Июнь ойининг бошига келиб, 136 ташкилот коронавирусга қарши вакциналарни ишлаб чиқмоқда, уларнинг 10 таси аллақачон клиник синовлар босқичига ўтишган, яъни дори воситаларини инсонларда синаб кўришмоқда. Вакциналар, яъни эмлаш воситаларининг бир нечта турлари ишлаб чиқиш жараёнида турибди. Эмлаш нима эканлиги, унинг нима учун кераклиги, янги SARS-CoV-2 коронавирусига қарши вакциналарнинг ишлаб чиқилиши ва биринчи навбатда ким эмланиши мумкинлиги тўғрисида «Газета.uz» мақоласида.
Вакцинация (эмлаш) нима?
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг таърифига кўра, эмлаш бу одамнинг касаллик қўзғатувчилар билан мулоқотга киришишидан олдин ундан ҳимояланишнинг оддий, хавфсиз ва самарали усулидир. Эмлаш тананинг бир қатор инфекцион (юқумли) касалликларга қаршилик кўрсатувчи табиий ҳимоя механизмларини ҳаракатга келтириб, уларга қаршилик кўрсатади ва иммунитетни мустаҳкамлайди.
Инсон танасида иммун реакциясини уйғотувчи турли усуллар мавжуд. Уларнинг ҳар бири ўзининг афзалликлари ва камчиликларига эга. Aгар бир турдаги вакцина самарадорлик ва хавфсизлик синовидан ўта олмаса, бошқа усулнинг иш бериш имконияти мавжуд.
Эмлаш бу ҳаёт учун хавфли бўлган юқумли касалликларга қарши курашиш ва уларни бартараф қилишнинг синалган воситасидир. ЖССТ таҳлилларига кўра, эмлаш ҳар йили 2 дан 3 млнгача ўлим ҳолатларининг олдини олади.
Вакциналар қачон пайдо бўлган?
Эмлашнинг замонавий тушунчаси XVIII асрнинг охирида британиялик шифокор Эдвард Женнер томонидан киритилган. 1900 йилга келиб, одамлар учун иккита вирусга қарши вакцина — чечак ва қутуришга қарши ҳамда тиф, вабо ва ўлатга қарши учта бактериал вакцина бўлган. Ўтган асрда кўкйўтал, дифтерия, қоқшол, сил, полиомиелит, қизилча ва бошқа юқумли касалликларга қарши вакциналар яратилган.
1979 йилда Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ассамблеяси чечак касаллиги устидан ғалаба қозонганлигини эълон қилди. Бу ютуқ жамоат соғлиқни сақлаш соҳасидаги энг буюк ғалабалардан бири бўлиб тарихда қолди.
Қуйида 1990 йилдан 2017 йилгача бўлган даврда эмлаш ёрдамида олдини олиш мумкин бўлган энг кенг тарқалган юқумли касалликлар оқибатида қайд этилган ўлим ҳолатлари даражаси кўрсатилган.
Юқоридан пастга: сил, қизамиқ, кўкйўтал, гепатит Б, гемофил инфекцияси келтириб чиқарган менингит, қоқшол, менингококк менингити, сариқ иситма, дифтерия.
Вакцинани ишлаб чиқиш учун қанча вақт керак?
Вакцина ишлаб чиқиш одатда узоқ давом этадиган жараёндир. Масалан, 43 йилдан бери мавжуд бўлган Эбола вирусига қарши вакцина фақатгина ўтган йили тасдиқдан ўтди. Эболага қарши вакцина беш йил ичида яратилди. Шу билан бирга, илк ишлаб чиқариш 2020 йилнинг учинчи чорагида кутилмоқда. Гарчи, 2015 ва 2019 йилларда олиб борилган ўрганишлар Эбола вирусига қарши экспериментал вакцинанинг юқори профилактик таъсирини кўрсатган бўлсада, шунга қарамай, ЖССТ мутахассислари қўшимча эмлаш воситаларини баҳолаш зарурлигини таъкидлашди.
Вакциналарни синовдан ўтказиш жараёни
Вакцина яратилганидан сўнг, олимлар уни ҳайвонларда синаб кўришни бошлайдилар. Одатда бу кемирувчилар ва приматлардир. Ушбу босқич клиник давргача бўлган синовлар босқичи деб аталади. Бунда иммун реакцияси мавжудлиги ва препаратнинг бирламчи хавфсизлиги аниқланиши лозим. Клиник давргача бўлган синовлар босқичи одатда уч ойдан олти ойгача давом этади.
