Tavalludiga 120 yil toʻlgan adib — Gʻafur Gʻulom uy-muzeyiga sayohat
Gʻafur Gʻulom uy-muzeyiga sayohat
10-may kuni Oʻzbekiston xalq shoiri Gʻafur Gʻulom tavalludiga 120-yil toʻldi. U 1903-yil Toshkentning “Qoʻrgʻontegi” mahallasida tugʻilgan. “Gazeta.uz” yubiley sana munosabati bilan adibni xotirlash maqsadida uning Beshyogʻochdagi uy-muzeyida boʻldi.
Muqimiy teatri oldidan boshlanadigan Arpapoya koʻchasi boʻylab 100-150 metrcha yursangiz, pishiq qilib qurilgan ikki qavatli gʻishtin binoga duch kelasiz. Bu yerda shoir, yozuvchi, akademik Gʻafur Gʻulom yashagan. Adib vafotidan 17 yil oʻtib, 1983-yili bu uy muzeyga aylantirilgan. U ham boshqa adiblarning uy-muzeylari kabi ikkiga - badiiy va memorial qismlarga boʻlinadi.
Badiiy qism shoir tavalludining 100 yilligi munosabati bilan 2004-yilda tashkil etilgan. Unda Gʻafur Gʻulomning ijodiy faoliyatiga tegishli barcha turdagi xat-hujjatlar, qoʻlyozmalar, adib asarlarining ilk nusxalari, foto va moʻyqalamda ishlangan suratlardan tortib, u ishlatgan uy-roʻzgʻor buyumlari va kiyimlargacha uchratish mumkin.
Memorial qism esa 6 xona: bolalar va kattalar yotoqxonasi, ijodxona, mehmonxona, dam olish xonasi va kutubxonadan iborat boʻlib, Gʻafur Gʻulomning turmush va ijod tarzi haqida maʼlumot beradi. 12 mingga yaqin eksponatga ega ushbu uy-muzeyiga har yili oʻrtacha 110 ming kishi tashrif buyuradi.
Badiiy qism shoir tavalludining 100 yilligi munosabati bilan 2004-yilda tashkil etilgan. Unda Gʻafur Gʻulomning ijodiy faoliyatiga tegishli barcha turdagi xat-hujjatlar, qoʻlyozmalar, adib asarlarining ilk nusxalari, foto va moʻyqalamda ishlangan suratlardan tortib, u ishlatgan uy-roʻzgʻor buyumlari va kiyimlargacha uchratish mumkin.
Memorial qism esa 6 xona: bolalar va kattalar yotoqxonasi, ijodxona, mehmonxona, dam olish xonasi va kutubxonadan iborat boʻlib, Gʻafur Gʻulomning turmush va ijod tarzi haqida maʼlumot beradi. 12 mingga yaqin eksponatga ega ushbu uy-muzeyiga har yili oʻrtacha 110 ming kishi tashrif buyuradi.
Badiiy qism
Badiiy qism uy-muzeyining ikkinchi qavatida joylashgan. Bu yerda shoirning bolalik va yoshlik yillari, ijodining ilk davri, nasriy ijodi, poemalari, tarjimonlik, ikkinchi jahon urushi yillaridagi faoliyati, u haqdagi xotiralarni koʻrsatib beruvchi 15 ta ekspozitsiyadan iborat.
Dodxoh va mingboshi avlodi, keyin esa yetimlik
Birinchi ekspozitsiya shoirning shajarasi, savodi chiqib, ilk taʼlim olgan davrlarini koʻrsatib beradi. U tugʻilgan “Qoʻrgʻontegi” mahallasi hozirgi Xadra maydoni atroflariga toʻgʻri keladi. Bu haqda Gʻafur Gʻulomning oʻzi shunday deb yozadi (bu xotiralar ekspozitsiyada ham koʻrsatilgan):
Toshkentda Xadra degan joy bor. Ana shu yerni markaz deb bilib, oyoqlari yarim metrli pargar qoʻyib, bir doira chizsangiz, eski Qoʻrgʻontegi, Qoʻgʻirmoch, Degrez, Govkush va Devonbegi mahallalarini oʻz ichiga olgan doira hosil boʻladi. Shu mahallalarda Oybek (Muso), Ziyo Said, Oydin, Gʻayratiy (Abdurahim), akademik, fan doktori Asqarov, fan doktori Najmiddinov, Abror Hidoyatov, men va boshqalar tugʻilganmiz
Gʻafur Gʻulom
Birinchi va ikkinchi stenddagi fotosuratlar shoir tugʻilgan uy (hozirda saqlanib qolmagan), umuman, XX asr boshlaridagi Toshkentni koʻrsatib beradi.
Shajarasidan bilish mumkinki, Gʻafur Gʻulom dodxoh va mingboshilar avlodidan. Buvisi Xayriniso otin maktab ochib qizlarni oʻqitgan.
Shajarasidan bilish mumkinki, Gʻafur Gʻulom dodxoh va mingboshilar avlodidan. Buvisi Xayriniso otin maktab ochib qizlarni oʻqitgan.
Men tugʻilganimda otam Gʻulom Mirza Orif 35 yoshda, onam Toshbibi Shoyusuf 21 yoshda ekan. Otam adabiyot bilan juda qiziqar ekan. Uyimizda oʻzbek shoirlari va xattotlaridan Xislat, Shomurod kotib va boshqalar kelib yurganini es-es bilaman. Fargʻona vodiysidan keladigan shoirlar ham: Muqimiy, Toshxoʻja, Asiriy, Furqat, Muhyi va boshqalarning biznikiga koʻp kelganlarini aytadilar. Otam “Mirza” va “Gʻulom” taxalluslari bilan talay sheʼrlar yozgan. Onam ham oʻzbekcha, tojikcha adabiyotlarni oʻqib, anglay oladigan zehnli xotinlardan edi
Gʻafur Gʻulom
Dadasi Gʻulom Mirza Orif baʼzi manbalarda dehqon sifatida koʻrsatilgan. Keles atroflarida oʻzining 5-6 tanob yerida ekin ekib, dehqonchilik bilan shugʻullangan. Dehqonchilik mavsumi boʻlmagan paytlarda esa shaharda odamlarga ariza yozishda yordamlashgan. Uch tilni bilgani sabab ismining yoniga orif laqabi qoʻshib aytilgan.
Gʻafur Gʻulom 9 yoshida otasidan, 12 yoshida onasidan yetim qoladi. Boz ustiga oʻsha paytda Birinchi Jahon urushi boshlangan edi. Uch singilga gʻamxoʻrlik qilish katta farzand sifatida Gʻafurning chekiga tushadi.
Gʻafur Gʻulom 9 yoshida otasidan, 12 yoshida onasidan yetim qoladi. Boz ustiga oʻsha paytda Birinchi Jahon urushi boshlangan edi. Uch singilga gʻamxoʻrlik qilish katta farzand sifatida Gʻafurning chekiga tushadi.
Avval eskicha, keyin rus-tuzem maktabi
U koʻchada turli ishlarni bajarib oila boqish bilan bir qatorda avval eski maktabda, keyin rus-tuzem maktabida oʻqiydi.
Yillar ogʻir va asta oʻtar edilar. Men ham endi mahallamizdagi Hasanboy domlaning maktabida Bedildan “Maslakka oʻtib”ni tugatgan edim
Gʻafur Gʻulom
Uy-muzeyi zal kuzatuvchisining aytishicha, asli besh yoshidan eskicha yozuvda savodi chiqqanda Gʻafur Muqimiy teatrining oʻrnidagi katta kutubxonadan oʻzi yiqqan pullarga kitob sotib olib (oʻsha paytlari kutubxonalarda kitoblar sotilgan ham), hech qayerini shikastlamay oʻqirkan-da, qaytarib olib borsa, kitob sotuvchi boshqasiga almashtirib berarkan.
Stendlarda Gʻafur Gʻulom arabiy imlodada oʻqigan kitoblari asl nusxasida keltirilgan. Ular orasida Navoiyning “Devon”i hamda Jomiyning “Haft Avrang”i ham bor.
1916-yildan boshlab rus-tuzem maktabida oʻqish yosh Gʻafurga rus tilini oʻrganish va bu orqali rus adabiyoti shoir, yozuvchilari bilan tanishish imkonini beradi.
Stendlarda Gʻafur Gʻulom arabiy imlodada oʻqigan kitoblari asl nusxasida keltirilgan. Ular orasida Navoiyning “Devon”i hamda Jomiyning “Haft Avrang”i ham bor.
1916-yildan boshlab rus-tuzem maktabida oʻqish yosh Gʻafurga rus tilini oʻrganish va bu orqali rus adabiyoti shoir, yozuvchilari bilan tanishish imkonini beradi.
Qoʻshni dekoratsiyada eski maktabdagi dars jarayoni tasvirlangan. Undagi tugunda turgan non eʼtiborni tortmay qolmaydi. Oʻsha paytlari pul toʻlashga imkoni yetmagan oʻquvchilar domlalarga haftaning har payshanba kuni 7 ta non va turli shirinliklar olib borishgan.
