Har birimiz shaharda to‘kilgan barglarni tozalash kerak emas degan fikrni eshitganmiz, chunki ular tuproq va o‘simliklar uchun tabiiy o‘g‘itdir. «Gazeta.uz» nima uchun poytaxtda barglar yig‘ib olinayotgani va qayerga olib ketilayotganini bilib oldi. Ularni tozalash kerakmi, degan savol bilan Toshkent botanika bog‘i va O‘rmon xo‘jaligi ilmiy-tadqiqot instituti mutaxassislariga yuzlandik.
To‘kilgan barglarni nega tozalashadi?
Toshkent shahar hokimligi Obodonlashtirish bosh boshqarmasi (OBB) ko‘kalamzorlashtirish va irrigatsiya bo‘limi boshlig‘i Ahmadjon Isoqovning «Gazeta.uz»ga ma’lum qilishicha, barglarni yig‘ish mavsumi oktabr oyining birinchi o‘n kunligidan boshlanib, dekabr oyigacha davom etadi. Ba’zi daraxt turlari, masalan, chinorlarning barglari bahorgacha to‘kiladi.
Ahmadjon Isoqovning aytishicha, poytaxtda yiliga 200 ming kub metrdan ortiq barglar to‘kiladi. Bu ko‘rsatkich poytaxtdagi daraxtlar soni, shuningdek, har mavsumda barglarni yig‘ish tajribasiga asoslanadi.
Ahmadjon Isoqov turli daraxtlarning barglari turlicha chirishini tushuntirdi. Misol uchun, manzarali daraxtlarning ba’zi barglari allaqachon chirigan holda to‘kiladi, mevali daraxtlarning barglari esa tez chiriydi. Chinor barglari hatto suvda ham uzoq vaqt parchalanadi.
Biroq, maysazorlarga to‘kilgan barglar ham yig‘ib olinadi. Ahmadjon Isoqovning aytishicha, bu poytaxtni toza saqlash, jumladan, shaharni xorijiy delegatsiyalar tashrifiga tayyorlash maqsadida qilinmoqda.
Barglar qayerga olib boriladi
Obodonlashtirish xodimlari tomonidan yig‘ilgan barglar kompost chuqurlariga olib boriladi. Toshkent shahrida beshta shunday obyekt mavjud. «Gazeta.uz» muxbiri Sergeli tumanidagi shunday joylardan birida bo‘ldi. Kompost chuquri Chirchiq daryosi bo‘yida Toshkent quvur zavodi ortidagi katta maydonda joylashgan.
OBB obodonlashtirish boshqarmasi boshlig‘i Ahmadjon Isoqovning so‘zlariga ko‘ra, chirigan barglar yoqimsiz hid chiqaradi, shuning uchun kompost chuqurlari uchun joy aholi zich joylashgan joylardan uzoqroq tanlangan. Yaqin atrofda bir nechta xususiy uylar mavjud. Ular va kompost chuquri orasidan temir yo‘l o‘tadi.
To‘kilgan barglar bu yerga shahar ko‘chalaridan maishiy chiqindilar bilan birga olib kelinadi, OBB xodimlari ularni ariqlardan, asfalt va maysazorlardan yig‘adi. Orasida qurilish chiqindilari ham uchraydi.
Ahmadjon Isoqovning aytishicha, barglar axlat bilan birga traktor pritseplariga ortib, kompost chuquriga olib kelinadi. Maishiy chiqindilar qisman barglardan ajratiladi, ular chuqurlarga tashlanadi va yer qatlami bilan o‘raladi. Chuqur o‘rni qatlamlar bilan to‘ldiriladi. Bir yil o‘tgach, massa biogumusga aylanadi. U chuqurlardan qazib olinib, maishiy chiqindilardan ajratiladi va shahardagi o‘simliklar uchun o‘g‘it sifatida ishlatiladi.