Сўнг олимлар вакциналарнинг инсон организмига таъсирини ўрганиш учун клиник синовларни бошлайдилар. Синовлар кўп вақт талаб этади, бироқ бу синовларни ўтказмаслик асло мумкин эмас.
Клиник синовларнинг биринчи босқичи хавфсизликни синаб кўриш ва иммун реакцияга эга бўлиш учун керакли миқдорни аниқлашда кам сонли одамларни эмлашни ўз ичига олади.
Клиник синовларнинг иккинчи босқичи турли ёшдаги одамларни эмлашни ўз ичига олади. Болалар, катталар ва қарияларга вакцина турлича таъсир кўрсатиши мумкин. Ушбу синовлар қўшимча равишда вакцинанинг хавфсизлиги ва иммуногенлигини синовдан ўтказади.
Клиник синовларнинг учинчи босқичида минглаб одамлар эмланади. Бошқа бир гуруҳ плацебо олади. Икки гуруҳ кўнгиллиларининг саломатлигини кузатиш касалланиш ва вакцинанинг инфекциядан ҳимояланиш даражаларини кўрсатади.
Ҳатто тезлаштирилган клиник синовлар ҳам камида олти ой вақт талаб қилади. Препаратнинг барча ноъжўя таъсирларни аниқлаш ва унинг самарадорлигини текшириш учун эмланган гуруҳнинг соғлиги ҳолатини бир йил — бир ярим йил кузатув остига олиш керак.
Ўртача битта вакцинани ишлаб чиқиш учун 10 йил атрофида вақт сарфланади. Вакциналарни яратиш жуда қийин ва қиммат жараёндир. Одатда, вакциналар кичик биотехник компаниялар томонидан яратилади, улар дори тасдиқлангандан кейин ишлаб чиқариш бўйича йирик фармацевтика компаниялари билан келишишлари керак, дея маълумот беради «Медуза» Вакциналарни коммерциализациялаш (тижоратлаштириш) босқичида ишлаб чиқариш 95% ҳолатда муваффақиятсизликка учрайди.
Вакциналарни ишлаб чиқаришнинг сўнгги босқичи батафсил синовни ўз ичига олади. Бу вакцинанинг барча мезонларга тўғри келишига ишонч ҳосил қилиш учун керак. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш учун зарур бўлган технологияларни қўлга киритишда вужудга келадиган муаммолар доимо мавжуд.
Бошқа коронавирусларга қарши вакциналар борми?
SARS-CoV-2 — инсон учун илк хавфли коронавирус эмас. Коронавируслар оиласининг сутэмизувчиларга (шу жумладан одамларга), қушларга ва ҳам сувда, ҳам қуруқликда яшовчи ҳайвонларга юқувчи 43 тури мавжуд. Шулардан еттита штамм инсон танасига юқади. HCoV-229Е штаммининг коронавируси биринчи марта 1965 йилда Чикаго университети тиббиёт йўналиши талабалари орасида рўйхатга олинган.
2002 йил ноябрь ойида Хитойда аниқланган ўткир респиратор синдромдан ташқари, инсонларга юққан коронавируслар асосан юқори нафас йўлларининг енгил инфекцияларига сабаб бўлади, деб ишонилган. Шу сабабли, коронавирусларнинг айланиши назорат қилинмаган ва SARS-CoV-2 ҳолатидаги каби вакциналар ва препаратларнинг ишлаб чиқилишига етарлича эътибор берилмаган.
Вакцина яратишга уринишлар хитойлик ва америкалик бир гуруҳ олимлари томонидан амалга оширилди. Улар келажакда эпидемия такрорланиши мумкин, шунинг учун SARS-CoVга қарши вакцинани ишлаб чиқиш жуда муҳим деган фикрда эдилар.
2012 йилда ҳам худди шундай MERS-CoV яқин шарқ респиратор синдроми коронавируси қайд этилди. Ушбу турдаги коронавирус вакцинаси устида Оксфорд университети ишламоқда.
Коронавируснинг бошқа штаммларидан вакциналар ҳали мавжуд эмас.
