Сўнгги пайтларда янгиликларда таълим, соғлиқни сақлаш, болалар боғчалари, газ тақсимлаш тармоқлари, шаҳар маъмурияти ва ҳ.к.ларда маблағларни ўзлаштириш ва талон-тарож қилиш тўғрисида хабарлар кўпайиб бормоқда — биргина шу йилнинг январь ойида бу каби ўнлаб хабарларга кўзимиз тушди. Ўтган йил давомида Давлат молиявий назорати хизмати томонидан катта миқдордаги — 246 миллиард сўмлик ўзлаштириш ҳолатлари аниқланди! Одатда бундай ҳолатларнинг сабаби мансабдор шахсларнинг — жойлардаги ҳокимият вакиллари ва давлат компанияларининг бепарволиги ва шахсий манфаатдорлигидир. Бироқ, эҳтимол, бундан ҳам кўпроқ зарар профессионаллик даражасининг етишмаслиги ва давлат бошқарувининг номувофиқлиги туфайли келиб чиқаётгандир, балки, бундан юқори даражани ўрганиб, айнан ўша ердаги «офат даражасини» баҳолаш керакдир.
Ўтган йил охирида иқтисодчи Юлий Юсупов менинг тезисларимни қўллаб-қувватлаб, Ўзбекистонда хусусий мулкни ҳимоя қилиш билан боғлиқ кенг кўламли муаммоларга эътибор қаратган мақолаларимдан бирига ижтимоий тармоқларда берган изоҳидан сўнг, парламентнинг Қонунчилик палатасининг баъзи депутатлари ушбу далилларга кескин муносабат билдиришди. Депутатлардан бири мақоладан «бугунги кунда давлат энг коррупциялашган орган деган таассурот келиб чиқади» деб ёзган.
Минг афсуски, бу шунчаки «таассурот» эмас, балки Ўзбекистонга инвестиция жалб қилишга ҳалақит берадиган кўриниб турган факт.
Фақатгина 2019−2020 йилларда ва 2021 йил январида давлат мажоритар акциялар пакети эгаси сифатида қилган ҳатти-ҳаракатлари ва ҳукумат қарорлари туфайли маҳаллий компанияларнинг миноритар акциядорларига етказилган зарар камида 1,49 триллион сўмни ташкил этди (ҳисоблаш методологияси қуйида келтирилган).
Ва бу фактлар талон-тарож, жиноий фитна ёки бошқа турдаги жиноятларга тааллуқли эмас (ҳар ҳолда, одамнинг шунга ишонгиси келади) — уларнинг барчаси ҳукумат қарорлари, Президент фармонлари ва қарорлари, компаниялар акциядорлари умумий йиғилишларининг қарорлари ва бошқа зарур ҳужжатлар билан асосланган.
Капитал бозори ривожланиши, мулкчилик ҳуқуқи институти, мамлакат инвестицион муҳитининг ривожланишининг бу каби фожеали зарбага учраши сабаби — компаниялар ва ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрловчи вазирликлар / бошқармалар раҳбариятининг оддий бозор тушунчаларига эга эмаслиги, бозор ва иқтисодиётнинг умумий қонунлари билан бир қаторда ўзимизнинг «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги, «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида"ги қонунларни билмасликларида бўлгандек туюлади.
Бундан ташқари, бундай қарорлар Президентнинг 2020 йил 19 майдаги «Давлат ҳуқуқий сиёсатини амалга оширишда Адлия органлари ва муассасалари фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги фармонига зид, унда 2020 йил 1 июлдан бошлаб хўжалик бошқаруви ваколатига кирувчи масалаларни ва корпоратив муносабатларни иккиламчи қонунчиликни қабул қилиш ёки маъмурий усуллар орқали тартибга солиш тақиқланади.
Миноритар акциядорларнинг мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муаммоси нимада?
Келинг, декабрь-январь ойлари учун бир нечта мисолларни кўриб чиқайлик.
