АҚШ президентининг миллий хавфсизлик бўйича собиқ маслаҳатчиси Жон Болтоннинг янги чоп этилган «Бу воқеа содир бўлган хона: Оқ уй мемуарлари» (The Room where it happened: A White House Memoir) номли китоби кўплаб баҳсларга сабаб бўлмоқда.

Оқ уй ушбу китобнинг чоп этилиши билан кўплаб давлат сирлари ошкор бўлиши мумкинлиги ҳақида қайғураётганини маълум қилган эди. Дональд Трамп эса ўз маслаҳатчиларига ушбу китобнинг чоп этилишига йўл қўймаслик кераклигини айтган.

АҚШ китоб дўконларида Болтоннинг китоби сотувга чиқарилди. Фото: РИА Новости

Бу масала юзасидан президент администрацияси ҳаттоки судга ҳам мурожаат қилган, лекин суд Жон Болтоннинг китоби босиб чиқарилиши мумкинлиги тўғрисида қарор қабул қилди. Суд қарорига кўра, Болтоннинг китобида махфий маълумотлар бўлса, у жиноий жавобгарликка тортилади.

«Болтоннинг ёмон тақризлар олаётган китоби ёлғон ва ўйлаб топилган ҳикоялар йиғиндисидир, уларнинг бари мени ёмон қилиб кўрсатиш учун ўйлаб топилган. Менга тааллуқли деб берилган кўплаб ғалати баёнотлар ҳеч қачон айтилмаган, тўлиқ сафсата. Уни худди кўппак каби ишдан ҳайдаганимиз учун жавоб қайтармоқчи холос», — дейди Дональд Трамп ўз твитида.

"Газета.uz"да реклама

Яна бошқа бир твитида, Трамп Болтонни қамоқда ўтириши кераклигини, юқори даражадаги махфий маълумотларни фойда учун ошкор қилганлиги сабабли пуллари тортиб олиниши кераклигини айтган. "Мен уни кечирган эдим — бу ноҳақлик бўлди!" — дейди Трамп.

АҚШ давлат котиби Майкл Помпео Болтоннинг китоби ҳақида шундай изоҳ берган: «Биз Эдвард Сноуденга ўхшаб одамлар махфий маълумотларни эълон қилганларида нима бўлишини кўрганмиз. Жон Болтоннинг иши бундан фарқ қилмайди. Биз керакли чораларни кўришни Адлия вазирлигига қолдирамиз, лекин бундай маълумотнинг пайдо бўлиши ҳақиқий хавф уйғотади».

Ўнгдан чапга: Жон Болтон, Майкл Помпео, Дональд Трамп

Болтон ўзининг китобининг Эдвард Сноуден кўрсатмаларига таққосланишини «сафсата» деб атади. У Оқ уйни тарк этганидан сўнг махфийлик режими талабларига кўра барча хизмат қайдларини йўқотганини ва мемуарларни фақат хотиралари асосида ёзганини айтди.

Болтон 2019 йил сентябрдаги истеъфоси тўғрисида гапирар экан, Трампнинг Афғонистондаги «Толибон» ҳаракати етакчиларини Вашингтон яқинида жойлашган Кэмп-Дэвид резиденциясига келишув имзолаш учун чақирмоқчи бўлгани унинг сабрини сўндирганини таъкидлади.

«Менга бу учрашувлар [толибон билан — таҳр.] керак эмас эди, келишув имзолашни ҳам хоҳламаётган эдим, энди эса биз иккаласини ҳам амалга оширишимиз мумкиндек туюларди», — дея эслайди Болтон ушбу учрашувлар тайёргарликлари ҳақида. Охир-оқибат учрашувлар бўлиб ўтмади.

Расмий Москва Болтоннинг китоби борасидаги муҳокамаларга Россия амалиётида ушбу китобда берилган маълумотларнинг катта қисмига хизмат юзасидан фойдаланишга мўлжалланган материаллар сифатида қаралади, бироқ бу Москванинг иши эмас, дея изоҳ берди.

Мемуарларда Жон Болтоннинг Трамп Шимолий Корея раҳбари Ким Чен Ин билан ўтказган музокаралар, Оқ уйнинг Украинага нисбатан сиёсати, Трампнинг Россияга муносабати ва бошқа ҳодисалар ҳақидаги хотиралари келтирилган.