Shoirlikka qadam
Koʻplab ishlarda oʻzini sinab koʻrgan Gʻafur 1923-yil bosmaxonada harf teruvchi boʻlib ishga kiradi. Oʻsha paytlar Birinchi Jahon urushi tugab, hozirgi Oʻzbekiston hududiga boshqa yerlardan ota-onasiz qolgan bolalar kelgani sabab, ommaviy bolalar uylari ochila boshlaydi. Gʻafur ustozi Abdurahmon Sohiboyevning maslahati bilan 8 oylik pedogogik kursda oʻqib, Oʻrdadagi “Urfon” oʻrta maktabi yonidagi bolalar uyiga oʻqituvchi boʻlib ishga kiradi.
Yillar oʻtsa-da, unga oʻquvchilari, muxlislari rahmatnoma, bayram tabriklari ham yozib turgan. “Gʻafur Gʻulom - maʼrifatparvar” ekspozitsiyasida uning bolalar uylaridagi faoliyatidan hikoya qiluvchi fotosuratlar va xat-hujjatlar oʻrin olgan.
Uning ikkinchi sheʼri “Goʻzallik qayerda?” nomi bilan bosilgach, birin-ketin sheʼriy toʻplamlari: “Dinamo”, “Xitoy suratlari”, “Biz sizlar bilan tirikmiz”, “Jonli qoʻshiqlar”, “Sizga”, “Sovgʻa”, “Tong qoʻshigʻi”, “Qoʻqon” dostonlari chiqadi.
Uning ikkinchi sheʼri “Goʻzallik qayerda?” nomi bilan bosilgach, birin-ketin sheʼriy toʻplamlari: “Dinamo”, “Xitoy suratlari”, “Biz sizlar bilan tirikmiz”, “Jonli qoʻshiqlar”, “Sizga”, “Sovgʻa”, “Tong qoʻshigʻi”, “Qoʻqon” dostonlari chiqadi.
Ilmiy faoliyati
Shoir oʻzidan oldin oʻtgan ijodkorlarning faoliyatiga qiziqish bildirib, asarlari ustida ilmiy tadqiqotlar olib borgan. Ular orasida Alisher Navoiy ijodi ustunlik qilardi. “Navoiy va bizning davr”, “Folklordan oʻrganaylik” tadqiqotlarini, “Jaloliddin dramasi haqida”, “Muqimiy” maqolalarini yozadi.
“Gʻafur Gʻulom - buyuk alloma” ekspozitsiyasida uning ilmiy faoliyati koʻrsatib berilgan. 1943-yil Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi ochiladi. 1944-yilda Gʻafur Gʻulom Oybek bilan birgalikda akademik unvonini oladi. U Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni nasriy bayonini yozib, oʻzbek kitobxonlarga taqdim qilgan.
“Gʻafur Gʻulom - buyuk alloma” ekspozitsiyasida uning ilmiy faoliyati koʻrsatib berilgan. 1943-yil Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi ochiladi. 1944-yilda Gʻafur Gʻulom Oybek bilan birgalikda akademik unvonini oladi. U Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni nasriy bayonini yozib, oʻzbek kitobxonlarga taqdim qilgan.
Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Hamid Gʻulom shoir haqida eslarkan, uni tarix, fan, maʼrifat va sheʼriyat dengizini oxirgi tomchisigacha toʻla simirgan alloma sifatida taʼriflaydi.
Isteʼdod-ku, Gʻafur akaning qon-jonida bor narsa, lekin shuncha bilim, shuncha donishmandlikni qachon, qayerdan terib, jamlab ola qoldi? Ustozning suhbatlarida soʻzlarini mute tinglar ekanman, shu savolni oʻzimga tez-tez berar edim. Fan, sanʼat va adabiyotning, choʻng tarixning u mukammal egallagan boshqa sohalarini qoʻyabering-ku, Alisher Navoiy “Farhod va Shirin”ining nasriy bayon-tarjimasini qilmoq uchun tarix, fan, maʼrifat va sheʼriyat dengizini oxirgi tomchisigacha toʻla simirgan alloma boʻlish zarur emasmi!
Hamid Gʻulom
Nazm va nasr
“Gʻafur Gʻulomning nasriy ijodi” ekspozitsiyasida “Shum bola”, “Hasan Kayfiy” kabi hajviy asarlariga ishlangan karikaturalar, “Yodgor” qissasining ilk nashri, gazetalarda bosilgan varianti, “Ikki akt” dostonining qoʻlyozma va matbuotda ilk eʼlon qilingan nusxalarini koʻrish mumkin.
Gʻafur Gʻulomda adabiyotshunoslar, shoiru yozuvchilar davrasida, turli kechalarda boʻlganda ularga endi “tugʻilgan” sheʼrlarini oʻqib berib, baho berishi, sheʼrining kamchiliklarini soʻrash odati boʻlgan. Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Said Ahmad “Gʻafur Gʻulom zamondoshlari xotirasida” nomli kitobda shoirning ana shu xislatiga alohida toʻxtaladi:
Gʻafur aka sheʼr yozganda tinglovchiga qanday taʼsir qilishini bilish uchun qay mahal boʻlishidan qatʼi nazar, kimnidir topib, oʻqib beradigan odati bor edi.
Vaqt allamahal boʻlgan. Mehmonxonada hamma uxlayapti. Qavatlardagi navbatchilar oʻzbekchani tushunmaydi. U oʻylab-oʻylab kamuyquroq shogirdlaridan birini topmoqchi boʻldi. Lop etib xayoliga Laziz Qayumov keldi. U sheʼrga tushunadi. Undan tashqari, oʻrischaga usta. Sheʼrni soʻzma-soʻz oʻrischalab berishi mumkin.
U Lazizxonning xonasiga telefon qila boshladi. Ancha vaqtgacha trubkani hech kim olmadi. Uzoq gudokdan keyin Lazizxonning uyquli ovozi eshitildi.
— Uxlayotganmiding? Men Gʻafur akangman. Betingni yaxshilab yuvib, oldimga chiq. Sheʼr tugʻdim, oʻzing yoʻrgaklab ol.
U shunday deb trubkani joyiga qoʻydi. Uygʻonib ketgan Muharram opa:
— Bola bechoraning uyqusini buzdingiz-da! – dedi norozi ohangda.
— Akademik Gʻafur Gʻulom uxlamasinu fan kandidati Laziz Qayumov uxlasinmi? Bunaqa nomardlikka chidab boʻladimi? Dasturxon tuzating, qazilardan kesib qoʻying, oʻzim Buxorodan olib kelgan pashmaklardan qoʻying...
Sal oʻtmay, eshik taqilladi. Gʻafur aka eshik ocharkan, sof toshkentcha qilib: “Okaginang aylansin, bir devonafeʼl okangni kechirib qoʻyasan-da, bir erkalik qildim”, – dedi. Gʻafur aka unga koʻp laganbardorliklar qilgandan keyin sheʼrni koʻrsatdi.
— Oʻqib beraymi yo oʻzing oʻqiysanmi? Kel, oʻzim oʻqib bera qolay.
U koʻzoynagini taqmay, tik turgancha oʻqiy boshladi. Oʻqib turib, sheʼr qanday taʼsir qilayotganini bilish uchun unga qarab-qarab qoʻyardi.
— Qalay, boplabmanmi? Gʻafurovskiy sheʼr boʻptimi? Toʻgʻrisini ayt, unchalik yaxshi chiqmagan boʻlsa, birovga koʻrsatmay qoʻya qolaylik.
— Ey, nima deb oʻtiribsiz. Juda zoʻr. Eng yaxshi sheʼrlaringiz qatoriga kiradi. Juda oʻzbekona boʻpti. Oʻquvchining yuragiga jaz etib yopishadi.
— Menga qara, ukam, tekinga sheʼr oʻqib ketaman, deb oʻylama. Shu sheʼrni oʻrischaga soʻzma-soʻz agʻdarib berasan. Ertalabgacha sen ham uxlamaysan, men ham. Anavu patirlardan, qazilardan yeb, qorningni toʻydirib ol. Qorning toʻq boʻlsa, kallang yaxshi ishlaydi.
Xullas, bu kecha shoir ham uxlamadi, shogird ham. Tong yorishmay turib tarjima tayyor boʻldi.
— Endi sen xonangga chiqib, birpas mizgʻib ol. Soat toʻqqizlarda oʻzim uygʻotaman.
Lazizxon chiqib ketdi. Sinkaga solingan dokadek boʻlib tong yorishib kelayotgan edi. Baribir Gʻafur aka uxlayolmadi. Kiyinib, pastga tushib ketdi. Jimjit, sokin shahar havosidan nafas olib, mehmonxona atrofida aylanib yurdi. Politexnika muzeyidagi uchrashuvda atoqli rus shoiri Sergey Vasilyev kitobxonlarga bu sheʼrni oʻz tarjimasida oʻqib berdi. Shunday qilib, “Bizning uyga qoʻnib oʻting, doʻstlarim” sheʼri hali oʻzbekchasi bosilmay turib, rus kitobxonlari hukmiga havola qilingan edi
Vaqt allamahal boʻlgan. Mehmonxonada hamma uxlayapti. Qavatlardagi navbatchilar oʻzbekchani tushunmaydi. U oʻylab-oʻylab kamuyquroq shogirdlaridan birini topmoqchi boʻldi. Lop etib xayoliga Laziz Qayumov keldi. U sheʼrga tushunadi. Undan tashqari, oʻrischaga usta. Sheʼrni soʻzma-soʻz oʻrischalab berishi mumkin.
