Янги турдаги COVID-19 коронавирусининг биринчи бемори қайд этилган кундан бошлаб, касалланганларнинг аксарияти жойлаштирилган Вирусология илмий-тадқиқот институти шифокорлари икки ҳафта давомида клиникада яшадилар.

29 март куни Вирусология илмий-тадқиқот институтининг 71 нафар тиббий ходими ўз ҳамкасблари билан ўрин алмашишди ва реабилитация мақсадида Тошкент вилоятининг Бўстонлиқ туманидаги «Олтин олма» пансионатига жўнадилар.

«Газета.uz» Вирусология илмий-тадқиқот институти бош шифокори ўринбосари Махмаражаб Раҳмонов билан Ўзбекистонда коронавирус пайдо бўлишига қандай тайёргарлик кўрилгани, шифокорлар бурчи ва тиббиёт ходимларининг қаҳрамонлиги ҳақида суҳбатлашди.

— Ўзбекистон коронавирусга тайёргарлик кўришни қачон бошлади, бу тайёргарлик қандай борди?

— Коронавирусга тайёргарлик Вуханда инфекция аниқланганида бошланган эди. Ўзбекистон Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг аъзоси сифатида халқаро ҳамжамият билан доимий мулоқотда бўлиб, вируснинг дунё бўйлаб тарқалиши тўғрисида маълумот олиб туради.

Вухан Вуханда тарқалишни бошлаганда, биз дори-дармон воситалари, тиббий асбоб-ускуналар, механик шамоллатиш аппаратлари (ИВЛ), шахсий ҳимоя тизимлари ва коронавирус аниқланган тақдирда касалхонага ётқизиш учун махсус боксларни тайёрлашни бошладик.

Ўзбекистондаги биринчи бемор 15 мартга келибгина рўйхатга олинди. Аёл Париждан учиб келди. Бу вақтга келиб, вирус бутун дунё бўйлаб тарқала бошлади. Инфекция барча қитъаларда қайд этилганда, ЖССТ пандемия эълон қилди.

Биз Фавқулодда вазиятлар вазирлиги, Санитария-эпидемиологик осойишталик агентлиги ва бошқа идоралар билан биргаликда тайёргарлик кўрдик. Худога шукур, бизда Хитойдаги каби ўлим ҳолатлари кўп эмас. Агар биз тайёр бўлмаганимизда эди, воқеа бошқача бўлиши мумкин эди. Кўрилган чоралар туфайли ушбу вирус билан касалланиш даражаси аҳоли сонига нисбатан пастлигича қолмоқда.

— Илтимос, биринчи бемор билан учрашув ҳақида гапириб берсангиз.

— У бизга ўзи мурожаат қилди, чунки у шифокор. У касаллик ҳақида билади ва ўқийди. У Вирусология институтига келди, таҳлилларни топширди. Бундан олдин, афсуски, у тадбирда қатнашган. Контакт катта бўлган. Аёлни беҳоллик, кам учрайдиган қуруқ йўтал ва нафас қисилиши безовта қилаётган эди. 29 март куни унга жавоб берилишига тайёргарлик кўраётган эди.

— Биринчи ҳолат қайд этилган пайтдан кечагача доимий равишда Вирусология институтида бўлганмисиз? Шу вақт давомидаги ишингиз суръати ва оғирлиги ҳақида айтиб берсангиз.

— Биз 14 кун клиникадан чиқмадик. Оилам билан фақат телефон орқали гаплашдим. Кеча дам олиш ва карантин шартларига риоя қилишни ўз ичига олган реабилитация мақсадида бизни «Олтин олма» пансионатига олиб келишди.

Бу ерга келишдан олдин биз коронавирусга тест топширдик. 71 ходимнинг натижаси салбий бўлди. Карантиннинг 11−12-кунида биз яна қон текширувидан ўтамиз ва агар барчамиз соғлом бўлсак, уйга жавоб беришади.

