб чиқиш мумкин. Аммо ҳар қандай антитаначаларнинг мавжудлиги эмланиш бўйича қарорга ҳеч қандай таъсир кўрсатмаслиги керак.

— Агар антитаначаларнинг мавжудлиги эмланиш қарорига таъсир қилмаслиги лозим бўлса, нима учун касалликдан кейин эмланиш учун уч ой кутиш керак?

— Мен бу фикрга қаршиман. Бу позиция мен учун тушунарсиз. Ҳар эҳтимолга қаршими? Баъзи тадқиқот гуруҳлари антитаначаларга боғлиқ инфекциянининг кучайиши (АБИ) эффекти ҳақида гапиришмоқда. Аммо бунинг коронавирусга умуман даҳли йўқ. Ва бу исботланган. Бу ҳолат Зика, Эбола, Денге инфекцияларида кузатилади, шунга ўхшаш эффект ОИВ инфекцияси ва бошқа касалликларда содир бўлади.

Ўз фикрларимда мен кўпроқ ЖССТ тавсияларига, СDC (АҚШ касалликларни назорат қилиш ва олдини олиш марказлари) кўрсатмаларига, жиддий рақиблар таҳриридан ўтган, халқаро илмий журналларда эълон қилинган турли илмий тадқиқотлар натижаларига таянаман. Уларда эса кутишнинг ҳожати йўқлиги айтилган. Фақат оғир давр ўтишини кутиш керак. Бу ўткир яллиғланишли юқумли жараёнлар, йирингли жараёнлар, юқори иситма. Йўтал ва ҳид сезмаслик оғир давр ҳисобланмайди, чунки бу аломатлар бир неча ой давом этиши мумкин. Касалликдан бир неча ҳафта ўтгач, иммунитет «тиклангач» эмланиш керак.

Кимдир касалликдан кейин уч ой давомида эмланиш мумкин эмаслигини айтади. Россиялик олимлар бу муддатни олти ой деб ҳисоблашади. Менинг амалиётимда эса баъзи илмий тадқиқотлар кўрсатгани каби ковид ўртача оғир кечганда ҳам умуман антитаначалар ишлаб чиқарилмаган ҳолатлар мавжуд — на умумий, на нейтраллаштирувчи. Бундай ҳолатда ковиднинг оғир шакли билан касалланган одам яна касал бўлиб қолмаслигини қандай кафолатлаш мумкин?

Ҳа, соғайиб кетганидан сўнг нейтраллаштирувчи антитаначаларга тест топширган ва ижобий натижаларни олгач, ҳимоя бор деган тахминга бориб, ҳозирча эмланиш зарурмас деб ҳисоблайдиган беморлар ҳам бор. Аммо бу ҳимоя қанча давом этиши маълум эмас. Унақада бу тестларни ҳар ой ўтказиш ва антитаначаларнинг бор йўқлигини билиб туриш лозим. Бироқ, одам ушбу тестларни неча марта топширади, қанча пул ва вақт сарфлайди? Тинчгина эмланиш осонроқ эмасми? Бундан ташқари, биз антитаначалар борлигида эмланиш зарарли эмаслигини, аксинча, фақат иммунитетимиз учун «тренажёр» бўлиб хизмат қилишини ва вирусдан ҳимояни кучайтиришини биламиз.

— Ўқувчиларимизнинг ёзишича, рус олимларининг маълумотига кўра, эмлашдан кейин антитаначаларнинг сони 400, 600 ёки 1000 бўлиши керак, бизнинг натижаларимиз эса 4,5ни кўрсатиб турибди. Гўёки, одамлар солиштириб бўлмайдиган қийматларни таққослашаётгандек.

— Такрорлайман. Бу ҳар хил тестлар бўлиши мумкин. Антитаначаларниг миқдорини кўрсатмайдиган оптик зичлик тестлари мавжуд. Организмда қанча антитаначалар борлигини кўрсатувчи миқдорий таҳлиллар ҳам бор.

Агар бирор киши оптик зичлик (ИФТ) тестини топширса, натижа 1200 оптик бирлик бўлиши мумкин. Бу одам ўз натижаларини, масалан, нейтраллаштирувчи антитаначалар миқдорини миллилитр қонда (AU/ml) ўлчовчи бошқа тест тизими натижалари билан таққосламаслиги керак.

Агар бу одам нейтраллаштирувчи антитаначаларнинг миқдори бўйича тестни титрда топширса, унинг титри, масалан, 1:160 ни кўрсатади. Оптик зичлик ва титрлар ҳар хил кўрсаткичлар. Масалан, 1:160 юқори титр. 1200 эса умуман титр эмас. Бу бошқа ўлчов тизими.

Агар бир лабораторияда икки киши бир хил тест тизимидан фойдаланган ҳолда нейтраллаштирувчи антитаначалар сонини текширса ва биттасида 4, иккинчисида 400 бўлса, биринчиси кам, иккинчиси жуда кўп деб солиштириш мумкин.

Мен шифокорларга ковид билан касалланган одамни умумий қон таҳлили ва шу билан бирга антитаначалар таҳлилига юборишнинг ҳожати йўқлигини етказмоқчиман. Шифокорлар коронавирус учун ИФТ тайинлашади. Бу умуман нотўғри.

Ҳимоя ҳақида гапириш учун биз нейтраллаштирувчи антитаначалар миқдорига эътибор қаратамиз. Аммо улар касалликдан кейин икки ҳафта ўтгач ишлаб чиқарилади. Бундан ташқари маълум қийматдан пастроқ титр ҳимоя қила олмаслиги, бу кўрсаткичдан юқорироқ титр ҳимоя қила олиши ҳақида гапиришга ҳали эрта.

Яқинда, олимлар нейтраллаштирувчи антитаначалар миқдори коронавирус инфекциясида касалликнинг ўтишига қандай таъсир қилишини кўплаб одамларда ўрганган тадқиқот эълон қилинди. Кўрсаткичлар, масалан, 50−80 AU/ml`дан паст бўлган одамлар гуруҳида касаллик оғирроқ кечган. 80 дан 160 AU/ml`гача — енгилроқ. Ва кимда 320 AU/ml`дан ортиқ бўлган бўлса эса касаллик жуда енгил кечган.

Бизга халқаро ўлчов бирликлари керак — ҳамма тушуна оладиган универсал рақамлар. Чунки турли мамлакат олимлари жуда кўп изланишлар олиб бормоқдалар. Улар умумий кўрсаткичда тўхталишлари лозим, шунда турли мамлакатлардаги турли тест тизимларининг натижалари ҳамма учун тушунарли бўлади.

Ковид учун стандарт халқаро панеллар ҳам мавжуд бўлиб, улардан фойдаланган ҳолда тест тизимлари сифатини назорат қилиш, кейинчалик уларнинг ўлчов бирликларини бирлаштириш мумкин.

Дилдора Секлер «Газета.uz»га берган интервьюсининг иккинчи қисмида нима учун Ўзбекистонда пневмония билан касалланганлар сонининг кўпаяётгани, «дельта» коронавируси аввалгиларидан нимаси билан фарқ қилиши ва нима учун вакциналар — инсониятнинг энг катта ютуғи эканлиги ва нима учун улардан қўрқмаслик кераклиги ҳақида гапиради.