U Lazizxonning xonasiga telefon qila boshladi. Ancha vaqtgacha trubkani hech kim olmadi. Uzoq gudokdan keyin Lazizxonning uyquli ovozi eshitildi.
— Uxlayotganmiding? Men Gʻafur akangman. Betingni yaxshilab yuvib, oldimga chiq. Sheʼr tugʻdim, oʻzing yoʻrgaklab ol.
U shunday deb trubkani joyiga qoʻydi. Uygʻonib ketgan Muharram opa:
— Bola bechoraning uyqusini buzdingiz-da! – dedi norozi ohangda.
— Akademik Gʻafur Gʻulom uxlamasinu fan kandidati Laziz Qayumov uxlasinmi? Bunaqa nomardlikka chidab boʻladimi? Dasturxon tuzating, qazilardan kesib qoʻying, oʻzim Buxorodan olib kelgan pashmaklardan qoʻying...
Sal oʻtmay, eshik taqilladi. Gʻafur aka eshik ocharkan, sof toshkentcha qilib: “Okaginang aylansin, bir devonafeʼl okangni kechirib qoʻyasan-da, bir erkalik qildim”, – dedi. Gʻafur aka unga koʻp laganbardorliklar qilgandan keyin sheʼrni koʻrsatdi.
— Oʻqib beraymi yo oʻzing oʻqiysanmi? Kel, oʻzim oʻqib bera qolay.
U koʻzoynagini taqmay, tik turgancha oʻqiy boshladi. Oʻqib turib, sheʼr qanday taʼsir qilayotganini bilish uchun unga qarab-qarab qoʻyardi.
— Qalay, boplabmanmi? Gʻafurovskiy sheʼr boʻptimi? Toʻgʻrisini ayt, unchalik yaxshi chiqmagan boʻlsa, birovga koʻrsatmay qoʻya qolaylik.
— Ey, nima deb oʻtiribsiz. Juda zoʻr. Eng yaxshi sheʼrlaringiz qatoriga kiradi. Juda oʻzbekona boʻpti. Oʻquvchining yuragiga jaz etib yopishadi.
— Menga qara, ukam, tekinga sheʼr oʻqib ketaman, deb oʻylama. Shu sheʼrni oʻrischaga soʻzma-soʻz agʻdarib berasan. Ertalabgacha sen ham uxlamaysan, men ham. Anavu patirlardan, qazilardan yeb, qorningni toʻydirib ol. Qorning toʻq boʻlsa, kallang yaxshi ishlaydi.
Xullas, bu kecha shoir ham uxlamadi, shogird ham. Tong yorishmay turib tarjima tayyor boʻldi.
— Endi sen xonangga chiqib, birpas mizgʻib ol. Soat toʻqqizlarda oʻzim uygʻotaman.
Lazizxon chiqib ketdi. Sinkaga solingan dokadek boʻlib tong yorishib kelayotgan edi. Baribir Gʻafur aka uxlayolmadi. Kiyinib, pastga tushib ketdi. Jimjit, sokin shahar havosidan nafas olib, mehmonxona atrofida aylanib yurdi. Politexnika muzeyidagi uchrashuvda atoqli rus shoiri Sergey Vasilyev kitobxonlarga bu sheʼrni oʻz tarjimasida oʻqib berdi. Shunday qilib, “Bizning uyga qoʻnib oʻting, doʻstlarim” sheʼri hali oʻzbekchasi bosilmay turib, rus kitobxonlari hukmiga havola qilingan edi
Said Ahmad
“Gʻafur Gʻulom poemasi” nomli ekspozitsiyadan shoirning turli davralardagi fotosuratlari, qoʻlyozma sheʼrlari oʻrin olgan.
Gʻafur Gʻulom nafaqat oʻzbek shoirlari, balki qozoq, rus, qirgʻiz, tojik shoirlari bilan ham yaqin aloqada boʻlgan. Ular ijodiy safarlarda tez-tez koʻrishib turishgan.
“Oʻzbekni jahonga tanitgan shoir” ekspozitsiyasi shu haqda hikoya qiladi. Oʻzbekiston xalq shoiri Mirtemirning taʼkidlashicha, Gʻafur Gʻulom qaysi qardosh til vakilini koʻrsa, oʻsha tilda suhbatlashib ketadigan darajada kirishimli boʻlgan:
Gʻafur Gʻulom nafaqat oʻzbek shoirlari, balki qozoq, rus, qirgʻiz, tojik shoirlari bilan ham yaqin aloqada boʻlgan. Ular ijodiy safarlarda tez-tez koʻrishib turishgan.
“Oʻzbekni jahonga tanitgan shoir” ekspozitsiyasi shu haqda hikoya qiladi. Oʻzbekiston xalq shoiri Mirtemirning taʼkidlashicha, Gʻafur Gʻulom qaysi qardosh til vakilini koʻrsa, oʻsha tilda suhbatlashib ketadigan darajada kirishimli boʻlgan:
Men Gʻafur Gʻulom bilan talay gurunglarda, toʻylarda, yigʻinlarda, hasharlarda, safarda va mehmondorchiliklarda boʻlganman. U hayotni bilar, odamlarni bilar edi, adab va udumdan toʻla xabardor, shevalarni bilar, qardosh tillarni bilar, turkman duch kelsa — turkman, tatar uchrasa — tatar, Nozim Hikmat kelsa — turk, qozoq roʻbaroʻ boʻlsa — qozoq, tojik davrasida — tojik, Aleksey Surkov koʻrinib qolsa yo mehmon boʻlsa — rus... Nechogʻliq munis, nechogʻliq mushfiq, dilkash, hozirjavob, xushtaʼb, xushchaqchaq, hazilkash (hammasi oʻz oʻrnida), suhbati qoyilmaqom, sidqidil doʻst
Mirtemir
Ikkinchi Jahon urushi va undan keyin davrdagi ijodi
Ikkinchi Jahon urushida shoir “Sen yetim emassan”, “Seni kutyapman, oʻgʻlim!”, “Vaqt”, “Kuzatish”, “Ayol”, “Bizning koʻchada ham bayram boʻlajak” sheʼrlarini yaratgan. “Seni kutyapman, oʻgʻlim!” sheʼrida shoir front ortida qahramonona mehnat qilgan otalarning sabri va kuchini madh etadi. Shuningdek, “Sharqdan kelmoqdaman” toʻplamidan joy olgan “Bahaybat”, “Gʻalabachilar qoʻshigʻi”, “Vaqt”, “Xotin” sheʼrlari ham shular jumlasidan.
Shoir urushdan keyingi yillardagi “Yangi sheʼrlar”, “Oʻzbekiston olovlari”, “Onalar”, “Oʻzbek xalq gʻururi”, “Tong qoʻshigʻi”, “Yashasin, tinchlik!”, “Bu — sening imzoying” “Dunyo minbaridan” nomli bir qator sheʼriy toʻplamlarida tinchlik davrining muhim savollariga javob topishga, oʻzbek xalqining mehnat faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini koʻrsatishga intiladi.
Shoir urushdan keyingi yillardagi “Yangi sheʼrlar”, “Oʻzbekiston olovlari”, “Onalar”, “Oʻzbek xalq gʻururi”, “Tong qoʻshigʻi”, “Yashasin, tinchlik!”, “Bu — sening imzoying” “Dunyo minbaridan” nomli bir qator sheʼriy toʻplamlarida tinchlik davrining muhim savollariga javob topishga, oʻzbek xalqining mehnat faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini koʻrsatishga intiladi.
“Shum bola”
“Shum bola” — kitobxonlar orasida Gʻafur Gʻulom nomi bilan yonma-yon yuradigan asar. Ehtimol, adib ijodidagi salmogʻi kattaligidanki, muzeyda butun bir ekspozitsiya shu asarga bagʻishlangan.
Qissaning 1930-yillardagi ilk nomi “Dovdirash” boʻlib, hozirgi variantidan keskin farq qilgan. Bir qancha gazetalarda ham bosilib chiqqan. Asar 1960-yillarda qayta yozilib, hozir koʻpchilik biladigan voqea va sarguzashtlar bilan toʻldiriladi.
Qissa arab, ozarbayjon, rus, tojik va boshqa koʻplab tillarga tarjima qilingan. Oʻzbekistonda “Shum bola” filmi suratga olingan, Bishkekda esa teatrlarda sahnalashtirilgan.
“Koʻpchilik “Shum bola”ni avtobiografik asar sifatida notoʻgʻri talqin qiladi. Toʻgʻri, unda Gʻafur Gʻulom hayotining qaysidir jihatlari yoritilgan, qaysidir shumliklari keltirilgan. Lekin yozuvchining fantaziyalari, erkin ijodi bilan ham qorishgan”, – deydi uy-muzeyi zal kuzatuvchisi.