COVID-19га қарши вакциналар
ЖССТ раҳбари Тедрос Гебрейесус феврал ойида коронавирусга қарши вакцина 18 ойдан кейин тайёр бўлиши мумкинлигини эълон қилди. Aгар касалликдан халос бўлиш воситаси ҳақиқатан ҳам келгуси йилнинг ўрталарига келиб яратилса, ушбу восита тарихдаги энг тез ишлаб чиқилган вакцина бўлади.
9 июнь ҳолатига кўра, 136 ташкилот янги коронавирусга қарши вакцинани яратишда иштирок этмоқда. Улардан 10 таси клиник синовлар босқичида туришибди.
Ҳозирда РНК ва ДНК вакциналари, субунит рекомбинант, тирик заифлаштирилган ва вирусли векторлар асосидаги вакциналар ишлаб чиқиш жараёнида. Ишлаб чиқариш суръати бўйича РНК ва ДНК вакциналари энг яхши потенциалга эга, ундан кейин субунит рекомбинант вакциналар турибди.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти эмлаш соҳасидаги стратегик маслаҳат бўйича экспертлар гуруҳи COVID-19га қарши номзод вакциналарни ишлаб чиқиш жараёнини баҳолаш ва оптимал вакцинация ўтказиладиган ёш бўйича гуруҳлар тўғрисида тавсиялар бериш учун мавжуд далиллар базаси таҳлилини ўтказмоқда.
Бундан ташқари, экспертлар гуруҳи вакциналарни тезкор ишлатиш (рўйхатга олишдан олдин ва кейин) сиёсати, ишлаб чиқариш ҳажми ҳали чекланган даврда вакцинани эрта тарқатиш босқичларида ўз тавсияларини ҳамда ва вакциналардан тенг равишда фойдаланиш бўйича кўрсатмалар беради.
COVID-19га қарши вакцина турлари
Заифлаштирилган (тирик) вирус асосидаги вакцина
Бу нима? Тирик вакциналарда вирусларнинг заифлаштирилган штаммлари қўлланилади. Вакцинанинг бу тури касалликни келтириб чиқармасдан, иммун реакцияни чақиради. Заифлаштирилган вирус асосидаги вакциналар 1950-йилдан бошлаб яратилади. Вакцина танага юборилганидан сўнг, заифлаштирилган вирус кўпайишни бошлайди ва иммун реакциясини келтириб чиқаради.
Афзалликлари. Тирик вакцина билан эмланганларнинг аксарияти эмлашдан кейинги жараённи оғир клиник аломатларсиз ўтказишади. Вирусли вакциналар энг чидамли иммунитет ҳосил қилади.
Камчиликлари. Тирик вирусли вакциналар кўпинча хавфсизликка пухта синовдан ўтказишни талаб қилади. Баъзи тирик вируслар эмланмаган одамга юқиши мумкин. Бу иммун тизими сустлашган инсонларга тегишли. Ушбу вакциналар мутацияга учраши ва касалликка олиб келиши ҳам мумкин.
Ишлаб чиқарувчилар. Тирик вирусли вакцинани ишлаб чиқиш билан Ҳиндистоннинг Codagenix компанияси, Aвстралиянинг Гриффит университети, Германия инфекцияни ўрганиш маркази ва бошқа кўплаб ташкилотлар шуғулланишмоқда. Ҳозирда тирик вакциналарни ишлаб чиқиш клиник давргача бўлган синовлар босқичида.
Нофаол вакциналар
Бу нима? Нофаол вакциналарда ҳужайрага юқишга қодир бўлмаган вирус қўлланилади. Бундай эмлашлар грипп, гепатит А ва қутуришни олдини олиш учун ишлатилади. Улар иммун реакцияни қўзғатадилар, инфекцияни эмас.
Афзалликлари. Нофаол вакциналар тирик вакциналарга нисбатан хавфсизроқ, чунки уларда ўзгариши (мутация) мумкин бўлган заифлаштирилган вирус мавжуд эмас.
Камчиликлари. Бироқ, нофаол вакциналар тирик вакциналар каби ҳимояни таъминламасликлари мумкин. Ушбу турдаги вакцина кўпинча кучайтирилган дозали такрорий инъекцияларни талаб қилади.
