2021 йил 11 май куни куни эрталаб 19 ёшли Ильназ Галявиев Россиянинг Қозон шаҳридаги гимназияга ов милтиғи билан келиб, ўқувчилар ва мактаб ходимларига қарата ўқ узган. Натижада тўққиз киши (икки ўқитувчи ва етти ўқувчи) ҳалок бўлган. Бундан ташқари, яна 21 киши яраланган. Шунингдек, Галявиев мактабнинг биринчи қаватида ясама бомбасини ўрнатиб, хоналарнинг маълум қисмини вайрон қилган. Бир неча дақиқадан сўнг у хавфсизлик кучларига таслим бўлиб, ҳибсга олинган.
«Скулшутинг» (инглизчадан «school shooting» — мактабдаги отишма) — бу мактаб биноси ичида бўлганларга қуролли ҳужум. Жиноятчи ўқотар қуролдан ҳам, совуқ қуроллардан ҳам фойдаланиши мумкин. Скулшутинг мактабларни босиб олиш билан боғлиқ террористик ҳужумлардан фарқ қилади. Террорчилар аниқ мақсадни кўзлайдилар — масалан, Бесландаги мактабга ҳужум қилган террорчиларнинг мақсади Россия федерал қўшинларини Чеченистон ҳудудидан олиб чиқиш бўлган. Скулшутингнинг эса маълум бир мақсади йўқ — фақат тартибсиз ҳужум пайтида имкон қадар кўпроқ одамни ўлдириш мақсад қилинади.
Айрим мамлакатларда мактабларга ўқувчилар ва ўша мактабга даҳлдор бўлган шахслар томонидан ҳужумлар уюштирилиши кузатилади. Тадқиқотларга кўра, жиноятчиларнинг аксарияти ўқув даврида кўпгина ҳақорат ва камситишларга дуч келгани, психологик касалликларга эга бўлганликлари ёки жамият томонидан қабул қилинмагани сабабли зўравонликка қўл уришади. Шундай мудҳиш ҳодисалар ичида еттита энг йирик воқеалар ҳақида қисқача тафсилотларни тақдим этамиз.
1927 йил «Бат» (АҚШ)
Фото: National Editorial Association/Associated Press
Бат мактабидаги қирғин АҚШ тарихидаги энг йирик мактабга қилинган ҳужум бўлиб, 1927 йил 18 майда Мичиган штатининг Бат шаҳрида содир бўлган. Унинг оқибатида 44 киши ҳалок бўлган (38 нафар бошланғич мактаб ўқувчиси ва 6 нафар катталар), 58 дан ортиқ киши жароҳат олган. Жабрланганларнинг аксарияти 2−6 синф ўқувчилари (7−14 ёш) бўлган.
Расмий версияга кўра, маҳаллий фермер Эндрю Кихо мактаб қурилишига қўйилган қўшимча солиқ туфайли зарар кўрган. Мактаб кенгаши иштирокчиси вазифасидан фойдаланган ҳолда, Кихо бир неча ой давомида бинога портловчи моддаларни олиб кирган. Белгиланган вақтда уларнинг портлашидан сўнг, унинг фермаси, мактабнинг шимолий қаноти ва яқиндаги юк машинасига зарар етган. Ҳужумчининг ўзи ҳам ҳалок бўлган. Тергов давомида Кихонинг шериклари бўлмагани ва у бутун мактаб биносини йўқ қилишни мақсад қилгани аниқланган.
55 ёшли Эндрю Филипп Кихо — ақлли ва меҳнатсевар одам сифатида танилган, аммо шу билан бирга, у ўзининг фикрига қарши бўлганларга чидай олмаган ва ҳайвонларига нисбатан шафқатсиз муносабатда бўлгани айтилган. Унинг бундай характерига қарамай, Киҳо ижобий обрўга эга бўлган. 1925 йилда у маҳаллий иш юритувчиси лавозимига сайланган, аммо кейинчалик, 1926 йилнинг баҳоридаги, сайлов пайтида у лавозимидан четлаштирилган ва бу унинг ғазабига сабаб бўлган. Қўшниларидан бирининг сўзларига кўра, ўша пайтда Кихо мағлубият учун жамиятдан қасос олиш режаси ҳақида ўйлашни бошлаган.
Портлаш куни Кихо фермасининг панжарасида «Criminals are made, not born» («Жиноятчи бўлиб туғилмайдилар, жиноятчига айланадилар» деб ёзилган тахтача топилган. Кихо бу билан қишлоқдошларини қийинчиликларида айбдор деб ҳисоблагани ва вайронагарчиликнинг қасосини олишга киришган деган версияни тасдиқлайди.