Коронавирус инфекцияси дунёда тарқалишини ҳеч ким билмас эди. Бизнинг институтимиз карантинга мўлжалланмаган. Биз клиникани иккита ҳудудга ажратдик: «тоза» ва «ифлос (кир)». «Кир (ифлос)» ҳудуд клиниканинг беморлар жойлашган қисми ҳисобланади. Ушбу бўлимда тиббиёт ходимлари махсус ҳимоя костюмлар кийиб, беморларга ёрдам беришади ва уларни униформада даволашади.

«Тоза» ҳудудда дам олдик. Баъзида бу жуда қийин эди, чунки барча беморлар режадан ташқари беморлар. Кунига 4 соат ухлашга тўғри келди, иш кўп эди, чунки бу биринчи тўлқин эди. Бизнинг клиникамизда коронавирус беморлар билан мулоқотда бўлган 111 киши бор эди. Улар билан ишлаш керак эди. Шифокорлар, ҳамширалар ва санитар ходимлари ҳаракат қилишди. Ҳозир вазият аста-секин нормаллашмоқда.

Айни пайтда институт директори Эркин Мусабаев ва бош шифокор бошчилигидаги шифокорлар таркиби ишламоқда. Худди мен сингари институт раҳбарияти ҳам 15 мартдан бошлаб дам олиш кунларисиз ишламоқда. Аммо мен реабилитациядан қайтганимдан кейингина улар дам олишга кетишлари мумкин.

Ҳозирда реабилитация ўтаётган кўплаб ходимлар Вирусология илмий-тадқиқот институтига ҳозироқ қайтишни хоҳлашмоқда, чунки бу бизнинг шифокорлик бурчимиздир. Агар биз бўлмасак, унда ким (бу ишни қилади)? Бундан ташқари, биз вирусологмиз, ушбу йўналишдаги бош институтмиз, илмий патология билан шуғулланамиз, бу — бизнинг ишимиз.

Икки ҳафталик карантин пайтида ходимлардан ҳеч қандай шикоятлар бўлмади. Барча ходимлар таҳсинга лойиқ! Уларнинг барчаси: шифокорлар, вирусологлар, юқумли касалликлар бўйича мутахассислар ўз бурчлари ва мажбуриятларини билганлиги боис ўша ерда қолишди. Тиббий ходимлардан ҳеч бири шикоят қилмади, лекин уларнинг кўзларидан ҳамма чарчаганини кўриш мумкин эди. Биз чарчадик ёки чарчамадик, деб айтмаймиз. Бу бизнинг бурчимиз эканлигини тушунамиз. Мен полковник даражасига етгунимга қадар 28 йил давомида ўз ватаним учун хизмат қилдим, аммо мен ҳарбий пенсионерман, деб айтганим йўқ. Эҳтимол, карантиндан кейин бироз дам оламан ва кейин ишга бораман.

Бизни ушбу пансионатга юборишгани жуда яхши иш бўлди. Бунинг учун вазирлигимизга ва ҳукуматимиздан миннатдорман. 15 кун давомида ҳеч қаерга чиқмасдан фақат ишда бўлган киши руҳий жиҳатдан чарчайди. Шунинг учун ҳар икки ҳафтада алмашиш керак. Стрессни енгиллаштириш учун дам олиш керак. Стресс ҳолати иммунитетни пасайтиради, биз эса соғлом бўлишимиз керак.

Кеча бизга яхши миқдорда молиявий ёрдам кўрсатилди, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва ҳукумат томонидан қимматбаҳо совға бўлди, бизни юқори даражадаги дам олиш масканига жойлаштиришди — бунинг учун раҳмат айтамиз, илгари бундай бўлмаган.

Келажакда биз ўз соғлиғимизни ва одамларнинг соғлиғини мустаҳкамлаймиз. Агар биз ушбу тезликда ишласак, касалликни тезда енгамиз.

— 28 йиллик фаолиятингиз давомида бирон марта коронавирус эпидемиясига ўхшаш нарсага дуч келганмисиз?

