Ўсимлик ёғи нархининг кўтарилиши божхона омборларида ушбу маҳсулот ҳажмининг кескин ортишига олиб келди. Бу, ўз навбатида, сунъий тақчилликка олиб бориши мумкин. Бу ҳақда Президент администрацияси ҳузуридаги Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази (ИТИМ) матбуот хизмати «Газета.uz»га маълум қилди.
«Нарх-навонинг ошишига таъсир кўрсатган яна бир омил-ўсимлик ёғи импортини ҚҚСдан озод қилиш тўғрисидаги қонуннинг кучга кириши, бу эса божхона омборларида ўсимлик ёғининг ортиқча миқдорда тўпланишига олиб келди», — дея маълум қилди ИТИМ.
Марказнинг қайд этишича, жорий йилнинг 27 апрель ҳолатига кўра, божхона омборларида 3,5 минг тонна кунгабоқар ёғи 4,74 млн АҚШ долларига тенг) ва май ойи бошида (2021 йил 4 май) 6,5 минг тонна ёғ мавжуд бўлган.
«Шу билан бирга, ўсимлик ёғи нархининг ўсиши тўхтади. Шундай қилиб, операцион маълумотларга кўра, ўтган ҳафта ўсимлик ёғи нархларининг 1,5% га, бир ҳафта олдин эса 5% га пасайиши кузатилди. Бозорнинг ушбу кўрсаткичлари ўсимлик ёғи нархлари даражасининг барқарорлашув тенденциясини кўрсатади», — дейилади хабарда.
ИТИМнинг қайд этишича, жорий йилнинг апрель ойида деҳқон бозорлари ва савдо марказларида республикадаги ўсимлик ёғининг ўртача нархи 16 271 сўмни ташкил этди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 5 451 сўм кўп (50% ўсиш).
2020 йилда Ўзбекистонда 500 минг тоннага яқин ўсимлик ёғи сотилди. Импорт улуши 57% ни (285 минг тонна), маҳаллий ишлаб чиқариш улуши эса 43% ни (249 минг тонна, шу жумладан, 32 минг тонна экспорт) ташкил этди.
Ўзбекистонда ўсимлик ёғи нархининг ошиши бир неча омиллар билан изоҳланади:
- БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) томонидан ҳисобланган ўсимлик ёғлари индекси ўтган йилнинг апрель ойидаги 81 банддан 2021 йилнинг февраль ойидаги 147 бандга (81% га ўсиш) ошди.
- Ташқи бозорда ва экспорт қилувчи мамлакатларда аввалги мавсумларга нисбатан ишлаб чиқариш ҳажмининг нисбатан пастлиги кузатилмоқда, шу муносабат билан кунгабоқар ёғи ва уруғини экспорт қилиш бўйича юқори божхона тўловлари тартиби жорий этилди.
Импорт нархларининг ошишига йирик ҳамкор давлатлар томонидан экспорт чекловларининг жорий этилиши таъсир кўрсатади. Хусусан, Россияда 2021 йилнинг 9 январидан 30 июнига қадар кунгабоқар уруғларини Божхона иттифоқидан ташқарига экспорт қилиш божи 6,5% дан 30% гача, лекин тоннасига 165 евродан кам бўлмаган миқдорда оширилди.
2020 йилда РФда кунгабоқар уруғини ишлаб чиқариш ўтган йилга нисбатан 13,7% га камайган. Росстат маълумотларига кўра, ўтган йили Россияда кунгабоқар ёғининг нархи 26% га ошган.
Шу билан бирга, ўтган йили республика саноат-тармоғининг йирик корхоналари томонидан 249 минг тонна ўсимлик ёғи ишлаб чиқарилди, бу 2019 йилга нисбатан 5 минг тонна кўп (2%). Жорий йилнинг январь-март ойларида эса 78,3 минг тонна ўсимлик ёғи ишлаб чиқарилди, бу 2020 йилнинг январь-март ойларига нисбатан 2,3 минг тоннага кўпдир, дея қайд этди ИТИМ.
«Газета.uz» аввалроқ нима учун ўсимлик ёғи нархлари ўсгани, ушбу маҳсулотни қайси компаниялар қаердан ва қанча ҳажмда импорт қилаётгани ҳақида ёзган эди. Мисол учун, 5 та импортёр (245 тадан) 2020 йилда Ўзбекистонга 49 фоиз маҳсулотни олиб кирган.
Президент Шавкат Мирзиёев 29 апрель куни ўсимлик ёғи, кунгабоқар ва зиғир уруғи, шунингдек соя данагинининг импортини ҚҚСдан озод қилиш тўғрисидаги қонунни имзолади. Шу билан бирга, айрим турдаги озиқ-овқат маҳсулотларига нисбатан экспорт божхона божлари киритилмоқда.
Аввалроқ Сенат мажлисида молия вазири ўринбосари Дилшод Султонов ўсимлик ёғи импорти ҚҚСдан озод қилиниши сабабли бюджетга 267 млрд сўм тушум тушмаслигини ҳамда ушбу йўқотиш ўрни қандай қопланиши ҳақида маълумот берган эди.