Ahmadjon Isoqovning ta’kidlashicha, 2022 yilda poytaxtimizdagi tozalash ishlariga 10 ming nafardan ortiq aholi, 80 ta chiqindi tashish mashinasi, 110 ta to‘rli romli traktor tirkamasi, 26 ta samosvallar jalb etilgan. Ikkita obodonlashtirish guruhi 8 soatlik ikki smenada ishlaydi.
OBB va «Maxsustrans» axlatni tozalash kompaniyasi o‘rtasida kelishuv mavjud bo‘lib, unga ko‘ra ikkinchisi ko‘chalardan yig‘ilgan chiqindilarni, shu jumladan barglarni olib chiqishda yordam beradi. «Maxsustrans» korxonasi rahbari maslahatchisi Ismoil Sagdullayevning ta’kidlashicha, korxona faqat barglarni olib tashlash bilan shug‘ullanadi, ko‘chalarni tozalash esa obodonlashtirish boshqarmasi zimmasiga yuklanadi.
«Maxsustrans» aksiyadorlik jamiyati rahbarining sobiq o‘rinbosari Sherzod Kattaxo‘jayevning aytishicha, chiqindi mashinasi toza barglar bilan to‘ldirilgan bo‘lsa, kompost chuqurlariga olib ketiladi, barglar maishiy chiqindilar bilan aralashgan bo‘lsa, avval saralash punktlariga, keyin esa poligonga olib boriladi.
Shaharlarda to‘kilgan barglarni tozalash o‘zi kerakmi?
Toshkent botanika bog‘i ilmiy xodimi, dendrolog Atirgul Xolmurzayeva «Gazeta.uz» muxbiri bilan suhbatda poytaxtda to‘kilgan barglarni ham obodonlashtirish, ham sog‘lomlashtirish maqsadida yig‘ish zarurligini ta’kidladi. Shahardagi barglar, ayniqsa yomg‘irdan keyin loy va chang to‘playdi. Bundan tashqari, ular allergik kasalliklarning manbai bo‘lishi mumkin. Atirgul Xolmurzayevaning aytishicha, maysazorlardagi barglarni ham yig‘ish kerak. Aks holda, maysalar kerakli suvni ololmaydi va sarg‘ayadi, dedi u.
Dendrologning aytishicha, ilgari botanika bog‘ida to‘kilgan barglar olib tashlanmagan, chunki ular vermikompostning tabiiy manbai bo‘lib xizmat qilgan. Shunday qilib, xodimlar daraxtlarni oziqlantirishdi. Endi bog‘da ijtimoiy tadbirlar sonining ko‘payishi tufayli barglar tez-tez olib tashlanadi.
O‘rmon xo‘jaligi ilmiy-tadqiqot institutining katta ilmiy xodimi Leonid Polushkinнинг ta’kidlashicha, olimlar shaharlarda barglarni yig‘ishtirib olish zarurati masalasida ikki tomonga ajralgan. Har bir tomonning o‘z haqiqati bor.
«Mening shaxsiy fikrim shuki, tushgan barglar tabiatning bir qismidir. Gumus tuproqda to‘planishi kerak. Barglarni olib tashlasangiz, o‘simliklar keyingi avlodlari uchun foydali moddalarni qayerdan oladi?»
Mutaxassisning so‘zlariga ko‘ra, barg yig‘ishga qarshilarning o‘z dalillari bor. To‘kilgan barglar chang va loyni to‘playdi va zararkunandalar uchun yaxshi qishlash joyi hisoblanadi. Ammo barglarda zararkunanda-hasharotlarlardan tashqari foydali hasharotlar va boshqa mikroorganizmlar ham qishlaydi. Ularning barchasi, shu jumladan barglarning o‘zi ham tuproq tuzilishining bir qismidir.
«Xulosa shuki, bu tabiatdagi siklning bir elementidir, shuning uchun hatto „zararkunandalar“ ham zararli bo‘lishi mumkin emas. Men bilan bahslashadiganlar topilishi mumkin, ammo bunda bir qator afzalliklar va kamchiliklar mavjud. Afzalliklar bunda yaqqol ustunlik qiladi», — dedi Leonid Polushkin.