Жон Болтон Шимолий Каролинанинг Дюк университетидаги чиқишида «Бу тарихни ёзиб қолдириш бўйича уриниш ва мен қўлимдан келадиганини қилдим. Цензурадан кейин нима чиқишини кўрамиз», — дея таъкидлаган эди.

«Газета.uz» ушбу мемуарларда келтирилган муҳим мавзулар бўйича асосий фикрларни тақдим этади.

Россия ва Путин билан муносабатлар ҳақида

Болтоннинг ёзишича, Трамп президентлиги давомида халқаро аренада аниқ стратегия юзага келмаган. «Трамп қандайдир глобал стратегия ёки умумий траектория [тартиб — таҳр.] асосида иш тутгани йўқ. Унинг фикрлаши бир-бирига боғлиқ бўлмаган нуқталар занжирини эслатарди, мисол учун кўчмас мулклар бўйича келишувлар тўғрисида биз [администрацияда Трампнинг хоҳишларини — таҳр.] аниқлашимиз ва аниқ чораларни тайёрлашимиз [ушбу хоҳишни ҳаётга татбиқ этиш учун — таҳр.] керак эди», — дея таъкидлайди Трампнинг собиқ маслаҳатчиси.

«Трамп Россиянинг АҚШ сиёсатига аралашувини тан олиш 2016 йилдаги ишларда у Россия билан тил бириктирганини билвосита тан олишни англатади деб ўйларди», — деб ёзади Болтон. АҚШ сиёсатига аралашув масаласи фонида, америкалик сиёсатчилар россиялик дипломатлар билан алоқа қилмай қўйишган. «Антонов [Россиянинг АҚШдаги элчиси Анатолий Антонов — таҳр.] ёлғиз одам эди, чунки Вашингтондаги одамлар россияликлар билан гаплашиб, жамият эътиборига тушиб қолишдан қўрқардилар», — эслайди Жон Болтон. АҚШ махсус прокурори Роберт Мюллер томонидан олиб борилган ишда расмий Москва 2016 йилги президентлик сайловларида аралашганликда айбланган эди.


Трамп билан Путин 2018 июлида Хельсинкида учрашганида, мулоқот давомида 90 фоиз Путин гапирган ва Трамп асосан эшитувчи вазифасини бажарган, дея таъкидлайди Болтон ўз китобида. Унинг айтишича, иккала томон ҳам асосан россиялик ва америкалик бизнесменлар ўртасида иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш ва мулоқот ўрнатиш имкониятига катта эътибор қаратишган. Трамп маслаҳатчсининг фикрига кўра, бундай ташаббуслар амалга ошиши қийин бўлган, чунки «АҚШда Россиянинг сиёсий ва иқтисодий ботқоғига шўнғимоқчи компаниялар кўп эмас эди». Болтоннинг мемуарларида ёзилишича, АҚШ ва Россия вакилларининг кўп сонли учрашувларида одатда муносабатлардаги хатарларни камайтириш масаласи муҳокама қилинган, лекин диалогда сифатли ўзгаришлар юз бермаган.

Трамп Путин ҳақидаги ўз шахсий фикрларини Болтон билан бўлишмаган. «Мен ундан Путин ҳақида қандай фикрда эканлигини сўрамаганман: эҳтимол, эшитишим мумкин бўлган нарсадан қўрққаним учундир. Путин бўйича унинг шахсий муносабатлари мен учун жумбоқлигича қолди», — дейди у.

Жон Болтоннинг ёзишича, Путин Москванинг миллий манфаатларини жуда яхши тушунади, шунинг учун уни Трамп билан бирга-бир қолдириш мумкин эмас эди.

Си Цзинь Пиндан сўралган «ёрдам»

Трамп Си Цзинь Пин билан савдо бўйича музокаралар давомида яқинлашаётган президентлик сайловларига тўхталиб, Хитойнинг сайловолди кампаниясига таъсир қилиш учун иқтисодий салоҳияти борлигига шаъма қилган, Си Цзинь Пиндан Трампнинг ғалабаси учун ёрдам кўрсатишини сўраган, дея таъкидлайди Болтон. «Мен Трампнинг аниқ сўзларини босиб чиқарар эдим, лекин давлатнинг босмадан олдинги кўриб чиқиш жараёнидан бу сўзлар ўтмади».