Qissaning 1930-yillardagi ilk nomi “Dovdirash” boʻlib, hozirgi variantidan keskin farq qilgan. Bir qancha gazetalarda ham bosilib chiqqan. Asar 1960-yillarda qayta yozilib, hozir koʻpchilik biladigan voqea va sarguzashtlar bilan toʻldiriladi.
Qissa arab, ozarbayjon, rus, tojik va boshqa koʻplab tillarga tarjima qilingan. Oʻzbekistonda “Shum bola” filmi suratga olingan, Bishkekda esa teatrlarda sahnalashtirilgan.
“Koʻpchilik “Shum bola”ni avtobiografik asar sifatida notoʻgʻri talqin qiladi. Toʻgʻri, unda Gʻafur Gʻulom hayotining qaysidir jihatlari yoritilgan, qaysidir shumliklari keltirilgan. Lekin yozuvchining fantaziyalari, erkin ijodi bilan ham qorishgan”, – deydi uy-muzeyi zal kuzatuvchisi.
Erkin Vohidov “Gʻafur Gʻulom zamondoshlari xotirasida” nomli kitobda “Shum bola”ning qayta yozilish tarixiga toʻxtalib oʻtadi.
1961-yil. Men “Yosh gvardiya” nashriyotida yangi ish boshlagan paytim. Nashriyot rejasida Gʻafur Gʻulomning “Shum bola” asarini qayta nashr qilish moʻljallangan edi. Direktor Sotiboldi Yoʻldoshevning topshirish bilan men Gʻafur Gʻulomning uyiga bordim. Vazifa — qayta nashr xususida muallifning fikrini bilish, bu asarning davomini yozish niyati bormi — shuni aniqlab kelish edi.
Shoirning mashhur kutubxonasi bor Arpapoyadagi hovlisiga birinchi marta hayajon titrogʻida qadam qoʻydim. Hovli oʻrtasida yoʻgʻon kungura oyoqli kattakon stol, stol ustida kattakon temir qopqoqli siyohdon, yonida qurbaqa peroli ruchka turardi. Bahor oylari, daraxtlar gullagan payt. Men stol yonida kutib turdim. Ichkaridan yelkasiga toʻn tashlagan, doʻppi kiygan shoir chiqib keldi. Salom berib, kimligimni, nima maqsadda kelganimni aytdim. Chamasi, hayajonda fikrimni aniq, loʻnda qilib bayon etolmadim shekilli, Gʻafur Gʻulomning menga aytgan birinchi gapi shu boʻldi:
— Nashriyotda sendan kattarogʻi yoʻqmidi?
Men nima deb javob berishimni bilmay, qoʻynimdan har ehtimolga qarshi yozdirib olganim nashriyot shartnomasini shoirga uzatdim. Rasmiy vakolatim borligini bildirib qoʻymoqchi boʻldim, shekilli.
— Qayta nashrga rozi boʻlsangiz, shu hujjatga qoʻl qoʻyib berar ekansiz, – dedim.
— Buni choʻntagingga solib qoʻy. Kattangga borib ayt, men “Shum bola”ni qaytadan yozaman. Shoahmad Shorahmedov bilan ham shartnoma tuzsin. U menga yordam beradi.
Shu ish bahona boʻlib, Gʻafur Gʻulomning uyiga tez-tez boradigan boʻldim. Ustoz “Shum bola”ning yangi variantini Shoahmad Shorahmedovga aytib turar, u kishi arabcha xat bilan yozib olar edi. Mening vazifam tayyor qismlarni olib ketib oqqa koʻchirish, nashrga tayyorlash edi
Shoirning mashhur kutubxonasi bor Arpapoyadagi hovlisiga birinchi marta hayajon titrogʻida qadam qoʻydim. Hovli oʻrtasida yoʻgʻon kungura oyoqli kattakon stol, stol ustida kattakon temir qopqoqli siyohdon, yonida qurbaqa peroli ruchka turardi. Bahor oylari, daraxtlar gullagan payt. Men stol yonida kutib turdim. Ichkaridan yelkasiga toʻn tashlagan, doʻppi kiygan shoir chiqib keldi. Salom berib, kimligimni, nima maqsadda kelganimni aytdim. Chamasi, hayajonda fikrimni aniq, loʻnda qilib bayon etolmadim shekilli, Gʻafur Gʻulomning menga aytgan birinchi gapi shu boʻldi:
— Nashriyotda sendan kattarogʻi yoʻqmidi?
Men nima deb javob berishimni bilmay, qoʻynimdan har ehtimolga qarshi yozdirib olganim nashriyot shartnomasini shoirga uzatdim. Rasmiy vakolatim borligini bildirib qoʻymoqchi boʻldim, shekilli.
— Qayta nashrga rozi boʻlsangiz, shu hujjatga qoʻl qoʻyib berar ekansiz, – dedim.
— Buni choʻntagingga solib qoʻy. Kattangga borib ayt, men “Shum bola”ni qaytadan yozaman. Shoahmad Shorahmedov bilan ham shartnoma tuzsin. U menga yordam beradi.
Shu ish bahona boʻlib, Gʻafur Gʻulomning uyiga tez-tez boradigan boʻldim. Ustoz “Shum bola”ning yangi variantini Shoahmad Shorahmedovga aytib turar, u kishi arabcha xat bilan yozib olar edi. Mening vazifam tayyor qismlarni olib ketib oqqa koʻchirish, nashrga tayyorlash edi
Erkin Vohidov
Bolalarga bagʻishlangan ijodi
Eksponatlar orasida Gʻafur Gʻulomning oʻz shaxsiy kutubxonasidan 2000 ga yaqin kitobni Toshkentdagi 90-maktabga sovgʻa qilgani toʻgʻrisida yozilgan gazeta maqolasi ham bor. Gʻafur Gʻulom bolalarni juda yaxshi koʻrganidan ijodida bolalarga bagʻishlangan asarlarning ham oʻrni bor.
“Ikki bolalik”, “Bilaman”, “Seni Vatan kutmoqda” sheʼrlari, “Siz mening yoshligimsiz”, “Turgʻun va oʻrdak”, “Tongotar qoʻshigʻi”, “Bir gʻuncha ochilguncha” kabi bolalarga bagʻishlangan sheʼriy toʻplamlari shular jumlasidan.
“Ikki bolalik”, “Bilaman”, “Seni Vatan kutmoqda” sheʼrlari, “Siz mening yoshligimsiz”, “Turgʻun va oʻrdak”, “Tongotar qoʻshigʻi”, “Bir gʻuncha ochilguncha” kabi bolalarga bagʻishlangan sheʼriy toʻplamlari shular jumlasidan.
Tarjimalari
Gʻafur Gʻulomning oʻzbek tarjimachiligiga qoʻshgan hissasi ham beqiyos. Pushkin, Lermontov, Mayakovskiy, Nozim Hikmat, Shota Rustaveli, Nizomiy Ganjaviy, Uilyam Shekspir, Dante, Pyer Bomarshe, Lope de Vega asarlarini oʻzbek tiliga oʻgiradi.
Shekspirning “Otello”, “Qirol Lir”, Nozim Hikmatning “Bir sevgi afsonasi” asarlarini oʻzbek kitobxonalariga aynan Gʻafur Gʻulom taqdim qiladi. “Otello” va “Bir sevgi afsonasi” tarjima qilinganidan koʻp oʻtmay Hamza teatrida sahnalashtiriladi.
Shekspirning “Otello”, “Qirol Lir”, Nozim Hikmatning “Bir sevgi afsonasi” asarlarini oʻzbek kitobxonalariga aynan Gʻafur Gʻulom taqdim qiladi. “Otello” va “Bir sevgi afsonasi” tarjima qilinganidan koʻp oʻtmay Hamza teatrida sahnalashtiriladi.
Vafoti
Shoir 63 yoshga toʻlganidan ikki oy oʻtib, 1966-yilning 10-iyul kuni vafot etadi. Gʻafur Gʻulomning rafiqasi Muharram Gʻulomova shoirning oʻlimidan oldingi kunlarini “Bir kunlik safarga chiqqan kishidek xayrlashgan edilar” nomli xotirasida eslaydi. Shu xotirani ayrim qisqartirishlar bilan keltirib oʻtamiz.
Gʻafur aka zilzila kunlari qattiq hayajonlanganlaridan boʻlsa kerak, toʻsatdan hamma tishlari qimirlab qoldi. Tish doktoriga qatnab yurgan kunlarimizning birida chiqishlarini kutib oʻtirgan edim. Sobiq Kirov koʻchasining boshida uy-joysiz qolganlarga qator-qator chodirlar qurib berilgan ekan.
Bir vaqt qarasam, Gʻafur aka bir chodirning oldida yigʻlab turibdilar. Oʻn yasharcha oʻgʻil bola kitob oʻqib oʻtiribdi, kichkina qiz bola uxlab yotibdi, yonginalarida ovqat pishmoqda, onalari koʻrinmaydi. Qani endi Gʻafur akani ovutib boʻlsa! Shunday kuyunib yigʻlar edilarki, men ham oʻzimni tuta olmadim.