— Мен 30 йилдан бери юқумли касалликлар билан оғриган беморлар билан ишлайман. Бундай миқёсда ҳали бўлмаган. Сўнгги 50−60 йил давомида дунёда пандемия умуман бўлмаган. Вабо, ўлат ва испан грипи кабилар бўлганида, пандемия содир бўлган. Мен кўплаб маҳаллий миқёсдаги юқумли касалликлар билан курашда иштирок этганман, аммо пандемия йўқ эди.


Вирусология институти шифокорлари коронавирус инфекциясидан тузалган биринчи
беморларни кузатишмоқда. Фото: Соғлиқни сақлаш вазирлиги.

— Беморларнинг аҳволи қандай? Оғир аҳволда бўлган беморлар борми?

— Беморлар уч тоифага бўлинади: қониқарли аҳволи, ўрта оғир ва оғир беморлар. Оғир беморлар, ўз навбатида, иккита тоифага бўлинади: булар стабил оғир ва ўта оғир. Ўта оғир беморларни ўпкага сунъий тарзда ҳаво етказиб берувчи аппаратга улаш керак.

Ҳаво етказиб берувчи аппаратда битта беморимиз бор эди. У 39 ёшда эди. У бизнинг клиникамизга Эпидемиология, микробиология ва юқумли касалликлар илмий-тадқиқот институтидан жуда кеч келди. Уни ўша ернинг ўзидаёқ ҳаво еткзувчи аппаратга улашган эди. Вирусология институтига қабул қилинганидан беш соат ўтгач, бемор вафот этди.

— Коронавирус инфекцияси аниқланган беморларни даволаш ҳақида сўзлаб берсангиз. Оғир аҳволда бўлган беморларни қандай даволайсиз?

— Бу юқумли касалликлар учун интенсив терапия. Бу бутун бир бошли касб. Ҳар дақиқада шифокорларнинг хатти-ҳаракатлари ўзгариши мумкин. Барчаси беморнинг аҳволига боғлиқ. Бунда профессионал ёндашув керак.

Коронавирус инфекцияси асосан ўпкага таъсир қилади, оғир беморларда нафас етишмовчилиги юзага келади, ўпка мустақил равишда нафас ололмайди. Кейин кислород сунъий нафас олиш аппарати орқали етказиб берилади.

Агар вакцина бўлмаса ва касалликни даволайдиган дори бўлмаса, унда патогенетик терапияни ўтказиш керак (касаллик ривожланишининг механизмларини йўқ қилиш ёки бостириш). Биз шу терапияни амалга оширяпмиз.

Эпидемияга қарши чоралар ҳам муҳимдир, улар ҳақида батафсил санитария-эпидемиологик фаровонлик агентлигида айтиб беришади. Коронавирусга қарши эмлаш мавжуд эмас, шунинг учун эпидемияга қарши чораларни кўриш муҳимдир.

Шифокорларнинг умужаҳон ҳамжамияти вакциналар ва дориларни ишлаб чиқиш бўйича тадқиқотлар ўтказмоқда. Бизнинг институтимизда бундай тадқиқотлар ҳозирча ўтказилаётгани йўқ. Ҳозир биз бу ҳолатда эмасмиз. Биз касалларни даволашимиз керак. Аммо биз, албатта, барча илмий маълумотларни сақлаб қолаяпмиз. Кейин уларни таҳлил қиламиз.

— Соғлиқни сақлаш вазирлигининг баёнотига кўра, Ўзбекистон коронавирус инфекцияси билан касалланган беморларни даволашда ЖССТ стандартларига амал қилмоқда. Қандай стандартлар ҳақида гап кетмоқда?

— Миллий даволаш протоколи ҳали бирон бир мамлакатда ишлаб чиқилмаган, чунки инфекция янги. Аммо биз Хитой, Россия, Жанубий Корея тажрибасига таяняпмиз. Хитойликлар COIVD-19 билан касалланган беморларни даволаш бўйича қўлланма чиқаришди ва ЖССТ орқали уни барча мамлакатларга тарқатишди.