Болтоннинг мемуарларида Трамп Си Цзинь Пин билан музокараларда ZTE ва Huawei каби Хитой компанияларга босимни камайтириш ёки тўхтатишни таклиф этганлиги ҳам ёзилган.

Шимолий Корея билан бўлиб ўтган музокаралар ҳақида

Болтон ўз мемуарида Трампга Шимолий Корея, Эрон ва Венесуэла каби давлатларга нисбатан дипломатия йўли билан эмас, балки куч ишлатиш йўли билан ҳаракат қилиш кераклигини айтганини маълум қилади. Мисол учун, Трамп Эрон Американинг учувчисиз дронини уриб туширгани учун ўндан юз кишигача тинч аҳоли қурбон бўлиши мумкин бўлган ҳужумни амалга ошириш бўйича буйруқ бермагани учун Болтон ушбу қарорни «норационал» деб баҳолайди.

Шимолий Корея масаласида эса, Болтон Трампнинг асосий мақсади фақатгина тарихда биринчи маротаба Вашингтон ва Пхеньян раҳбарларининг учрашувини ўтказиш бўлганлигини таъкидлайди. АҚШ президентининг сўзларини эслаб, унинг собиқ маслаҳатчиси шундай ёзади: «У муҳим аҳамиятга эга бўлмаган коммюникени имзолашга, ғалаба ҳақида баёнот бериш учун ОАВ билан учрашиб, шаҳардан чиқиб кетишга тайёр эди».

Фото: Dong-A Ilbo via Getty Images

Болтоннинг шахсий фикрига кўра, Шимолий Кореяга нисбатан ҳарбий ҳужум уюштириш Трамп администрацияси учун энг мақбул вариант бўлган.

«Мен Шимолий Кореянинг ядровий ва баллистик ракеталари дастурига қарши огоҳлантирувчи зарба қандай ва нима учун қўл келишини; биз демилитаризация қилинган зонанинг шимолида жойлашган Пхеньян артиллериясига қарши оммавий одатий бомбаларни ишлатиб, қурбонлар сонини камайтириш мумкинлигини; ва, Хитойнинг драматик тарзда ҳаракат қилмаслигини назарда тутиб, АҚШ олдида ёки Шимолни ядровий қурол билан қолдириш ёки ҳарбий куч ишлатиш танловлари қолаётганини тушунтирган эдим», — дея таъкидлайди Жон Болтон.

Болтон миллий хавфсизлик маслаҳатчиси сифатида Дональд Трампнинг Ким Чен Ин билан дипломатик муносабатларни яхшилашга бўлган ҳаракатларини тўхтатишга ҳаракат қилган, дейилади Vox нашри тақризида.

Европадаги иттифоқдош давлатлар ва НАТО ҳақида

Болтон ўз мемуарларида Трампнинг Германия, Европа Иттифоқи ва НАТОга нисбатан танқидий муносабатда бўлганини ёзади. Хусусан, АҚШ президенти Германия канцлери Ангела Меркель билан суҳбатда Nord Stream қувурларини қуришга рухсат бериб, Германия «йиртқич ҳайвонни боқаётганини» таъкидлаган. НАТО мамлакатлари доим Вашингтондан Москвага нисбатан янги санкциялар жорий этишни сўрайдилар, немисларнинг ўзлари эса Nord Stream 2 учун «Россияга миллард доллар тўлашмоқда», дея норозилик билдирган Трамп. «Трамп Россия барчамизни аҳмоқ қилаяпти деб ўйларди», — деб ёзади Болтон.

Маслаҳатчилари билан бўлган суҳбатларда Трамп агар Nord Stream лойиҳаси амалга ошса, НАТОдан чиқиб кетиш билан қўрқитган. «Трамп Германияни Россия қўлига тушиб қолган деб ҳисоблаши кўзга кўринар эди», — деб эслайди Болтон. Унинг таъкидлашича, Америка президенти НАТОдаги иттифоқдош давлатларни ўз мудофааларига кам маблағ сарфлаганликлари учун доимо танқид қилиб келган. Меркель Германиянинг ҳарбий харажатлари 2030 йилга келиб ЯИМнинг 2 фоизини ташкил этиши бўйича прогнозларни эълон қилганида, Трамп бундан норози бўлган.