Ишлаб чиқарувчилар. Нофаол вакцинани ишлаб чиқиш устида Ухань биопрепаратлар институти ва Пекин биологик маҳсулотлар институти билан ҳамкорликда Sinopharm компанияси, Хитойнинг Sinovac компанияси ва Тиббий биология институти Хитой Тиббиёт Фанлар академияси билан ҳамкорликда иш олиб боришмоқда.
Sinopharm компаниясининг вакцинасини 2000 дан ортиқ одам қабул қилди. Ишлаб чиқарувчиларнинг баёнотига кўра, препарат 2020 йил охирига қадар бозорга чиқарилиши мумкин.
Хитой активларни назорат қилиш ва бошқариш бўйича давлат комиссияси (SASAC)нинг ижтимоий тармоқларда эълон қилинган хабарларига кўра, Хитойнинг коронавирусга қарши вакцинаси шу йил охирида бозорда пайдо бўлиши мумкин. Пекин биологик маҳсулотлар институтининг йиллик ишлаб чиқариш ҳажми 120 миллион дозага етказилиши кутилмоқда.
Sinovac Biotech — Хитой биофармацевтика компанияси вакциналарни синашнинг иккинчи босқичида. Унда 1000 нафардан ортиқ кўнгилли иштирок этди. Синовнинг якуний босқичи Буюк Британияда ўтказилиши мумкин.
Векторли вакциналар
Бу нима? Векторли вакциналар SARS-CoV-2 геномининг бир қисми ўрнатилган мутлақо бошқа вируслар асосида яратилмоқда. Улар керакли вирусни тананинг ҳужайраларига етказиш воситаларидир.
Афзалликлари. Векторли вакциналар ДНК бактериясини бир ҳужайрадан иккинчисига ўтказишнинг юқори самарадорлигини намойиш этади ва ҳужайра иммунитетини оширади. Векторли вакциналарни ишлаб чиқариш осон, дори воситасини синовдан ўтказиш эса жиддий ҳаракатларни талаб қилмайди.
Камчиликлари. Шу билан бирга, касалликнинг ривожланишига олиб келиши мумкин бўлган вируснинг геномга қўшилиш хавфи мавжуд. Бундан ташқари, векторли вакциналар яхши ўрганилмаган ва бу каби вакциналарнинг ҳеч бири одамлар учун тасдиқланмаган.
Ишлаб чиқарувчилар. Векторли вакциналар Оксфорд университети ва Хитойнинг CanSino Bio компанияси томонидан Пекин Биотехнология институти ҳамкорлигида ишлаб чиқилмоқда. Иккала вакцина ҳам клиник синовларнинг иккинчи босқичида.
Генетик-муҳандислик вакциналари
Бу нима? Вакцинанинг бу тури генетик-муҳандислик РНК ёки ДНКдан фойдаланади ва унда вирус иммун реакциясини келтириб чиқарувчи оқсил нусхаларини тайёрлаш бўйича кўрсатмалар мавжуд.
РНК ва ДНК вакциналарини ишлатиш имконияти 90-йилларнинг бошларида намоён бўлган эди. Ушбу технология юқумли касалликларнинг олдини олиш учун жуда истиқболли ҳисобланади. Aммо 25 йилдан ортиқ клиник синовлар давомида ҳеч қайси РНК ёки ДНК вакцинаси одамларда фойдаланиш учун рўйхатдан ўтказилмаган ва тасдиқланмаган.
ДНК вакциналари ҳужайрага тушганидан сўнг асосий геномнинг қисмига айланадиган вирусли оқсиллар яратиш бўйича маълумотни ўз ичига олади. Инсон ҳужайралари одамда иммун реакциясини қўзғатувчи патоген оқсиллар ёки антигенлар ишлаб чиқаришни бошлайди.
Афзалликлари. ДНК вакциналари оддий ва тез ишлаб чиқарилади, анъанавий вакциналарга нисбатан юқори ҳароратга чидамли бўлиб, касалликларнинг олдини олиш ва даволаш мақсадида фойдаланилиши мумкин. Бундан ташқари, уларнинг таркибида SARS-CoV-2 вирус ташувчиси сифатида мавжуд эмас. Вирус мутацияга учраши ва такрор касалликни келтириб чиқариши хавфи йўқ.
Камчиликлари. ДНК вакциналари паст иммуногенликни (иммун реакция чақириш қобилияти) келтириб чиқаради. Бундан ташқари, ДНКнинг юқори дозалари билан такрорий вакциналарни юбориш талаб қилинади.