«Ўзбекгеофизика» АЖ ўз капиталини 3,7 баробардан зиёд ошириб, қарийб 159 миллиард сўмлик янги акциялар чиқаришга қарор қилади. Барча акциялар Давлат активларини бошқариш агентлиги (ДАБА) фойдасига компаниянинг Ўзбекистон тикланиш ва тараққиёт жамғармаси олдидаги (ЎТТЖ) қарзини ҳисобдан чиқариш йўли билан тақсимланади. Шу билан бирга, акциядорлик капитали (яъни, битим тузиш пайтида битта акцияга тушадиган соф активларнинг қиймати) 3520 сўмни (компания 1957 йилдан бери ишлаб келмоқда, устав капиталидан ташқари 700 млрд сўмга яқин фойда олган ва бу фойда акциядорларга тегишли, шу жумладан миноритар акциядорларга ҳам) ташкил қилиб турган бир пайтда жойлаштириш ҳар бир акция учун 286 сўмлик акцияларнинг номинал қиймати бўйича амалга оширилади. Битимдан кейин бу кўрсаткич 3520 сўмдан 944 сўмгача пасаяди. Шундай қилиб, ҳар бир акция ўзининг балансидаги 2576 сўмни йўқотади ва миноритар акциядорларга етказилган умумий зарар 95,6 миллиард сўмни ташкил қилади.
Аммо акциядорлар қандай қилиб бундай қарорни қабул қилишлари мумкин эди? Назаримда, бу ерда «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги қонуннинг 28, 40, 41, 58, 60-моддалари қўпол равишда бузилган. Бундай вазиятда, ДАБА ушбу масала бўйича овоз бериш ҳуқуқига эга эмас эди, чунки у битимда манфаатдор томон эди ва қарорни миноритар акциядорлар қабул қилиши керак эди.
Қоидабузарликларни олдини олиш ва битимни миноритар акциядорларнинг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш мумкинмиди? Албатта! Агар биз бозор механизмларидан фойдалансак, яъни жойлаштиришни бозор қийматида ёки ҳеч бўлмаганда соф активлар қийматида баҳоласак ва амалга оширсак ёки бундай қарорга қарши бўлган миноритар акциядорларга акцияларни бозор нархида ёки аксинча, унга қўшимча мукофот билан қайта сотиб олишни таклиф қилинса, бунинг имкони бор, шунда камайган ҳисса «фақатгина» 1,78 мартани ташкил этган бўлар эди. Ёки ушбу қаророга қарши чиққан, рози бўлмаган миноритар акциядорларга акцияларни бозор нархида сотишни ёки унга премия билан сотишни таклиф қилиш мумкин.
Энг сўнгги йўли эса, агар миноритар акциядорларни ишонтиришнинг иложи бўлмаса ва компания ушбу қарзларни ЎТТЖга тўлай олмаса, банкротлик жараёни ва активларни сотиш қонуний йўллар билан бошланганда, акциядорлар ўз улушларини мулкда ёки уни сотишдан тушадиган маблағларда олишлари мумкин эди.
Шунга ўхшаш яна бир мисол. Олмалиқ ТМК давлатнинг капиталдаги улушини биринчи навбатда капиталга «Кизилкумский фосфоритный комплекс» МЧЖдаги улушни қўшиш орқали 284 миллиард сўмга, кейин эса 1 триллион сўмдан зиёд оширмоқда. Миноритар акциядорларга етказилган зарар камида бир неча юз миллиард сўмни ташкил этади, чунки ҳар бир акция учун капитал 243 минг сўмдан 52 минг сўмгача камайди. Ва яна компаниянинг акциялари бозор қийматида эмас, балки номиналда баҳоланади (шуни таъкидлаш керакки, қўшилган МЧЖнинг мулки ҳам номиналда баҳоланади, аммо ОТМК активлари қиймати алоҳида бўлинмага қараганда анча юқори).
Олдинги мақолада мен «Ўзбекистон почтаси» АЖ учун шунга ўхшаш битимларнинг яна бир турини келтирган эдим: компания капиталига пул қўшадиган компаниялар рўйхати мавжуд, аммо моҳияти яна бир хил — акциялар қиймати тўпланган даромад ва зарарни ҳисобга олмаган ҳолда ва бозор баҳосисиз, номинал билан баҳоланади.
Шунингдек, банкларга ЎТТЖ кредитларини ушбу банкларнинг акцияларига айирбошлаш ва давлат томонидан давлат банкларининг жами 10 триллион сўмдан ортиқ маблағга капиталлаштирилганиги каби бошқа ҳолатларни эсга олиш мумкин. Қўп холларда акцияларнинг бозор қиймати номинал қийматига қараганда пастроқ бўлган, бунда давлат расман «ортиқча тўлаган», лекин банкларнинг хар битта акциясига тўғри келадиган капитал анча юқори бўлган ва миноритар акциядорларга зарар етказилган, қарор яна манфаатдор мажоритар томонидан қабул қилинган.