Oʻsha kezlari kundalik hayotlarida, uyqularida ham halovat boʻlmadi. Har kuni ertalabdan shahar aylanib Fanlar akademiyasiga, Yozuvchilar uyushmasiga borar, doʻstlar, hamkasblar bilan uchrashar, hol-ahvol soʻrashar, qarindoshlar, yor-u doʻstlar, Eski shahardagi qoʻshnilardan ham xabar olib kelar edilar.
Bu tabiiy ofat Gʻafur akani shunchalik dahshatga soldiki, oʻz oilalarini oʻylab emas, jonajon xalqimizni oʻylab tashvishga tushdilar. Shuncha yillik hayotimizda koʻplab ogʻir kunlarni boshdan kechirdik — urush dahshatlari, qanchadan-qancha farzandlar, jigarbandlar dogʻlari... Shu tufayli bu tabiiy ofat xalqi uchun jonini ayamaydigan, uning dardkashi, hamdami, jonkuyar inson Gʻafur aka uchun juda ogʻir boʻldi…
Oʻsha kunlari oʻrtancha qizimiz Olmosxon va kuyovimiz Qudratillani farzandlari Durbek va Joʻrabek bilan hovlimizga koʻchirib olib kelgan edik. Ular chodirda turishardi…Katta oʻgʻlimiz Mirza Ulugʻning uyi shikastlangani uchun Qibraydagi bogʻida turadi. Ikki nabiramiz — Muxtor, Yulduzxon bizlar bilan birga… Kichik oʻgʻillarimiz — Mirza Abdulqodir ToshDUda uchinchi kursda, Mirza Xondamir birinchi kursda oʻqiydilar. Ularning nihoyatda ishlari koʻp. Hovlining bexavotir yeriga uchta karavot qator qoʻyilgan…
17-iyunda Gʻafur akani Yozuvchilar uyushmasiga chaqirishdi. Tushga yetib kelishlarini aytib chiqib ketdilar… Ovqatlanish davomida: “Meni Qozonga, Abdulla Toʻqayning 80 yillik yubileyiga chaqirishibdi, Yozuvchilar uyushmasiga mening nomimga telegramma kelibdi. Men sizlarni Odessaga olib borib qoʻyaman, ertasiga Qozonga uchib ketaman. Yubileyni oʻtkazib, besh-olti kunda Odessaga qaytaman, bir dam olamiz. Shaharning qiziq joylarini tomosha qildiraman”, – dedilar.
Hazilakam yoʻlmi: Toshkent — Odessa — Qozon! Notobroq yurgan Gʻafur akaning shunday uzoq yoʻlda toliqib qolishidan qoʻrqdim. “Shunday bir vaqtda uzoq joyga borib dam olmasak nima qilardi?” – deb eʼtiroz bildirdim. Gʻafur aka aniq bir javob bermadilar. Ertasidan yubileyda soʻzlaydigan nutqlarini yozishga kirishdilar, safarga tayyorgarlik koʻra boshladilar.
Toʻxtovsiz yer qimirlab turganidan boʻlsa kerak, juda koʻnglim gʻash. Yana bir marta yalingansimon: “Siz yubileyni oʻtkazib kelsangiz-da, keyin bolalarni Fargʻona tomonga olib borib, hammamiz birga dam olib qaytsak”, – dedim.
“Mirza Abdulqodir kechalari drujinada navbatchilik qiladi, kunduzi buzilgan yerlarda ishlaydi. Olmosni bolalar bilan yolgʻiz qoldirishga aslo koʻnglim boʻlmayapti”, deb toʻgʻrisini aytdim. Gʻafur aka esa: “Olmos yolgʻiz emas, Qudratilla yonida, Mirzo Ulugʻ bilan Dildor har kuni shu yerda, Mirzo Abdulqodir azamat, aqlli yigit, mening oʻrnimda uyga boshchilik qilib turadi, nimadan qoʻrqasiz? Toshxonni koʻring, yer qimirlagandan beri qizginamni rangi ketib qoldi, dengizda choʻmilib, dam olib kelsin”, – dedilar.
Toʻgʻrisini aytsam, Gʻafur aka bilan dunyoni narigi burchagiga borishga ham tayyor edim. Bu gal nimagadir yuragim gʻash. Shunday qilib, Odessaga boradigan, Xondamirni, Yulduzni olib ketadigan boʻldik.
Baʼzan betoblanib qolganlarida qoʻrqib ketsam, Gʻafur akam qoʻrqmang, oppoq oyi, men hali 84 yoshga kiraman, koʻrasiz, oʻylab qoʻygan qanchadan-qancha sheʼrlarni yozaman, qiladigan ishlarim, yozadigan gaplarim juda koʻp. Undan tashqari, Mirzolarni uylantiramiz, Toshxon bekachtni uzatamiz, shunday ajoyib toʻylar qilayki, hamma balli desin, hatto Muxtorjonning qizini uzatib, toʻyini koʻramiz”, – derdilar.
Men Gʻafur akani 84 yoshga kirishlariga astoydil ishonar edim. Chunki nihoyatda hayotga chanqoq, ruhan tetik bu kishida boʻlgan yuksak orzu-umidlar oldida 84 yosh hech gap emasdek edi…
Odessa. Yubiley ertaga — 24-iyunda boshlanar ekan. Menga bir qancha topshiriqlar berdilar. «Toʻrt-besh kunda kelaman, zerikmay, xafa boʻlmay, yaxshi dam olinglar”, – dedilar. Tayyor turgan mashinada yana aeroportga joʻnadilar. 25-iyun kuni Gʻafur akadan yaxshi yetib olganlari haqida telegramma oldim.
Kunlar bir xilda oʻtmoqda, bolalar uchun dengiz, choʻmilish qiziq, mening yuragim hamon gʻash. Buni bolalarga bildirmay, ular bilan dengizga borib choʻmilamiz. Xondamir bilan Toshxon, Yulduzni olib shaharga tushdik, magazinlarga kirdik, pochtaga kirib Toshkent bilan soʻzlashmoqchi boʻldik. Liniya buzuq. Uch kun pochtaga qatnadik, bir xilda gap, har gal telegramma yuboramiz.
1-iyulda Gʻafur aka kechasi Qozondan keldilar… Gʻafur aka Qozonda uy bilan bir necha marta soʻzlashmoqchi boʻlibdilaru, lekin telefon qila olmabdilar. “Pravda”da 28-iyun kuni Toshkentda 7 balli zilzila boʻlganligi yozilgan ekan. Gʻafur aka qattiq tashvishga tushib, uyga telefon qilar, liniya buzuq boʻlib soʻzlasholmay, telegramma yuborganlar. Gazetaning xabaridan juda xavotir olganlarini, bu tariqa tashvish bilan dam olib tura olmasliklarini aytdilar. Men turli sabablar koʻrsatib tasalli berdim. Tinchiganday boʻldilar, keyin kitob oʻqib yotib, uxlab qoldilar. Men sekingina bolalardan xabar olgani tushdim.
Ikki soatlardan keyin yaxshi dam olib tushdilar. Ammo Toshkentga borib shahardan, bolalardan xabar olib kelishga qatʼiy qaror qilganliklarini aytdilar. Men bir oʻzlari ketishlariga sira koʻnmadim. “Bir hafta boʻlsa ham yaxshi dam oldik, hammamiz birga ketamiz”, deb turib oldim. Gʻafur aka koʻngandek boʻlib, yana bir marta telefon bilan soʻzlashishga harakat qilmoqchi boʻldilar. Tushdan soʻng bizlarni olib shaharga tushmoqchi, bolalarni oʻynatib kelmoqchi edilar. Gʻafur aka bilan Xondamir naridan-beri ovqatlanishdi…
Bir vaqt hovliga chiqsam, Gʻafur aka bilan Xondamir koʻrinishmaydi. Demak, menga bildirmay shaharga tushib ketishgan. Soat oltida kelishdi. Gʻafur aka menga uzr aytdilar: “Siz borsangiz, xoynahoy, bilet olishimga qarshi boʻlardingiz. Jon onasi, xafa boʻlmang, Toshkentdan, uydan xabar olib, bir haftaga qolmay, Mirza Abdulqodir bilan qaytib kelaman. Ayniqsa, Mirza Abdulqodirdan xavotir olyapman…”.
Gʻafur aka Qozonda oʻtkazgan olti kunlari yilday uzoq boʻlib tuyulganini, bizlarni koʻrgilari kelib sogʻinganlarini, bundan keyin hech qachon mensiz yura olmasliklarini aytdilar. Men esa: “Nega boʻlmasa, mendan maslahatsiz, bir oʻzingizga bilet olib keldingiz? Bizni tashlab ketyapsiz?”, – deb ginaxonlik qildim. “Aytdim-ku, shu safardan keyin sizsiz yurmayman, men, albatta, Mirza Abdulqodir bilan tezlikda yetib kelaman…”.