Uning qo‘shimcha qilishicha, O‘zbekiston iqlimi maysazordagi barglarning tez parchalanishiga yo‘l qo‘ymaydi, chunki «barglarning chirishiga birinchi yordamchi bu suvdir». Nam iqlim sharoitida, masalan, Rossiyada, shaharlardagi barglar kuchli yomg‘ir, muzlash-erish davrlari va kuchli qor tufayli qishda parchalanadi.
«Bunday iqlim sharoitida bir necha yil ichida nafaqat qalin barglar, hatto ignabargli daraxtlar ham chiriydi. Bizning iqlimimiz quruq, shuning uchun u butunlay qayta ishlanmaydi. Shunga qaramay, hamma narsa yerdan yig‘ib olingan, mutlaqo tozalangan, shunda foydali moddalarni qayerdan oladi? To‘kilgan organik moddalardan tashqari, hech qanday manba yo‘q», — dedi Leonid Polushkin.
Uning so‘zlariga ko‘ra, maysazorlarimizdan barglar olib tashlanmasa, bahorda bo‘lmasa, keyingi yilga qadar chiriydi. Ammo barglarning tabiiy parchalanishi yerni yumshatishga yordam beradi, uni daraxtlarning ildizlariga yetib boishiga imkon beradi. Chirish jarayonini tezlashtirishning hech qanday usuli yo‘q, chunki bu maqsadda maysazorlarni sug‘orish irratsional suv isrof qilishdir, bu esa o‘simliklar uchun zararli bo‘lishi mumkin.
Shu bilan birga, barglarni tozalash va keyinchalik barcha maysazorlarni sun’iy o‘g‘itlash shahar uchun juda qimmatga tushadi, deb hisoblaydi Leonid Polushkin. Asosan, mineral o‘g‘itlar qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun ishlatiladi, ammo ular foydali va zararli xususiyatlarga ega.
Mutaxassisning qo‘shimcha qilishicha, agar barglar olib tashlansa, kompost chuqurlarida ularning parchalanish jarayonini tezlashtirish varianti maqbuldir. Biroq, maishiy chiqindilar hech qachon kompost chuqurlariga tushmasligi kerak.
«Maishiy chiqindilar tarkibi, albatta, biogumus sifatiga salbiy ta’sir qiladi. Zararli moddalar kirmasligi uchun yaxshi saralanganligiga shubha qilaman. Qog‘oz, karton qo‘rqinchli emas, biroq bosma tipografik bo‘yoq tarkibida yaxshi narsa yo‘q. Ammo maishiy chiqindilar ming xil bo‘lishi mumkin. Ular tarkibida biogumusni zaharlaydigan zararli kimyoviy birikmalar bo‘lishi mumkin, oqibatda keyinchalik maysalar ular bilan og‘itlantiriladi».
Leonid Polushkin kompost chuqurlarining Chirchiq daryosiga yaqinligi haqida ham fikr bildirdi. Bunday chuqurlar suv o‘tkazmaydigan tuproqlarda, shu jumladan loyda joylashgan bo‘lishi kerak.
«Birinchidan, geologik ekspertiza o‘tkazishimiz kerak. Agar geologlar suv o‘tkazmaydigan tuproqlar mavjudligini tasdiqlasa va ular yetarlicha ishonchli bo‘lsa, unda buni amalga oshirish mumkin. Aks holda, daryoga zararli moddalar chiqariladi, bu esa baliqlarning o‘limiga olib keladi. Ammo tuproq tarkibidan qat’i nazar, suvni muhofaza qilish zonasi ham mavjud. Buni alohida o‘rganish kerak», — deydi mutaxassis.
«Ammo bizning daryolarimiz allaqachon barcha REMK (ruxsat etilgan maksimal kontsentratsiyalar — tahr.) bo‘yicha ifloslangan», — deya ta’kidladi Leonid Polushkin. «Kompost chuqurlari oqava suvlarni daryolarga to‘kadigan sexlar, zavodlar va chiqindi qog‘ozlarni qayta ishlash korxonalari oldida hech narsa emas».