Европадаги асосий иттифоқдош давлат сифатида Болтон Нидерландия давлатининг бош вазири Марк Рюттени айтади. «Рютте Трампнинг позициясини доимо тўғри деб баҳолаганини ва у [ҳамкорларнинг НАТОга харажатларини ошириш масаласида — таҳр.] вазиятда кечиктириб бўлмаслик ҳиссини ярата олганини таъкидлаган», — дейилади Болтоннинг мемуарларида.

Трампнинг Украинага бўлган муносабати

Болтоннинг мемуарларида Украинанинг собиқ президенти Петр Порошенко АҚШдан 2019 йилги президентлик сайловларида унинг номзодини қўллаб-қувватлашни ҳамда бизнесмен Игорь Коломойскийга нисбатан санкциялар қўллашни сўрагани айтилади. Болтон ушбу илтимосларни рад этганини ёзади: «Мен Порошенкога агар Коломойскийга қарши далиллари бўлса, Адлия вазирлигига тақдим этиши кераклигини айтдим», — дея эслайди у.

Жон Болтон ва Украинанинг собиқ президенти Петр Порошенко

Болтоннинг ёзишича, Трамп Украинага нисбатан борган сари негатив муносабатда бўлишни бошлаган, чунки у ўзининг адвокати Рудольф Жулианининг Украина 2016 йилги сайловга аралашувлар воқеасига алоқадорлиги бўйича фаразларига ишонган. «Нафақат менга, балки Миллий хавфсизлик кенгашидаги Россия ва Европа бўйича директор Фиона Хиллга ҳам Трамп Жулианининг россияликларнинг сайловга аралашуви ҳақидаги ҳикояларни мамлакат ичидаги рақиблари томонидан ўйлаб топилгани ва Украина ушбу режаларнинг қисми бўлганлиги ҳақидаги фикрини тўлиқ қабул қилгани яққол кўриниб турарди», — дейди Трампнинг собиқ маслаҳатчиси.

«Улар менга ҳужум қилишди…Улар коррупционерлар, мен улар билан ҳеч қандай иш олиб бормоқчимасман», — Болтон Трампнинг сўзларини келтиради. Шундан сўнг, АҚШ президенти Украинага кўрсатилиши керак бўлган 250 млн доллар ҳажмидаги ҳарбий ёрдамни музлатиб қўяди. Трамп Болтонга ушбу қарорини Киевга ёрдам учун пул тўламоқчи эмаслиги билан тушунтиради. У бундай ёрдам учун НАТО тўлаши кераклигини, чунки Европада бундан кўпроқ манфаатдор бўлишини айтган, дейилади мемуарларда.

Дональд Трамп Украина президенти Владимир Зеленский билан учрашувда

«Столтенбергга [НАТО бош котиби — таҳр.] телефон қил ва у НАТОни тўлашга мажбур қилсин», — дея буйруқ берган Трамп ўзининг вице-президенти Майкл Пенсга, Болтоннинг хотираларига кўра. Трамп Россия билан мулоқотларда Украина тўсиқ бўлаётгани борасида ҳам шикоят қилган.

Путин Украина мавзусида америкаликлар билан музокараларда қаттиқ позицияга эга эди ва можаронинг сиёсий ва ҳарбий томонлари тўғрисида Россиянинг қарашларини аниқ тушунтириб берар эди, дея таъкидлайди Болтон. «У АҚШнинг Украинага ҳарбий ускуналарни сотиши ноқонунийлиги ва бу можарони ҳал этишнинг яхши йўли эмаслигини айтарди», — дея эслайди Трампнинг собиқ маслаҳатчиси.

Болтоннинг мемуарларида ёзилишича, Путин Обаманинг 2014 йилдаги аниқ позициясини тарифлаб берган. «Агар Россия Қрим аннексиясидан кейинга ўтмаса, Украинадаги конфронтация ҳал этилади. Лекин қандайдир сабабга кўра Обама ўз позициясини ўзгартирди ва биз ҳозирги ҳолатга тушиб қолдик», — дея Путиннинг сўзларини келтиради Болтон.