Shunday qilib, Gʻafur akani olib qolishga ham, u bilan birga ketishga ham chora topolmadim. Noiloj Olmosxonga xat yozdim: “Dadang sizlardan xavotir olib bu yerda turolmadilar. Dadangni ehtiyot qil. Mirza Abdulqodirga xatimni oʻqib ber”. Pochtaga kirib, “Dadangni kutib olinglar”, – deb telegramma berdik.
Deyarli har kuni pochtaga boramiz, Toshkent bilan aloqa uzilgandan telefon orqali soʻzlasha olmaymiz. Nihoyat, 7-iyulda Olmosdan xat oldik. Xursandligimdan yuragim yorilay dedi. Olmosxon juda mufassal xat yozibdi…
Hamma oila aʼzolarimizning sogʻ-salomatligini, qaysi kuni nima ish qilganlarigacha hamma-hammasini yozibdi. Dadasining qaytib kelish-kelmasliklari toʻgʻrisida hech gap yoʻq. “Shuncha mayda-chuydalargacha yozibdimi, demak, yer qimirlash avvalgidek kuchli emas ekan”, – deb oʻyladim.
Shunday boʻlsa ham Gʻafur akasiz hordiq chiqarish koʻngilsiz tuyulib, 10-iyulga Toshkentga qaytishga bilet oldik.
10-iyul. Jomadonlar tayyor boʻldi, bolalar bilan kechki ovqatdan chiqayotgan edik, kimdir: “Gʻulomova, sizni Toshkentdan telefonga”, deb qoldi. Men bogʻning burchagida telefon budkasi borligini bilmas edim. Boshida sevinib ketdim. Kechasi yoʻlga chiqishimizning xabarini beraman, deb oʻyladim. Birdan hayajonlanib ketdimmi yoki yomon eshitildimi, bilmayman, trubkani Xondamir oldi: “Oʻquvchi bolalarni sanatoriyga olib kelgan samolyot boʻsh ketarmish, biz shu samolyotda ketarkanmiz”, – dedi.
Men shunda ham Gʻafur aka toʻgʻrilarida yomon xayolga bormadim. Bizni yozuvchilar — ikki-uch kishi kuzatib chiqdi. Shuning uchun koʻnglim toʻq boʻldi. “Bir yomon voqea boʻlsa, yozuvchilar biz bilan birga ketishar edi-ku”, – deb oʻyladim.
Samolyotga chiqqanimizda Xondamir menga koʻrinmadi. Bundan shubhalandim, ammo uxlayotgandir, deb oʻzimga taskin berdim. Samolyot biron yerda toʻxtamay, Toshkentga yetib keldi. Samolyotdan pastga qaradim, shunda ham Gʻafur akani qidiraman. Samolyotning tagida mashinalar, Gʻafur akaning eng bino qoʻygan oʻgʻillari Mirza Abdulqodir koʻzlari qizarishdan shishib ketgan, boshini egib turibdi. Doktorlar, doʻstlar...
Ey, zolim falak, boshimga qanday qora kunlarni solding?...
Bir vaqt qarasam, Gʻafur aka bir chodirning oldida yigʻlab turibdilar. Oʻn yasharcha oʻgʻil bola kitob oʻqib oʻtiribdi, kichkina qiz bola uxlab yotibdi, yonginalarida ovqat pishmoqda, onalari koʻrinmaydi. Qani endi Gʻafur akani ovutib boʻlsa! Shunday kuyunib yigʻlar edilarki, men ham oʻzimni tuta olmadim.
Oʻsha kezlari kundalik hayotlarida, uyqularida ham halovat boʻlmadi. Har kuni ertalabdan shahar aylanib Fanlar akademiyasiga, Yozuvchilar uyushmasiga borar, doʻstlar, hamkasblar bilan uchrashar, hol-ahvol soʻrashar, qarindoshlar, yor-u doʻstlar, Eski shahardagi qoʻshnilardan ham xabar olib kelar edilar.
Bu tabiiy ofat Gʻafur akani shunchalik dahshatga soldiki, oʻz oilalarini oʻylab emas, jonajon xalqimizni oʻylab tashvishga tushdilar. Shuncha yillik hayotimizda koʻplab ogʻir kunlarni boshdan kechirdik — urush dahshatlari, qanchadan-qancha farzandlar, jigarbandlar dogʻlari... Shu tufayli bu tabiiy ofat xalqi uchun jonini ayamaydigan, uning dardkashi, hamdami, jonkuyar inson Gʻafur aka uchun juda ogʻir boʻldi…
Oʻsha kunlari oʻrtancha qizimiz Olmosxon va kuyovimiz Qudratillani farzandlari Durbek va Joʻrabek bilan hovlimizga koʻchirib olib kelgan edik. Ular chodirda turishardi…Katta oʻgʻlimiz Mirza Ulugʻning uyi shikastlangani uchun Qibraydagi bogʻida turadi. Ikki nabiramiz — Muxtor, Yulduzxon bizlar bilan birga… Kichik oʻgʻillarimiz — Mirza Abdulqodir ToshDUda uchinchi kursda, Mirza Xondamir birinchi kursda oʻqiydilar. Ularning nihoyatda ishlari koʻp. Hovlining bexavotir yeriga uchta karavot qator qoʻyilgan…
17-iyunda Gʻafur akani Yozuvchilar uyushmasiga chaqirishdi. Tushga yetib kelishlarini aytib chiqib ketdilar… Ovqatlanish davomida: “Meni Qozonga, Abdulla Toʻqayning 80 yillik yubileyiga chaqirishibdi, Yozuvchilar uyushmasiga mening nomimga telegramma kelibdi. Men sizlarni Odessaga olib borib qoʻyaman, ertasiga Qozonga uchib ketaman. Yubileyni oʻtkazib, besh-olti kunda Odessaga qaytaman, bir dam olamiz. Shaharning qiziq joylarini tomosha qildiraman”, – dedilar.
Hazilakam yoʻlmi: Toshkent — Odessa — Qozon! Notobroq yurgan Gʻafur akaning shunday uzoq yoʻlda toliqib qolishidan qoʻrqdim. “Shunday bir vaqtda uzoq joyga borib dam olmasak nima qilardi?” – deb eʼtiroz bildirdim. Gʻafur aka aniq bir javob bermadilar. Ertasidan yubileyda soʻzlaydigan nutqlarini yozishga kirishdilar, safarga tayyorgarlik koʻra boshladilar.
Toʻxtovsiz yer qimirlab turganidan boʻlsa kerak, juda koʻnglim gʻash. Yana bir marta yalingansimon: “Siz yubileyni oʻtkazib kelsangiz-da, keyin bolalarni Fargʻona tomonga olib borib, hammamiz birga dam olib qaytsak”, – dedim.
“Mirza Abdulqodir kechalari drujinada navbatchilik qiladi, kunduzi buzilgan yerlarda ishlaydi. Olmosni bolalar bilan yolgʻiz qoldirishga aslo koʻnglim boʻlmayapti”, deb toʻgʻrisini aytdim. Gʻafur aka esa: “Olmos yolgʻiz emas, Qudratilla yonida, Mirzo Ulugʻ bilan Dildor har kuni shu yerda, Mirzo Abdulqodir azamat, aqlli yigit, mening oʻrnimda uyga boshchilik qilib turadi, nimadan qoʻrqasiz? Toshxonni koʻring, yer qimirlagandan beri qizginamni rangi ketib qoldi, dengizda choʻmilib, dam olib kelsin”, – dedilar.
Toʻgʻrisini aytsam, Gʻafur aka bilan dunyoni narigi burchagiga borishga ham tayyor edim. Bu gal nimagadir yuragim gʻash. Shunday qilib, Odessaga boradigan, Xondamirni, Yulduzni olib ketadigan boʻldik.
Baʼzan betoblanib qolganlarida qoʻrqib ketsam, Gʻafur akam qoʻrqmang, oppoq oyi, men hali 84 yoshga kiraman, koʻrasiz, oʻylab qoʻygan qanchadan-qancha sheʼrlarni yozaman, qiladigan ishlarim, yozadigan gaplarim juda koʻp. Undan tashqari, Mirzolarni uylantiramiz, Toshxon bekachtni uzatamiz, shunday ajoyib toʻylar qilayki, hamma balli desin, hatto Muxtorjonning qizini uzatib, toʻyini koʻramiz”, – derdilar.
Men Gʻafur akani 84 yoshga kirishlariga astoydil ishonar edim. Chunki nihoyatda hayotga chanqoq, ruhan tetik bu kishida boʻlgan yuksak orzu-umidlar oldida 84 yosh hech gap emasdek edi…
Odessa. Yubiley ertaga — 24-iyunda boshlanar ekan. Menga bir qancha topshiriqlar berdilar. «Toʻrt-besh kunda kelaman, zerikmay, xafa boʻlmay, yaxshi dam olinglar”, – dedilar. Tayyor turgan mashinada yana aeroportga joʻnadilar. 25-iyun kuni Gʻafur akadan yaxshi yetib olganlari haqida telegramma oldim.