Биз хитойлик шифокорлар билан алоқада бўлиб турибмиз. Шифокорларнинг халқаро ассоциациялари мавжуд, Ўзбекистонлик шифокорлар уларнинг анжуманларида қатнашишади ҳамда тажриба алмашиб туришади.

ЖССТ стандартлари асосан эпидемиологик чора-тадбирларга тегишли. Ҳозирги кунда даволаниш учун ушбу вирусга қарши дори йўқ. Соғайиш жараёни — бу интенсив терапия ҳисобланади. ЖССТнинг асосий тавсиялари бу вирусни локализация қилишдир.

— Яқинларингиз билан қандай алоқа қиляпсиз ва улар сизнинг коронавирус билан оғриган беморларни даволашингизга қандай муносабат билдиришмоқда?

— Фақат телефон орқали. Ҳеч қандай учрашув, ҳеч қандай контакт йўқ. Табиийки, барча шифокорлар, ҳамширалар ва санитария ходимларининг қариндошлари ташвишланишмоқда, яқинлари ўзларини қандай ҳис қилишларини сўраб туришади. Аммо бу бурч эканлигини тушунишади.

Мен ўзим ҳарбийман, доим хизмат сафарларида бўлганман. Менинг оилам ҳарбий бурч ва ватан олдидаги бурч нима эканлигини билади. Менинг оилам ушбу ҳолатни яхши тушунади.

— Ўзингиз, беморлар ёки соғлиқни сақлаш тизими ҳақида қайғуриб, қўрқув ҳис қилдингизми?

— Йўқ, чунки биз тайёр эдик. Вухандан бери тайёргарлик кўрдик. Психологик, маънавий ва моддий жиҳатдан биз тайёр эдик.

— Тиббиёт муассасаларида беморларни даволаш ва шифокорларни ҳимоя қилиш учун барча нарса етарлими?

— Ўзимизнинг клиникамиз ҳақида айтишим мукин: ҳамма нарса етарлича. Соғлиқни сақлаш вазирлиги қошида тезкор штаб ташкил қилинганидан кейин, биз штабга ариза топширамиз ва барча дори-дармон ва тиббий жиҳозларни бизга тезда етказиб беришади. Аввалига муаммолар бўлди, чунки вирусни юқтирган кўплаб беморлар клиникага жойланди. Биринчи тўлқин — ҳар доим энг оғир вазият.

— Эҳтимолий танқислик ҳақида хавотирлар борми?

— Мен танқисликни кўрмаяпман. Ҳимоя костюмлари ва ниқоблар ишлаб чиқарадиган барча ташкилотлар ўз маҳсулотларини экспорт қилишни тўхтатиб, уларни фақат миллат эҳтиёжлари учун ишлаб чиқариши тўғрисида қарор қабул қилинди. Танқислик бўлади, деб ташвишланмайман, чунки ҳамма нарса режалаштирилган.

— Сўнгги маълумотларга кўра, мамлакатда 149 та бемор қайд этилган. Уларнинг 11 нафари тиббиёт ходимлари. Қандай қилиб шунча шифокор вирус билан зарарланди?

— Хитой ва Италияда ҳам жуда кўп. Агар тиббиёт ходими ўзига зарбани қабул қилмаса, унда ким бу ишни қилади? Улар бор кучларини сарфлашмоқда ва инфекциядан қўрқишаётгани йўқ. Агар улар бу тарзда ишламасалар, унда беморлар ва ўлим ҳолатлари кўпаяр эди.

— Касалликнинг кейинги тарқалиши ҳақида бирон бир прогноз қила оласизми?

— Мен ҳеч нарса дея олмайман ва ҳеч ким ҳеч нарса дея олмайди. Вазият ҳар куни ўзгариб бормоқда. Италияда вазият шундай бўлишини ҳеч ким кутмаган эди.

Санитария-эпидемиологик осойишталик агентлигида эпидемиологик вазиятларни тадқиқ этадиган эпидемиологик бўлим мавжуд. Ушбу изланишлар натижасига кўра улар хулосалар чиқарадилар. Бир киши прогноз қила олмайди.