Афсуски, ушбу одатга айланган амалиёт капитал бозорини ривожлантириш, инвестицион муҳитни яхшилашга қаратилган саъй-ҳаракатларнинг муҳим қисмини қадрсизлантиради, чунки потенциал инвесторлар ушбу амалиётдан норозиликларини яширмайдилар, бунданда ачинарлиси давлат органларининг ўз қонунлари ва ҳаракатлари ўртасидаги номутаносиблиги, ҳужжатлар иерархиясига ҳурматсизлик, қарор ёки фармон юқори мақомдаги ҳужжат — қонунга зид бўлсада, ҳанузгача уларнинг ижро этиб келинишидир.
Кўриниб турганидек, муаммолар қонуний йўллар билан ҳал қилиниши мумкин бўлган оддий вазиятларда юзага келади. Ҳа, давлат ва компаниялар акцияларни сотиб олиш ёки сотиб олинган акцияларни бозор нархида баҳолаш ва компаниянинг кичикроқ улушини олиш учун пул сарфлашлари керак эди, бироқ, бу пул акциядорларга, аксарияти компаниялар ишчилари, нафақахўрлар ва бошқаларга ўтарди. Бу миллий бойликни ўз фуқаролари ва бозорни ривожлантириш истиқболларига ишонадиган инвесторлар ўртасида шаффоф равишда тақсимлашнинг энг самарали усулларидан бири эмасми?
Мазкур тадқиқот методологияси
Муаллиф 2019−2020 ва 2021 йил январь ойлари учун 35 та акциялар эмиссиясини танлади, унда давлат ёки давлатга тегишли компаниялар ва ташкилотлар миноритар акциядорларнинг улушини бозор қийматининг ўрнига номинал қийматидан фойдаланиб, камайтирган ҳолда компанияларнинг устав капиталини оширган (барча ҳолатларда номинал қиймати компаниянинг кейинги чорак молиявий ҳисоботларига кўра компаниянинг соф активлари қийматидан паст бўлган ва кўпинча «Тошкент» РФБ АЖ маълумотларига кўра олинган бозор қийматларидан бир неча баравар паст бўлган).
Кўп ҳолларда, ушбу қарор давлат улуши бўйича овозлар ҳисобига қабул қилинган, бу манфаатлар тўқнашувининг аниқ белгиси ва битимни «манфаатдор томон битими» сифатида белгилаш омили бўлиб, тасдиқлангандан сўнг манфаатдор (яъни давлат) акциядор овозларини ҳисобга олмаслик керак («Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги қонуннинг 60-моддаси).
Зарар миноритар акциядорларнинг ўз капиталидаги улуши (соф активлар миқдори) сифатида уларнинг акцияларини камайтириш фактидан олдин ва кейин ҳисоблаб чиқилган.
Шуни таъкидлаш керакки, ҳар бир компаниядаги миноритарлар улушига оид аниқ маълумотлар очиқ эмас, шунинг учун ҳисоб-китоблар билвосита манбалар — миноритарлар акцияларининг сўнгги маълум сони, акциядорлар йиғилишидаги минимал кворум ва бошқалар ёрдамида амалга оширилган. Худди шундай, эмиссия рўйхатдан ўтказилган пайтдан бошлаб устав капитали миқдорида ноаниқликлар бўлиши мумкин, чунки эмиссиянинг тўлиқ шаклдаги барча проспектларидан очиқ фойдаланиш имкони мавжуд эмас.
Таъкидлаш лозимки, кўплаб эмиссиялар бўйлаб аниқ параметрларни, нархни аниқлаш усулини ва бошқаларни белгилаш қийин бўлди, шунинг учун улар ҳисоб-китобларга киритилмаган, аммо катта эҳтимол билан мазкур эмиссияларни ҳисобга олган ҳолда, зарар миқдори анча юқори бўлиши мумкин. Бундан ташқари, бундай эмиссияларнинг сезиларли ҳажми олдинги 5−10 йил ичида юз бериши мумкин эди.
Бундан ташқари, ҳисоблаш шунга ўхшаш операцияларнинг бошқа турларини ўз ичига олмаган, масалан, баҳолаш хулосаларига кўра акцияларнинг ҳақиқий бозор қиймати ўнлаб ва юз баравар юқори активларни компаниядан уларнинг баланс қиймати бўйича олиб қўйилиши (мисоллар: «Тошкент механика заводи» АЖ, «Андижон Тажриба-Синов заводи» АЖ, БГСК АЖ, «Ўзбекгеофизика» АЖ ва бошқалар) ёки компания даромадини миноритар акциядорларга тақсимламасдан уни тугатиш (ТТЗ АЖ, «Ўзқишлоқхўжаликмаш-холдинг» АЖ ва бошқалар).
Муаллиф фикри таҳририят нуқтайи назарини ифодаламаслиги мумкин.