Kunlar bir xilda oʻtmoqda, bolalar uchun dengiz, choʻmilish qiziq, mening yuragim hamon gʻash. Buni bolalarga bildirmay, ular bilan dengizga borib choʻmilamiz. Xondamir bilan Toshxon, Yulduzni olib shaharga tushdik, magazinlarga kirdik, pochtaga kirib Toshkent bilan soʻzlashmoqchi boʻldik. Liniya buzuq. Uch kun pochtaga qatnadik, bir xilda gap, har gal telegramma yuboramiz.
1-iyulda Gʻafur aka kechasi Qozondan keldilar… Gʻafur aka Qozonda uy bilan bir necha marta soʻzlashmoqchi boʻlibdilaru, lekin telefon qila olmabdilar. “Pravda”da 28-iyun kuni Toshkentda 7 balli zilzila boʻlganligi yozilgan ekan. Gʻafur aka qattiq tashvishga tushib, uyga telefon qilar, liniya buzuq boʻlib soʻzlasholmay, telegramma yuborganlar. Gazetaning xabaridan juda xavotir olganlarini, bu tariqa tashvish bilan dam olib tura olmasliklarini aytdilar. Men turli sabablar koʻrsatib tasalli berdim. Tinchiganday boʻldilar, keyin kitob oʻqib yotib, uxlab qoldilar. Men sekingina bolalardan xabar olgani tushdim.
Ikki soatlardan keyin yaxshi dam olib tushdilar. Ammo Toshkentga borib shahardan, bolalardan xabar olib kelishga qatʼiy qaror qilganliklarini aytdilar. Men bir oʻzlari ketishlariga sira koʻnmadim. “Bir hafta boʻlsa ham yaxshi dam oldik, hammamiz birga ketamiz”, deb turib oldim. Gʻafur aka koʻngandek boʻlib, yana bir marta telefon bilan soʻzlashishga harakat qilmoqchi boʻldilar. Tushdan soʻng bizlarni olib shaharga tushmoqchi, bolalarni oʻynatib kelmoqchi edilar. Gʻafur aka bilan Xondamir naridan-beri ovqatlanishdi…
Bir vaqt hovliga chiqsam, Gʻafur aka bilan Xondamir koʻrinishmaydi. Demak, menga bildirmay shaharga tushib ketishgan. Soat oltida kelishdi. Gʻafur aka menga uzr aytdilar: “Siz borsangiz, xoynahoy, bilet olishimga qarshi boʻlardingiz. Jon onasi, xafa boʻlmang, Toshkentdan, uydan xabar olib, bir haftaga qolmay, Mirza Abdulqodir bilan qaytib kelaman. Ayniqsa, Mirza Abdulqodirdan xavotir olyapman…”.
Gʻafur aka Qozonda oʻtkazgan olti kunlari yilday uzoq boʻlib tuyulganini, bizlarni koʻrgilari kelib sogʻinganlarini, bundan keyin hech qachon mensiz yura olmasliklarini aytdilar. Men esa: “Nega boʻlmasa, mendan maslahatsiz, bir oʻzingizga bilet olib keldingiz? Bizni tashlab ketyapsiz?”, – deb ginaxonlik qildim. “Aytdim-ku, shu safardan keyin sizsiz yurmayman, men, albatta, Mirza Abdulqodir bilan tezlikda yetib kelaman…”.
Shunday qilib, Gʻafur akani olib qolishga ham, u bilan birga ketishga ham chora topolmadim. Noiloj Olmosxonga xat yozdim: “Dadang sizlardan xavotir olib bu yerda turolmadilar. Dadangni ehtiyot qil. Mirza Abdulqodirga xatimni oʻqib ber”. Pochtaga kirib, “Dadangni kutib olinglar”, – deb telegramma berdik.
Deyarli har kuni pochtaga boramiz, Toshkent bilan aloqa uzilgandan telefon orqali soʻzlasha olmaymiz. Nihoyat, 7-iyulda Olmosdan xat oldik. Xursandligimdan yuragim yorilay dedi. Olmosxon juda mufassal xat yozibdi…
Hamma oila aʼzolarimizning sogʻ-salomatligini, qaysi kuni nima ish qilganlarigacha hamma-hammasini yozibdi. Dadasining qaytib kelish-kelmasliklari toʻgʻrisida hech gap yoʻq. “Shuncha mayda-chuydalargacha yozibdimi, demak, yer qimirlash avvalgidek kuchli emas ekan”, – deb oʻyladim.
Shunday boʻlsa ham Gʻafur akasiz hordiq chiqarish koʻngilsiz tuyulib, 10-iyulga Toshkentga qaytishga bilet oldik.
10-iyul. Jomadonlar tayyor boʻldi, bolalar bilan kechki ovqatdan chiqayotgan edik, kimdir: “Gʻulomova, sizni Toshkentdan telefonga”, deb qoldi. Men bogʻning burchagida telefon budkasi borligini bilmas edim. Boshida sevinib ketdim. Kechasi yoʻlga chiqishimizning xabarini beraman, deb oʻyladim. Birdan hayajonlanib ketdimmi yoki yomon eshitildimi, bilmayman, trubkani Xondamir oldi: “Oʻquvchi bolalarni sanatoriyga olib kelgan samolyot boʻsh ketarmish, biz shu samolyotda ketarkanmiz”, – dedi.
Men shunda ham Gʻafur aka toʻgʻrilarida yomon xayolga bormadim. Bizni yozuvchilar — ikki-uch kishi kuzatib chiqdi. Shuning uchun koʻnglim toʻq boʻldi. “Bir yomon voqea boʻlsa, yozuvchilar biz bilan birga ketishar edi-ku”, – deb oʻyladim.
Samolyotga chiqqanimizda Xondamir menga koʻrinmadi. Bundan shubhalandim, ammo uxlayotgandir, deb oʻzimga taskin berdim. Samolyot biron yerda toʻxtamay, Toshkentga yetib keldi. Samolyotdan pastga qaradim, shunda ham Gʻafur akani qidiraman. Samolyotning tagida mashinalar, Gʻafur akaning eng bino qoʻygan oʻgʻillari Mirza Abdulqodir koʻzlari qizarishdan shishib ketgan, boshini egib turibdi. Doktorlar, doʻstlar...
Ey, zolim falak, boshimga qanday qora kunlarni solding?...
Muharram Gʻulomova
“Shoir zoti ikki bor yashar emish. U oʻlsa ham, sheʼridagi eʼtibor yashar emish”
Qozoq yozuvchisi Sobit Muqonov “Gʻafur Gʻulom zamondoshlari xotirasida” kitobda shoir oʻz oʻlimini oldindan bilgani haqida soʻz yuritadi:
Toshkentda yer qimirlash davom etayotgan vaqtda Gʻafurning oila aʼzolari — Muxtorni ham olib, Odessa yonidagi bir tinch va turishga qulay makonga koʻchishgan ekan, Gʻafur Qozonga oʻsha yerdan kelibdi.
— Endi nega xavotirdasan? – degan soʻroqqa:
— Xalq-chi? – deb javob berardi Gʻafur.
Ilgari ham uncha darmonli boʻlmagan Gʻafurning yuragi ana shunday oʻylar bilan Qozonda juda madorsizlanib, baʼzida doktorlarning yordamiga muhtoj boʻlib yurdi... Men Qozondan Ufaga, Gʻafur esa Odessaga uchadigan boʻlib, aeroportga bir mashinada bordik. Yonimda bir qancha tatar yozuvchilari. Gʻafurning samolyoti biznikidan ilgariroq uchar ekan. Trap oldida u hammamiz bilan maʼyus tusda xayrlashdi-da, meni chetroqqa olib:
— Oxirgi koʻrishishimiz boʻlishi mumkin: choʻng qozoq, “yomon aytmay, yaxshi yoʻq”, agar men qazo etsam, janozamga kelasanmi? – dedi. Men bu gapni eshitib, choʻchib:
— Nega unday deysan? – dedim.
— Oʻzimni oʻzim sezayapman-ku, doʻstim, ahvolim shunga oʻxshaydi, – dedi u ogʻir xoʻrsinib.
Men Ufadan Olmaotaga biroz kechikibroq qaytdim. Ertasiga Gʻafurning vafot etgani toʻgʻrisida xabar keldi. Har xalqning ichida oʻsha xalqning maʼlum bir davrini oʻziga singdirib, oʻzi orqali yaxshi fazilatini koʻrsata oladigan oʻgʻillari va qizlari boʻladi. Gʻafur — oʻzbek xalqining ana shunday ardoqli oʻgʻillaridan biri
— Endi nega xavotirdasan? – degan soʻroqqa:
— Xalq-chi? – deb javob berardi Gʻafur.
Ilgari ham uncha darmonli boʻlmagan Gʻafurning yuragi ana shunday oʻylar bilan Qozonda juda madorsizlanib, baʼzida doktorlarning yordamiga muhtoj boʻlib yurdi... Men Qozondan Ufaga, Gʻafur esa Odessaga uchadigan boʻlib, aeroportga bir mashinada bordik. Yonimda bir qancha tatar yozuvchilari. Gʻafurning samolyoti biznikidan ilgariroq uchar ekan. Trap oldida u hammamiz bilan maʼyus tusda xayrlashdi-da, meni chetroqqa olib:
— Oxirgi koʻrishishimiz boʻlishi mumkin: choʻng qozoq, “yomon aytmay, yaxshi yoʻq”, agar men qazo etsam, janozamga kelasanmi? – dedi. Men bu gapni eshitib, choʻchib:
— Nega unday deysan? – dedim.