Ишлаб чиқарувчилар. Aмериканинг Inovio Pharmaceuticals ДНК вакцинаси устида ишламоқда. Ушбу вакцина ишлаб чиқаришнинг биринчи босқичида. Инсонларда клиник синовлар июнь ойида Хитой ва Жанубий Кореяда бошланиши керак. Кўнгилли иштирокчиларнинг ҳолатини 52 ҳафта давомида кузатиш режалаштирилган.
РНК вакциналарида вирусли молекула — матрица РНКси (мРНК) мавжуд. ДНК вакциналаридан фарқли ўлароқ, мРНК вакциналари ҳужайра геномига жойлашмайди. Вирус молекуласи танага тушади ва тананинг ҳужайралари вирусли оқсилларни синтез қила бошлайди.
Афзалликлари. РНК вакциналарининг асосий афзаллиги уларнинг анча кучли бўлган иммун реакцияни юзага келтиришидир. Бу вакцинанинг юбориладиган дозасини камайтириш имконини беради.
Камчиликлари. Бу мутлақо янги вакцина. РНК вакциналарининг сифати ва клиник давргача бўлган синовлар босқичининг хавфсизлиги ҳамда иммуногенлигига ихтисослаштирилган махсус талаблар дунёнинг ҳеч бир мамлакатида ишлаб чиқилмаган.
Ишлаб чиқарувчилар. Aмериканинг BioNTech компанияси РНК вакцинасини яратиш устида ишламоқда. Синовнинг биринчи иштирокчилари Германияда эмланишган.
Aмериканинг Moderna компанияси Вакциналар илмий-тадқиқот маркази билан ҳамкорликда РНК вакцинасини яратиш устида ишламоқда. Компания 18 ёшдан 55 ёшгача бўлган иштирокчиларда вакциналарни синовдан ўтказишни бошлади. Уларнинг соғлиғи 13 ой давомида назорат қилинади.
Ишлаб чиқишнинг ҳозирги босқичида хавфсизлик, реактогенлик ва иммуногенлик аниқланади. Иштирокчилар тўрт ҳафта оралиғида икки дозада эмланадилар. Синовнинг учинчи босқичи июль ойида бошланиши керак.
Биринчилардан бўлиб ким эмланади?
Шубҳасиз, вакцина яратилганда, барча 7,8 миллиард аҳоли бир вақтнинг ўзида уни ололмайди. Ишлаб чиқарувчилар ва ишлаб чиқувчилар ким биринчи бўлиб вакцинаолишини ҳал қилишларига тўғри келади.
Хопкинс университетининг биотехнология бўйича мутахассиси Жонатан Моренонинг айтишича, ҳаммадан олдин аҳолининг вирус олдида энг заиф гуруҳлари вакцина олишлари керак. Статистика кўрсатиб турибдики, кўпинча янги коронавирус кекса одамларда, диабет ва гипертония билан оғриган одамларда жиддий оқибатларга олиб келади. Вакцина кекса кишиларни COVID-19дан эмлашда ўзининг самарадорлигини кўрсата олиши керак, бироқ бундай имконият доим ҳам бўлавермайди.
Бундан ташқари, олимлар ҳали ҳам болалар вирус ташувчиси сифатида қандай роль ўйнашини аниқлашга ҳаракат қилишмоқда. Эҳтимол, кекса ёшдагилар каби эмлашга муҳтож бўлмаган, аммо аҳолининг ҳимоясиз қатламларини ҳимоя қила оладиган ёшдаги одамларни эмлаш мақсадга мувофиқдир.
Баъзи тадқиқотлар шуни кўрсатадики, COVID-19нинг ўлим даражаси алоҳида ирқий ва этник гуруҳларда кўпроқ. Балки, бу ушбу аҳоли қатламларининг иқтисодий фаровонлик даражасига боғлиқдир. У ҳолда, заиф соғлиқни сақлаш тизимига эга бўлган ва етарлича инфратузилмаси бўлмаган ривожланаётган давлатлар вакциналарга кўпроқ муҳтож бўладилар.