1999 йил «Колумбайн» (АҚШ)
1999 йил 20 апрелда АҚШнинг Колорадо штатидаги «Колумбайн» ўрта мактабидаги ҳужум икки ўқувчи 17 ёшли Эрик Харрис ва Дилан Клиболд томонидан режалаштирилган эди. Улар ўқотар қуроллар ва қўлбола портловчи қурилмалардан фойдаланган ҳолда мактаб ўқувчилари ҳамда ходимларга ҳужум қилишган. 13 киши (12 нафар ўқувчи ва бир ўқитувчи) вафот этган, яна 23 киши яраланган. Шундан сўнг ҳужумчилар ўзларини отиб ўлдиришган.
Фото: Эрик Харрис ва Дилан Клиболд/Wikipedia
Фото: Отишма пайтида болаларнинг эвакуация қилиниши/Wikipedia
Харрис ва Клиболд маълум вақт мобайнида кузатув олиб бориб, қайси вақт мактаб ошхонасида одамлар кўп бўлишини аниқлаган. Портловчи мосламаларни ошхонада бир неча юз киши бўлган вақтда портлатишни режалаштиришган. Ошхонадаги бомбалар портлатилгандан сўнг, Харрис ва Клиболд ваҳима ичида қочиб қутулмоқчи бўлиб, тирик қолган ўқувчилар ва ўқитувчиларни отишни мақсад қилишган. Кейин тез ёрдам машиналари, ўт ўчирувчилар, полиция ва журналистлар мактабга келишни бошлаганларида, мактаб ёнида қолдирилган автомашиналарга ўрнатилган портловчи мосламалар портлаб, ташқарида бир қанча одамларнинг ўлимига сабаб бўлиши керак эди. Бироқ на мактаб ошхонасида, на машиналардаги мосламалар портлаган.
Харрис ва Клиболднинг кейинчалик аниқланган шахсий видеотасвирларида ноқонуний сотиб олинган портловчи моддалар, ўқ-дорилар ва қурол-яроғ кўрсатилган. Ушбу видеоларда жиноятчилар ўзларининг қуролларини қандай қилиб уйларида яширишгани ва ота-оналаридан нима қилаётганларини беркитганлари ҳақида гапирганлар. Баъзи лавҳаларда Харрис ва Клиболд яқин атрофдаги тоғ этакларида ўқ отишни машқ қилаётгани ҳамда ҳужумга тайёргарлик пайтида мактабнинг баъзи жойлари тасвирланган. Воқеадан тахминан 15 соат олдин ўспиринлар ўз оилалари ва дўстларидан кечирим сўраб хайрлашув видеосини ёзиб олишган.
Аниқланишича, ўспиринлардан бири (Харрис) депрессиядан, ғазабдан ва ўз жонига қасд қилиш фикрларидан шикоят қилган, иккинчиси (Клиболд) синфдошлари томонидан таъқиб қилинган. Ушбу мавзудаги тадқиқотлардан бирида мактаблардаги отишмаларнинг учдан икки қисми bullying (мактабдаги зўравонлик — таҳр.) билан боғлиқ эканлиги айтилади.
2007 йил Йокела (Финляндия)
Фото: Йокеладаги ҳужум пайтида/topnews.ru
Ҳодиса содир бўлган куни 18 ёшли Пекка-Эрик Аувинен мактабга биринчи дарсга бормаган, унинг ўрнига соат 8:37 да интернетга уланган. Соат 9:33 да у YouTube тармоғига сув ҳавзаси ёнидан олинган мактаб фотосурати акс этган видеони юклаган. Видеода мактаб кадридан кейин камерага милтиқ ўқталиб турган Эрикнинг қизил фондаги суратлари бўлган. Соат 11 дан кейин у матн, овозли, видеофайлларни таҳрир қилган ва мактабдаги оммавий қотилликларга бағишланган интернетдаги гуруҳга «бу кун тарихда қолади» деган хабар билан юборган.
Ўша куни Аувинен мактабда 8 киши: олти ўқувчи (5 ўғил ва битта қиз), мактаб ҳамшираси ва мактаб директорини ўлдирган. Аувинен ўз жонига қасд қилмоқчи бўлиб, бошига ўқ узган. Ҳушига келмасдан, шу куни касалхонада вафот этган.
Барча патронларни ҳисобга олган ҳолда, Эрик мактаб атрофида 75 марта ўқ узгани аниқланган. Жами 328 та фойдаланилмаган патрон топилган.