— Oʻzimni oʻzim sezayapman-ku, doʻstim, ahvolim shunga oʻxshaydi, – dedi u ogʻir xoʻrsinib.
Men Ufadan Olmaotaga biroz kechikibroq qaytdim. Ertasiga Gʻafurning vafot etgani toʻgʻrisida xabar keldi. Har xalqning ichida oʻsha xalqning maʼlum bir davrini oʻziga singdirib, oʻzi orqali yaxshi fazilatini koʻrsata oladigan oʻgʻillari va qizlari boʻladi. Gʻafur — oʻzbek xalqining ana shunday ardoqli oʻgʻillaridan biri
Sobit Muqonov
Oʻzbekiston xalq shoiri Ramz Bobojon “Gʻafur Gʻulom zamondoshlari xotirasida” kitobida shoirning oʻzi haqida aytgan gaplarini keltiradi:
Ustoz Gʻafur Gʻulom oʻzi haqida mana nima deydi: “Hayotim farovon, baxtim taʼminlangan bir shoirman. Uyim obod, oʻgʻil-qizlarim oʻqiydi, moʻysafidlikdan tashvishim yoʻq, omonat kassada boʻlgan aqchamni aytmayman. Chunki, bu bizda sir saqlanadi. Qoʻshnilar bilan totuvman — salomatman. Olti farzandning otasi boʻldim. 76 kitob yozdim, asrimiz mazmunidagi allomaman”.
Darhaqiqat, shunday! Gʻafur Gʻulomning soʻnggi kitobi “Sarhisob” deb atalgan boʻlsa ham, sarhisob bu, sarhad emas!.. Ming afsus! Umrining ayni yozida ijod bogʻini tark etdi. Deydilarki, shoir zoti ikki bor yashar emish, U oʻlsa ham, sheʼridagi eʼtibor yashar emish
Darhaqiqat, shunday! Gʻafur Gʻulomning soʻnggi kitobi “Sarhisob” deb atalgan boʻlsa ham, sarhisob bu, sarhad emas!.. Ming afsus! Umrining ayni yozida ijod bogʻini tark etdi. Deydilarki, shoir zoti ikki bor yashar emish, U oʻlsa ham, sheʼridagi eʼtibor yashar emish
Ramz Bobojon
Memorial qism
Shoirning xotirasini abadiylashtirish maqsadida 1966-yilda Adabiyot va sanʼat nashriyotiga Gʻafur Gʻulom nomi beriladi, uy-muzeyi tashkil qilinadi, 10 tomli “Tanlangan asarlar”i chop etiladi, metro bekati, bogʻ va koʻchalarga uning nomi beriladi, haykali oʻrnatiladi (ayni damda “Adiblar xiyoboni”da), shoir asarlarini tarjima qilgan, ijodini oʻrganganlarni ragʻbatlantirish maqsadida “Gʻafur Gʻulom” stipendiyasi va “Gʻafur Gʻulom” koʻkrak nishoni taʼsis etiladi. 1999-yil shoirga “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni beriladi. Mukofotni qizi Olmos Gʻafurovna qabul qilib oladi. Shoirning 100-yillik yubileyi Nyu-Yorkda oʻtkaziladi.
Muzeydan uning xotirasiga oid bir qancha ekspozitsiyalar ham oʻrin olgan. Ikkinchi Jahon urushi davrida natsistlar yahudiylarni ommaviy qirishni boshlaganida Gʻafur Gʻulom “Men yahudiyman” nomli sheʼrini yozadi. Bu koʻplab yahudiylarning hurmatiga sabab boʻladi. 2005-yil Isroilning Kiryat-Gat shahrida shoirga atab memorial lavha ochilib, shoir tugʻilgan kunini nishonlash anʼanasi yoʻlga qoʻyiladi.
Muzeydan uning xotirasiga oid bir qancha ekspozitsiyalar ham oʻrin olgan. Ikkinchi Jahon urushi davrida natsistlar yahudiylarni ommaviy qirishni boshlaganida Gʻafur Gʻulom “Men yahudiyman” nomli sheʼrini yozadi. Bu koʻplab yahudiylarning hurmatiga sabab boʻladi. 2005-yil Isroilning Kiryat-Gat shahrida shoirga atab memorial lavha ochilib, shoir tugʻilgan kunini nishonlash anʼanasi yoʻlga qoʻyiladi.
Memorial qismga hovli orqali oʻtiladi. Hovlining yuqori qismida shoirning 1983-yilda yaratilgan haykali qad rostlab turibdi.
Shoir yashagan uy qanday boʻlsa, shundayligicha saqlangan. Zalning oʻng tarafida bolalar yotoqxonasi joylashgan.
Shoir yashagan uy qanday boʻlsa, shundayligicha saqlangan. Zalning oʻng tarafida bolalar yotoqxonasi joylashgan.
Soʻl tomonidan esa Gʻafur Gʻulomning yotoqxona va ijodxonasiga oʻtiladi. Shoir odatda erta tongda sheʼr yozgani sabab yotoqxonaning ichida ijodxona tashkil qilgan.
Hamid Gʻulom shoirning asosan tongda ijod qilganini aytib, uni tong shoiri deb ataydi.
U har kun sahar pallada, gʻira-shira tongda bogʻ kezar ekan, chimirilgan qoshlari nur yilt etishi bilan yozilar, yirik quralay koʻzlari chaqnar, fikr-oʻyida uzoq yashagan mavzuyi birdan yetilar, xoh kunga qaragan yorugʻ xonasida boʻlsin, xoh gulzor boʻyidagi chorpoyada boʻlsin, tanish ravon dastxati bilan tez-tez yoza boshlar edi... Gʻayratiy va Sobir Abdulla, Habibiy va Yunus Rajabiydan, ustozning tagʻin oʻnlab hamsuhbatlaridan soʻrang, ular Gʻafur aka faqat tongda yozgani va oʻqib berganini hikoya qiladilar
Hamid Gʻulom
Mehmonxona, dam olish xonasi va kutubxona esa ikkinchi qavatda.
Ushbu uyning qurilganiga 80 yildan oshgan — u koʻcha boshidagi Muqimiy teatri bilan bir vaqtda qurilgan. Uy muzeyga aylantirilsa-da, undan Gʻafur Gʻulomning oilasi uzoqlashmagan. Katta qizi Olmos Gʻafurovna uy-muzey direktori, ikkinchi oʻgʻli, yadro fizigi Qodir Gʻulomov esa qoʻshni xonadonda istiqomat qiladi.
Olmos Gʻafurovna otasining xotirasini abadiylashtirish, muzeydagi ekspozitsiyalarni tayyorlash, shoirga bagʻishlangan tadbirlarni oʻtkazishga bosh-qosh. Gʻafur Gʻulom haqidagi xotiralarini jamlab, “Gʻafur Gʻulom zamondoshlari xotirasida” nomli kitob holiga keltirgan ham aynan shu qizi.
Muzey bilan tanishgan kishi “shoirlar yodi nafaqat sheʼrlari, balki farzandlari bilan ham barhayot boʻlar ekan” degan xulosaga keladi beixtiyor.
Olmos Gʻafurovna otasining xotirasini abadiylashtirish, muzeydagi ekspozitsiyalarni tayyorlash, shoirga bagʻishlangan tadbirlarni oʻtkazishga bosh-qosh. Gʻafur Gʻulom haqidagi xotiralarini jamlab, “Gʻafur Gʻulom zamondoshlari xotirasida” nomli kitob holiga keltirgan ham aynan shu qizi.
Muzey bilan tanishgan kishi “shoirlar yodi nafaqat sheʼrlari, balki farzandlari bilan ham barhayot boʻlar ekan” degan xulosaga keladi beixtiyor.
Materialni Ziyoda Ramazonova tayyorladi.
Uy-muzeyidan olingan fotosuratlar muallifi: Madina Aʼzam / «Gazeta.uz»
Matn va barcha grafik materiallarga bo‘lgan huquqlar «Gazeta.uz» nashriga tegishli. «Gazeta.uz» internet-nashrida eʼlon qilingan materiallardan foydalanish shartlari bilan quyidagi havolada tanishishingiz mumkin.
Uy-muzeyidan olingan fotosuratlar muallifi: Madina Aʼzam / «Gazeta.uz»
Matn va barcha grafik materiallarga bo‘lgan huquqlar «Gazeta.uz» nashriga tegishli. «Gazeta.uz» internet-nashrida eʼlon qilingan materiallardan foydalanish shartlari bilan quyidagi havolada tanishishingiz mumkin.
Qiziqarli narsalarni bilasizmi? U haqida boshqalarga aytib bermoqchimisiz? O‘z hikoyangizni sp@gazeta.uz elektron manziliga yuboring.
© 2023 – «Газета.uz»
Новости для людей.
Новости для людей.