Бунда вакциналарни ушбу давлатларга тегишли шароитларда ташиш, етказиб бериш масаласи кун тартибига чиқади. Aммо COVID-19га қарши эмлаш воситаси танланмагунча, вакциналарни ташиш учун қандай ҳарорат оптимал бўлишини ва дори-дармонларни ўз манзилларига етказиб беришда доимий совуқлик занжирини қай тарзда таъминлаш кераклигини ҳеч ким билмайди.
Жонатан Морено вакцинадан ривожланган давлатлар биринчи бўлиб фойдаланиш имкониятига эга бўлишига ишонади. Халқаро фармацевтика ишлаб чиқарувчилар федерацияси ва уюшмалари раҳбари Томас Кьюни 2009 йил H1N1 гриппи эпидемияси билан боғлиқ вазиятда, «бой» давлатлар барча вакциналарни сотиб олганидан кейиндунё мамлакатлари ўзи учун хулоса чиқарганига умид қилишини билдирган.
Microsoft асосчиси Билл Гейтс BBC билан суҳбатда янги коронавирусга қарши вакцинани биринчи бўлиб эпидемия давом этаётган мамлакатлар тиббиёт ходимларига берилиши кераклигини таъкидлади. Кейин вакцина полиция ёки ўт ўчирувчилар каби ҳаётий муҳим соҳа ходимларига берилиши керак, дейди Билл Гейтс.
Унинг қўшимча қилишича, агар вакциналар ўзларининг самарадорлигини ва кекса одамларда хавфсизлигини намойиш этса, юқтириш хавфи юқори бўлган аҳолининг заиф гуруҳларига (кексалар, уйсизлар, маҳбуслар) эмлашни бошлаш мумкин.
Гейтснинг сўзларига кўра, фармацевтика компаниялари ўзларининг ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланишга уларнинг лойиҳалари тасдиқдан ўтмасагина розилик беришади. Ундан ташқари, ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун янги заводлар қуриш режалаштирилмоқда.
Вакцина ривожланаётган давлатлар учун бепул бўладими?
14 май куни 140 дан ортиқ дунё етакчилари ва мутахассислари коронавирусга қарши эмлашни ҳамма давлатларнинг барча аҳолиси учун бепул қилишга, шунингдек, бутун дунё учун коронавирусни бепул ташхислаш, текшириш ва даволашни кафолатлашга даъват қилувчи жамоавий хатга имзо чекдилар.
«Ҳукуматлар ва халқаро ҳамкорлар бирлашишлари ҳамда хавфсиз ва самарали вакцина ишлаб чиқилса, унинг ишлаб чиқарилиши зарурий миқёсда тез ва ҳамма мамлакатлардаги барча аҳоли учун бепул бўлишини таъминлашлари керак», дейилади мактубда.
Бундан ташқари, эр-хотин Гейтслар камбағал мамлакатлар учун коронавирус вакцинасини сотиб олиш билан шуғулланувчи жамғармани очишганлари тўғрисида BBC га маълум қилишди.
Якуний жавоб номзодлардан бирининг вакцинаси тасдиқланганидан кейингина маълум бўлади.
Блиц маълумотлар
Коронавирус билан касалланган одамларда иммунитет пайдо бўладими?
Ҳозирча аниқ жавоб йўқ, чунки SARS-CoV-2 одамларда бор йўғи бир неча ой давомида мавжуд. Aммо вирус танада ўз изини қолдиради. Уни махсус антижисмлар синовлари ёрдамида аниқлаш мумкин.
SARS-CoV-2 вакцинаси одамни қанча вақт давомида ҳимоя қилади? Иммунитетнинг ҳосил бўлиши инсоннинг ҳаёти давомида ҳимояланганлигини англатадими?
Вакцинанинг бу каби хусусиятлари тадқиқотлар давомида аниқланади. Бу вакцина яратилганидан ва коронавирус билан касалланган одамларни узоқроқ вақт мобайнида кузатгандан сўнг маълум бўлади.
SARS-CoV-2 вируси мутацияга учрайдими? Aгар шундай бўлса, вакцина мутацияга учраган коронавирусдан ҳимоя қила оладими?
Вируснинг ўзи мутацияга учрамайди. Инсоният унга қарши жамоавий иммунитетни ҳосил қилади. Вирус қанча кўп сақлаш вужудидан (одам таналаридан) ўтса, касаллик шунча кам ифодаланади. Вируснинг ДНК тузилиши ўзгаришсиз қолади, шунинг учун вакцина вирусга таъсир ўтказади.