2012 йил Сэнди-Хук (АҚШ)
Фото: Wikipedia
АҚШнинг Коннектикут штатидаги Сэнди-Хук бошланғич мактабидаги ҳужум 2012 йил 14 декабрь куни эрталаб содир бўлган. 20 ёшли Адам Питер Лэнза ўз уйида онасини отиб ўлдирган. Сўнг мактабга етиб келган ва у ерда олти-етти ёшдаги 20 нафар болани, олти нафар катталарни ўлдирган ҳамда иккитасини ярадор қилган. Ҳаммаси бўлиб унинг қўлидан 27 киши вафот этгани қайд этилган.
У қурбонларининг ҳар бирига бир нечта ўқ узган. Ўқувчилардан камида биттаси, олти ёшли Ноа Познер 11 та ўқ билан ўлдирилган. Жиноятчи ўқнинг кўп қисмини асосий кириш эшиги ёнидаги биринчи синф ўқувчиларининг иккита синфхонасида ишлатган, бир синфда ўн тўрт болани, иккинчисида олти болани отган. Ланза яқинлашаётган полициянинг овозларини эшитиб, бошига ўқ узиб ўз жонига қасд қилган.
2013 йил ноябрь ойида Коннектикут прокуратураси кенг қамровли текширув ҳисоботини эълон қилган. Лэнза ўз ҳаракатларини олдиндан ва якка ўзи режалаштиргани аниқланган, аммо нима учун жиноят содир этганлиги ва айнан Сэнди-Хук мактабини танлаш сабабларини тушунтириш учун етарли далиллар йўқ бўлган.
Синфдошлар ва ўқитувчилар Лэнзани «ақлли, аммо асабий ва безовта» деб таърифлаганлар. У мулоқотдан қочган, бошқалар орасида ўзига нисбатан ишончсиз бўлиб, яқин дўстлари бўлмаган. Акасининг сўзларига кўра, Адам енгил аутизм ва шахс бузилишининг маълум бир шакли билан оғриганлиги гумон қилинган.
2018 йил Маржори Стоунман Дуглас (АҚШ)
Фото: Wikipedia
2018 йил 14 февралда АҚШнинг Флорида штатидаги Маржори Стоунман Дуглас ўрта мактабида ҳужум содир бўлган. Ҳужум оқибатида ўн етти киши ҳалок бўлгани сабабли, ушбу воқеа дунёдаги энг қонли мактабдаги ҳужумлардан бирига айланди.
Соат 14:21 да, мактабда ўқув куни тугашига яқин мактаб ходимлари ва ўқувчилари ёнғин сигнализацияси товушларини эшитганлар. Улар дарсларни тарк этишлари керак бўлган. Ҳамма чиқишни бошлагач, мактабнинг собиқ ўқувчиси Николас Круз синфни тарк этаётганларнинг ҳаммасини отишни бошлаган. Ярим автоматик замонавий спорт милтиғидан фойдаланган жиноятчи ҳужумдан олдинги ёнғин сигнализациясини ўзи ёққан. Айтилишича, у ҳужум пайтида газ ниқобида бўлган ва ёнида тутунли шашкалар бўлган.
Тахминан 14:27 да Круз милтиғини мактабнинг учинчи қаватига улоқтириб юборган ва мактабдан чиқиб кетаётган ўқувчилар билан аралашиб, воқеа жойидан қочган, аммо маҳаллий вақт билан соат 15:40 да у Корал-Спрингсда ҳибсга олинган.
Унинг собиқ математика ўқитувчисининг сўзларига кўра, Круз мактабда ўқиган пайтида бошқа ўқувчиларга таҳдид қилиб юрган. У сумкаси билан келганида мактаб ҳудудига киритилмаган. Кейинчалик у интизомий сабабларга кўра мактабдан ҳайдаб юборилган.
Крузнинг собиқ синфдошининг айтишича, у ғазабини назорат қилишда тез-тез муаммоларга дуч келган ва кўпинча қурол билан боғлиқ зўравонлик, шу жумладан отиш ҳақида ҳазиллар қилган. Ижтимоий тармоқларда гумонланувчининг турли хил қуроллари, жумладан узун пичоқлар, милтиқ, тўппонча ва автомат билан кўплаб фотосуратлари ҳамда хабарлари борлиги аниқланган. Крузнинг видеоларида «Мен жанг қилишда, одамларни ўлдиришда ўлмоқчиман» каби зўравонлик таҳдидлари бўлган.
ФТБ (FBI) воқеадан ярим йил олдин эҳтимолий қотил ҳақида икки маротаба огоҳлантириш олган. Улардан бири эҳтимолий қотил томонидан Youtube тармоғида қолдирилган: «Мен профессионал мактаб ўқчиси бўлишни режалаштирмоқдаман» хабар сабабли бўлган.
