2016 yilda Paxta seleksiyasi, urug‘chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari ilmiy-tadqiqot instituti seleksioneri Shodmon Namozovning qandaydir paxta chigitlari tushib qoldi. Chigitlarni unga paxta va indigo genetikasini o‘rganishga katta hissa qo‘shgan taniqli mutaxassis, biolog-genetik olim, professor Abduqodir Ergashev bergan edi.
«Abduqodir aka menga urug‘larni berib, naslchilik ishlarini davom ettirishimni so‘radi, lekin ular qanday urug‘lik ekanligini aytmadi», — deydi Shodman Ergashevich.
Keyinchalik u kosmonavt Vladimir Jonibekov 1985 yilda kosmosda o‘stirgan o‘sha paxta o‘simligining urug‘lari ekanini bildi.
«Vladimir Aleksandrovich parvozdan qaytgach, bu urug‘larni seleksionerlarga bergan, lekin men kimga bergani, ularning taqdiri nima bo‘lganini bilmasdim», — deydi Shodmon Namozov.
Navbatdagi reysda Vladimir Janibekov o‘zi bilan 1947 yilda Leonid Rumshevich Farg‘onada yetishtirgan 108-F navining urug‘ini olib ketdi. Ikkinchi urinishda Jonibekov ularni kosmosda o‘stirishga muvaffaq bo‘ldi va uni skafandr ostiga bosib, urug‘larni butun holda Yerga olib tushdi.
Vladimir Jonibekov orbitada unib chiqqan paxta chigiti bilan
108-F navi o‘sha paytda eng keng tarqalgan navlardan biri edi — u SSSRning paxtachilik bilan shug‘ullanuvchi barcha hududlarida yetishtirilardi. Ammo uning o‘z kamchiliklari bor edi. Birinchidan, uning bugungi me’yorlar bo‘yicha nisbatan kech pishishi: ilk chanoqlarning pishishiga qadar bo‘lgan davr tuproq va iqlim sharoitiga qarab 125−140 kunni tashkil etardi. Ikkinchidan, nisbatan past tola hosildorlik — 34,6 foiz.
G‘o‘zani kosmosda unib chiqish mumkinmi yoki yo‘qmi, tajriba o‘tkazish va navning unumdorligini oshirishga harakat qilish maqsadida chigitni orbitaga jo‘natishga qaror qilindi.
«G‘o‘za chigitining koinotga uchishi bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba barcha maqsadlarni birlashtirdi: vegetatsiyani tezlashtirish ham, tola hosildorligini oshirish ham, umuman, unib-o‘stirishga harakat qilish ham», — deydi Shodmon Ergashevich.
«Kosmik mutatsiyalar» tufayli paxta yanada yuqori xususiyatlarga ega bo‘ldi. «Kosmik» g‘o‘za ajdodidan kamida bir oy erta pishadi — atigi 109−112 kunda. Uning tolasi uzunroq va tola hosildorligi 36% dan ortiq. Nav, shuningdek, tolaning mustahkamligi va mikroneyrining yaxshi ko‘rsatkichlariga ega.
Lekin, eng asosiysi, Abduqodir Ergashevning qayd etishicha, sho‘rlangan tuproqlarda ham o‘stirish imkoniyatidir. «Bu nav tuproqlarimiz uchun muhim bo‘lgan sho‘rlarga nisbatan yuqori chidamliligi, g‘o‘za kasalliklari, ya’ni vilt — zamburug‘li kasallikka chidamliligi bilan ajralib turadi», — deydi Shodmon Namozov.
Kosmik g‘o‘zaning butasi ham ixcham shaklga ega bo‘lib, bu o‘simliklarni bir-biriga yaqinroq joylashtirish imkonini beradi. Unumdorligi past tuproqlarda o‘simliklar sonini ko‘paytirish orqali yuqori hosil olish mumkin.
«Nav ikki qatorli ekishga moslashgan bo‘lib, bunda maydon birligidan ko‘proq o‘simlik olinadi», — deb tushuntiradi olim.
Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi: nahotki bu chigitlar yillar davomida institut laboratoriyasi tokchasida shunchaki chang bosib yotgan, ular unutilganmi? Yo‘q, deb javob beradi olim. Ularni professor Ergashev nafaqat saqlagan, balki ular ustida tadqiqot olib borgan ham.
«Shu vaqt davomida marhum Abduqodir aka ularni o‘rganib, birga ishlab, ekib, natijasiga ishonch hosil qilgandan keyingina chigitlarni menga topshirgan», — deya javob beradi Shodmon Ergashevich.
Kosmosdan keltirilgan paxta chigiti asosida paydo bo‘lgan yangi nav C-7305 deb nomlandi.
«S — tanlov, raqamlar esa mening raqamim, men uni shu nav uchun kiritganman», — deydi Shodmon Namozov.
O‘tgan yilning noyabr oyida C-7305 raqami ostidagi «kosmik» paxta nihoyat patent oldi. Hozirda u rasman ro‘yxatdan o‘tgan va «mavjud».
Mavjud talablarga ko‘ra, navni ishlab chiqarish va sanoatda ekishga tavsiya etish uchun navning hosildorligi, ertapisharligi va boshqa iqtisodiy qimmatli belgilari bo‘yicha afzalligini tasdiqlash uchun ikki yil sinovdan o‘tishi kerak. Biroq mutaxassislar ikkinchi yildan boshlab C-7305 navining kengaytirilgan ishlab chiqarish sinovlarini parallel ravishda amalga oshirishni tavsiya qilishdi.
«Biz uni «parvoz»ga tavsiya qilishga hozirdanoq tayyormiz», — deydi Shodmon Namozov natijadan faxrlanib.
Turli xil tadqiqotlar davom etmoqda. Olim ko‘pchilik «kosmik» paxtadan tikilgan kiyimi bo‘lishini xohlashiga shubha qilayotgani yo‘q.