2009 йил Винненден (Германия)
Фото: ҳужум уюштирилган Винненден мактаби/Wikipedia
2009 йил 11 мартда Германиянинг Винненден шаҳридаги мактабида, сўнгра қўшни Вендлинген шаҳрида содир бўлган ҳужум натижасида 16 киши вафот этган, шу жумладан ҳужумчининг ўзи, собиқ мактаб битирувчиси 17 ёшли Тим Кречмер ҳам. Бундан ташқари, 11 киши яраланган ва касалхонага ётқизилган.
Маҳаллий вақт билан соат 9:15 да Тим Кречмер отасининг тўппончасини ва жуда кўп ўқларни олиб, ўз уйидан армия этиклари ҳамда қора кийимларини кийиб Альбертвиль-Реальшуле мактабига чиқиб кетган. Гувоҳларнинг хабар беришича, Кречмер биринчи қаватда, кимё дарси ўтаётган аудиторияда ўқ узишни бошлаган. Жиноятчи тўққиз нафар катта синф ўқувчиси ва ёш ўқитувчини отиб ташлаган. Ўқувчилардан еттитаси ўша ернинг ўзида ҳалок бўлган, иккитаси оғир аҳволда касалхонага ётқизилган, аммо тез орада олинган жароҳатлардан вафот этган.
Соат 10 ларда Volkswagen Sharan автоуловининг тасодифий ҳайдовчисини гаровга олиб, уни қурол билан Вендлинген томон юз километрга яқин ҳайдашга мажбур қилган. Тахминан соат 12 да, полиция назорат пункти олдида шошилинч тормозланишдан сўнг, ҳайдовчи қочишга муваффақ бўлган, Кречмер ҳам сўнгги дақиқада машинадан сакраб чиқиб қочган.
12:15да Кречмер шаҳардан 40 км узоқликдаги Volkswagen автосалонига яқинлашган. Жиноятчи бинога кириб, машинани эгаллаб олишга ҳаракат қилган, аммо муваффақиятсиз уринишдан сўнг, Кречмер ғазабланиб 13 марта ўқ узган ва битта харидор ҳамда автосалон ходимини ўлдирган. У қуролга патронларни қайта юклаётганида, қолганлар фавқулодда чиқиш йўли орқали бинони тарк этишган. Тахминан соат 12:30 да Кречмер бинодан чиқиб, автотураргоҳга йўл олган, у ерда ҳаракатда бўлган автомашинага икки марта ўқ узган, ҳайдовчига зарар етмаган.
Кречмер ҳодиса жойига етиб келган полиция ходимлари билан отишма олиб борган. Қорин ва чап оёғидан иккита ўқ билан яраланганидан кейин ва патронлари деярли тугаб қолганини кўрганида соат 13:05 дан 13:08 оралиғида ўзини отиб ўлдирган.
2001 йил Осака (Япония)
Фото: Икэда бошланғич мактаби/wikiwand.com
Фото: masakaru.ru
Осака ҳужуми — 2001 йил 8 июнь куни Икэда бошланғич мактабида, Осака педагогика университетининг нуфузли таълим муассасасида содир бўлган. Жиноятни мактабнинг собиқ фарроши, ўттиз етти ёшли Мамору Такума содир этган.
Соат 10:15да пичоқ билан қуролланган Такума мактаб ўқувчилари ва ўқитувчиларига ҳужум қилган. Ҳужум оқибатида 8 бола ҳалок бўлган, улардан аксарияти 7 ёшдан 8 ёшгача бўлган. Бундан ташқари, 13 мактаб ўқувчиси ва 2 ўқитувчи жароҳат олган.
Жиноятчига чегара, диссоциал ва параноид шахс бузилиши ташхиси қўйилган. Кейинчалик у судланиб, осиб ўлдирилиш билан ўлим жазосига маҳкум қилинган. 2004 йил 14 сентябрда ҳукм ижро этилган.
Осака ҳужуми қурбонларининг аксарияти болалар бўлганлиги, жиноят мактабда содир этилганлиги, шунингдек, ҳуқуқбузарда бир қатор руҳий касалликларнинг мавжудлиги туфайли жамиятда кенг резонанс келиб чиққан. Ушбу омиллар жиноятчилар ва жабрланганларнинг ҳуқуқлари, таълим муассасаларининг хавфсизлиги ва руҳий касалликларга чалинганларга нисбатан ҳукумат сиёсати каби масалаларга эътиборни қаратган. Кейинчалик мактабга қўриқчи ёлланиши маълум қилинган. Ўша пайтда мактабда қўриқчи бўлиши Япония учун ноодатий ҳолат ҳисобланар эди.
